Siarhiej Pałujan: imkliva žyŭ, čamu pajšoŭ?
Pałujan nakłaŭ na siabie ruki ŭ 19 hadoŭ. Čamu? Dla sučaśnikaŭ heta stała šokam. Talent heta byŭ kałasalny. Tak mała pražyŭ čałaviek, a kab nie jon, my siońnia nie viedali b, chto taki Maksim Bahdanovič, piša Paŭlina Skurko.
Siarhiej Pałujan u burakovym kaściumie časoŭ raboty ŭ «Našaj Nivie». Malunak Lizy Dubinčynaj.
Supracoŭniki pieršaj biełaruskaj haziety «Naša Niva», ź jakimi Pałujan kantaktavaŭ u Vilni ŭ hod pierad śmierciu, uspaminali jaho nadzvyčajnuju enierhičnaść. Niby mieteor upaŭ u redakcyju, pisaŭ sakratar «NN» Vacłaŭ Łastoŭski.
Siaredniaha rostu, chudatvary, z doŭhim nosam, z hłyboka ŭpałymi vačