Aleh Trusaŭ: Nastupny prezident Biełarusi budzie biełaruskamoŭnym, ja ŭ hetym nie sumniavajusia
«Narodnaja vola» pacikaviłasia ŭ viadomaha archieołaha i hramadskaha dziejača, byłoha staršyni Tavarystva biełaruskaj movy, ci staŭ jon doktaram histaryčnych navuk i čym uvohule apošnim časam zajmajecca.
— Aleh Anatoljevič, daŭnavata vas nidzie nie vidno i nie čutno. Dzie vy prapali?
— Nidzie ja nie prapadaŭ. Apošnim časam ja zaniaty napisańniem knihi, pryśviečanaj pytańniam restaŭracyi i achovy pomnikaŭ («Evalucyja budaŭničych materyjałaŭ i techniki manumientalnaha dojlidstva Biełarusi» — NN). Žyvu ŭ Dziaržynskim rajonie, za Fanipalem, maju tam damok, tam mnie nichto nie pieraškadžaje tvorča pracavać. Adtul mnie zručna dabiracca na pracu ŭ Biełaruski dziaržaŭny ŭniviersitet kultury i mastactvaŭ, dzie ja vykładaju historyju architektury, histaryčnaje krajaznaŭstva, archieałohiju. Siadaju na elektryčku i praz sorak chvilin vychodžu kala ŭniviersiteta.
— Ad nadzionnych spraŭ vyrašyli pierajści da rečaŭ bolš viečnych?
— Ja liču, što restaŭracyja architekturnych pomnikaŭ u sučasnaj Biełarusi — nadzvyčaj nadzionnaja sprava. Tak skłałasia, što pieršy roskvit restaŭracyi prypaŭ jašče na časy SSSR, na 1990-ja, kali našy restaŭratary padniali z ruin niamała ratuš, zamkaŭ, chramaŭ. Potym byŭ troški zaniapad, ale nieŭzabavie pačałasia novaja chvala biełaruskaha zamkavaha adradžeńnia, kali my zrabili amal niemahčymaje. Zakončyli toje, što pačali jašče ŭ savieckija časy, a mienavita: daviali da ładu Mirski, Lidski i Niaśvižski zamki. Siońnia robicca zamak u Hrodnie (choć jaho prajekt šmat chto krytykuje), i robicca jak karaleŭski pałac Stefana Batoryja, heta vielmi važna. Praciahvajecca praca ŭ Kreŭskim zamku, navat Halšanski zamak pačyścili ad śmiećcia, zakansiervavali i zrabili adnu viežu.
— Dyk z zamkami ŭ nas usio ŭ paradku?
— Prablema ŭ tym, što staryja restaŭratary adychodziać u lepšy śviet, a maładych niama. Ich prosta nidzie nie rychtujuć. U mianie ŭ 2020 hodzie vyjšła kniha «Evalucyja budaŭničych materyjałaŭ i techniki manumientalnaha dojlidstva Biełarusi XI—XVIII stahodździaŭ» — heta faktyčna padručnik dla restaŭrataraŭ z cudoŭnymi ilustracyjami. Ja tam upieršyniu apisaŭ, jak našy prodki budavali, jakaja była cehła, dachoŭka i h.d. Pisałasia kniha hadoŭ dziesiać. Padručnik jość, a profilnaha fakulteta ni ŭ adnoj VNU Biełarusi, na žal, niama.
— I ŭsio ž davajcie piarojdziem da bolš aktualnych tem. Niadaŭna vyjšła ŭradavaja pastanova ab admienie biełaruskaj łacinki. Jak na moj pohlad, jana była zusim nie lišniaj na šyldach u mietro ci na turystyčnych abjektach. Kamu taja łacinka pieraškadžała?
— Nie treba zabyvać, što naš uschodni susied śpić i bačyć, kab tut nie było nie tolki łacinki, a kab naohuł Biełaruś stała «Sieviero-zapadnym krajem». Tak, łacinka ŭvodziłasia pry spryjańni Tavarystva biełaruskaj movy, my tady supracoŭničali ź viadomaj biełaruskaj tapanimistkaj Valancinaj Lemciuhovaj, źbiralisia na narady ŭ siadzibie TBM. I my tady łacinku viarnuli. My ŭvohule pavinny hanarycca, što ŭ nas, biełarusaŭ, až try ałfavity — kirylica, łacinka i arabica. My ž možam pisać i arabskimi litarami nadpisy pa-biełarusku, heta naša daŭniaja tradycyja. Zabaraniać ałfavit — nu heta śmiešna. Ja dumaju, što biełaruskaja łacinka nikudy nie dzieniecca, jana patrebna. Voś i niadaŭna adna papularnaja hazieta pačała vykarystoŭvać na svaim sajcie łacinku. Darečy, jana źjaviłasia jašče ŭ XVI stahodździ. I ja vieru, što praz peŭny čas łacinka vierniecca, bo histaryčny praces siońnia nam spryjaje.
— Tak spryjaje, što histaryčnyja pomniki znosiacca — ja maju na ŭvazie pomnik Łarysie Hienijuš u Zelvie.
— Pomnik Hienijuš prosta schavany da lepšych časoŭ. Schavany nadziejna, nijakaja «infakazačka» Bondarava nie znodzie. Zaŭvaž — pomnik nie zrujnavali buldozieram, nie patruščyli kuvałdami. Pryjdzie lepšy čas, i jon vierniecca na svajo miesca. A moža, navat na centralnuju płošču Zelvy. Tak u svoj čas schavali Pahoniu, jakaja visieła na Domie ŭrada. Nakolki ja viedaju, jana zachoŭvajecca ŭ cełaści. Spadziajusia, i jaje čas pryjdzie.
— Pakul pryjduć tyja lepšyja časy, čarha moža dajści i da druhich pomnikaŭ, skažam, Lvu Sapiehu ci Hiedyminu.
— Dumaju, što nie dojdzie. Pa ŭsich prykmietach, nam treba pačakać jašče dva-try hady, i ad «russkoho mira» zastanucca rožki dy nožki. Pahladzicie, jak da jaho stali stavicca ŭ śviecie. Takoha nikoli nie było, kab ruskamoŭnyja śpiektakli ŭ krainach Zachodniaj Jeŭropy nie prapuskali na scenu. Chto b moh padumać, što «vielikij i mohučij russkij jazyk» apyniecca ŭ takoj situacyi? U svoj čas u Hiermanii byli čatyry muziei piśmieńnika Čechava. Ja nie viedaju, kolki ich zastaniecca praz paru hadoŭ, i ci ŭvohule zastaniecca.
— Nu, u nas muzieju Suvorava ŭ Kobrynie zakryćcio nie pahražaje. I hety rasijski hienieralisimus, jaki patapiŭ u kryvi paŭstańnie Kaściuški, budzie jašče bolš upeŭniena pačuvacca, kali ŭ Biełaruś pryviazuć jadziernuju zbroju z Rasii.
— Dla Biełarusi hałoŭnaje — pa-sapraŭdnamu nie ŭviazacca ŭ zachopnickuju vajnu, raspačatuju Rasijaj. Na siońnia jość prykmiety taho, što nie pavinny ŭviazacca, choć ja mahu, kaniešnie, pamylicca. Što da jadziernaj zbroi, to ja ŭ 1992 hodzie prymaŭ udzieł u dzialbie Savieckaj armii. Ja byŭ kiraŭnikom śpiecyjalnaj hrupy ad imia Respubliki Biełaruś, a źbiralisia my, darečy, u haradku Irpień pad Kijevam, na vajennaj bazie. Tam byli pradstaŭniki ŭsich krain SND. Ja mieŭ śpiecsuviaź z Kiebičam i Šuškievičam, štodzień pavinien byŭ dakładvać im pra stan spraŭ.
— A jakija kankretna spravy vy tam vyrašali?
— Tady mnie ŭdałosia vyjhrać zmahańnie za Viciebskuju desantnuju dyviziju, jakuju chacieli zabrać u Rasiju. Ale mnie ŭdałosia pasiabravać z hienierałam Lebiedziem, jaki ŭrešcie skazaŭ: «My braty, a viciebskija desantniki brali Kabuł, šmat ich tam zahinuła, chaj dyvizija zastajecca ŭ Biełarusi». Praz maje vočy prachodziła masa sakretnych dakumientaŭ, jakija tut ža paśla pračytańnia źniščalisia admysłovym aparatam. Dyk voś, prykładna dvaccać adsotkaŭ usiaho jadziernaha zapasu SSSR bazavałasia ŭ Biełarusi. Dvaccać adsotkaŭ! A ciapier nam paračku taktyčnych rakiet mohuć zavieźci. Chto viedaje, moža, heta i plus. Moža, zatoje biełaruskich vajskoŭcaŭ nie pahoniać na vajnu va Ukrainie.
— Vy bačycie plus u raźmiaščeńni rasijskaj jadziernaj zbroi na biełaruskaj ziamli?
— Ja nie dumaju, što ź Biełarusi buduć zapuskacca rakiety ź jadziernymi zaradami pa Polščy ci Litvie, jak pišuć i havorać niekatoryja palitołahi. Bo, pa-pieršaje, ZŠA ŭžo zajavili, što jak tolki niešta ŭźlacić, tut ža budzie ŭdar u adkaz — pa Kramli. Pa-druhoje, Kitaj vystupiŭ suprać raźmiaščeńnia, bo jon razumieje, što ź im budzie, kali pačniecca jadziernaja vajna. Kitajskija harady — pa 10—15 miljonaŭ žycharoŭ. Vy ŭjaŭlajecie nastupstvy?
— Vy šmat hadoŭ uznačalvali Tavarystva biełaruskaj movy imia Franciška Skaryny, jakoje było pazaletaś likvidavana. Ci nie varta pasprabavać jaho adnavić?
— Ciapier adnaznačna nie atrymajecca. Tut cikavaja reč. Jurydyčna TBM likvidavana, a faktyčna jano dziejničaje. Pryviadu prykład: u svoj čas my arhanizavali pieršuju biełaruskuju nacyjanalnuju dyktoŭku, jaje pisali ambasadary zamiežnych krain u siadzibie TBM. A što ciapier adbyvajecca? TBM niama, a dyktoŭku pa ŭsioj krainie sioleta pisali dziasiatki tysiač čałaviek! Na adnoj Lidčynie — bolš za 9.000. Pisali ŭ mnohich dziaržaŭnych univiersitetach, u tym liku ŭ maim, pisali ŭ Nacyjanalnaj Akademii navuk. Pryjdzie čas, pamianiajecca situacyja — TBM adnovicca. Śpisy jość, archivy jość, usio schavana ŭ nadziejnym miescy. Hałoŭnaje — ludzi nikudy nie dzielisia.
— Nu jak ža nie dzielisia? Dziasiatki tysiač za miažu vyjechali, ratujučysia ad represij. Siarod ich, dumaju, bolšaść jakraz biełaruskamoŭnyja.
— Ale šmat i zastałosia. Darečy, biełaruskaja mova paśla 2020 hoda značna pašyryła absiahi svajho vykarystańnia, ja hety praces baču paŭsiul. Mova pajšła ŭ narod. Mnohija zrazumieli, što jakraz mova baronić nacyju. Pahladzieŭšy na padziei va Ukrainie, dzie ruskamoŭnych było mora, ale z pačatkam vajny tam navat śviatary, prynaležnyja da Maskoŭskaha patryjarchata, zahavaryli pa-ŭkrainsku!
— Čym bolš «russkij mir» buduć hnać z Ukrainy, tym bolš jaho budzie ŭ Biełarusi. Jak ad jaho ratavacca?
— Adzinaje naša vyjście — pierachodzić na biełaruskuju movu, jak heta ni było b ciažka. Choć by doma, u siamji. Najlepšaja abarona ad «russkoho mira» — naša rodnaja mova. Nie treba pakul nijakich šeściaŭ, demanstracyj, davajcie demanstravać paŭsiul biełaruskuju movu. Tym bolš papularnaść rasijskaj movy, dziakujučy vajnie, imkliva źnižajecca. Kursy biełaruskaj movy adkryvajucca pa ŭsim śviecie, heta taksama dobry pakazčyk. Tak, u Biełarusi nie acichajuć represii. Ale davajcie ŭspomnim historyju. Pamiatajecie, jak pieramahli pieršyja chryścijanie? Spačatku jany siadzieli ŭ katakombach, ich lvam skormlivali, a potym jany vyjšli i zrabili chryścijanstva adzinaj dziaržaŭnaj relihijaj u Rymskaj impieryi. Niavarta zabyvacca na jašče adzin momant. Pamiatajecie, jak šmat chto havaryŭ: na biełarusaŭ niezaležnaść zvaliłasia ź nieba, jany kroŭ za jaje nie pralivali. Voś i nakarkali, ciapier pralili. Zabityja jość, palitviaźniaŭ tysiačy… I ŭsio ž ja pierakanany — nastupny prezident Biełarusi budzie biełaruskamoŭny, ja ŭ hetym nie sumniavajusia. Kaho b ni abrali, jon budzie havaryć pa-biełarusku!
— Adkul u vas takaja ŭpeŭnienaść? Vy ž nie kazačnik.
— Ja nie kazačnik, ja historyk. My razam ź Lavonam Barščeŭskim i Alaksiejem Chadykam napisali historyju Rasii, ja napisaŭ historyju siaredniaviečnaj Jeŭropy — ź biełaruskaha hledzišča. I tamu ŭmieju supastaŭlać peŭnyja histaryčnyja pracesy. Rasijskaja Fiederacyja maje ŭsie šancy razvalicca na kavałki. Za miažoj užo dziejničajuć arhanizacyi «Volnaja Buracija», «Volnaja Kałmykija»… Pačynajucca pracesy, jakija mieli miesca, kali razvalvałasia Rasijskaja impieryja. Rasija, jak akazałasia, vajavać nie ŭ stanie, jany, vobrazna kažučy, prapili-prahulali ŭsio svajo vojska.
— A što čuvać z univiersitetam imia Niła Hileviča, jaki vy stvarali?
— Voś za ŭniviersitet, rektaram jakoha ja byŭ, mnie duša balić najbolš. Jaho likvidacyja była dla mianie strašniejšaja, čym likvidacyja TBM. Univiersitet my amal što stvaryli — zarehistravali, nabrali štat vykładčykaŭ, skłali navučalnyja płany. Kali b nie pamior Uładzimir Makiej (jon nam šmat u čym dapamahaŭ) i nie padziei 2020 hoda, univiersitet užo nabraŭ by pieršych studentaŭ.
— Zdajecca, vy ŭ apošnija hady pisali doktarskuju dysiertacyju. Ci dumajecie abaraniać jaje ŭ našych umovach?
— Daktaranturu ja zakončyŭ u 2021 hodzie, atrymaŭ adpaviednaje paśviedčańnie. Doktarskuju pad nazvaj «Evalucyja historyi budaŭničych technik i materyjałaŭ Biełarusi XI—XVIII stahodździaŭ» napisaŭ i ŭ pačatku lutaha 2022 hoda zanios u Akademiju navuk — na recenziju. Pryjšoŭ tudy jakraz 24 lutaha, u dzień pačatku vajny. Tam usie ŭ razhublenaści, kažuć — lepš pakul zabiary svaju dysiertacyju, a tam pahladzim. Ja zabraŭ. Dumaju, jak tolki histaryčnyja šali paviernucca ŭ naš bok — tady i abaraniusia. Treba hod-dva pačakać, a kali pamru — nu, značyć, u archiŭ pojdzie.
— Rana vam pra heta dumać. Vy zapatrabavany jak navukoviec, novyja knihi vychodziać.
— Razumiejecie, ja nie bajusia pamierci. Ja pražyŭ užo 68 hadoŭ, mnohija maje siabry ŭžo syšli, pamierli i mnohija deputaty, ź jakimi my haładavali ŭ Viarchoŭnym Saviecie ŭ 1995 hodzie… Biełaruskija šlachcičy nikoli pra śmierć nie zabyvali — zahadzia pisali tastamienty, rabili sabie truny i stavili na haryšča, kab dzieciam było mienš kłopatu. A, naprykład, kniazi Radziviły vyrablali admysłovyja trunnyja partrety. I kali niechta ź ich pamiraŭ — nieśli trunu z partretam. Tyja partrety da hetaj pary zachavalisia ŭ kniažackaj pachavalni ŭ Niaśvižy.
— Kniazi tyja čaho tolki ni vytvarali — miadźviedziaŭ uletku ŭ sani zaprahali, darohu sollu vysypajučy. Žyvym pra žyćcio treba dumać.
— Nu nie skažycie. Maja maci taksama za dvaccać hadoŭ da śmierci zrabiła sabie nadmahilny pomnik — jana ž była šlachciankaj, u Mścisłavie žyła. Zrabiła i pastaviła na bałkonie toj pomnik — z admysłovym miedaljonam, dzie jana ŭ maładości pryhožaja, z kasoj. Maja zadača była — potym pieravieźci jaho na mahiłu. Ja vykanaŭ matčynu volu, pieravioz, pastaviŭ, miedaljon prykleiŭ i pa-biełarusku nadpisaŭ… Siaredni ŭzrost mužčyny ŭ Biełarusi — 64 hady, a mnie ŭžo 68, tak što ja ŭžo «pieravykanaŭ płan». U svaim žyćci ja zrabiŭ usio, što moh, ale chaču zrabić jašče bolš. Jość viadomy vyraz memento mori — pamiataj pra śmierć. I kali my budziem pra jaje pamiatać, to pražyviom adpuščanyja nam dni, miesiacy i hady nie ŭpustuju.
Čytajcie taksama:
89-hadovy Kastuś Ćvirka: Budu žyć, pakul nie vydam usie 200 tamoŭ «Biełaruskaha knihazboru»!
Vasil Zujonak: U mianie ŭ žyćci niejak usio roŭna było
Vanda Marcinš duš Rejš: Maru, kab demakratyčnyja źmieny ŭ Biełarusi adbylisia biez pralićcia kryvi
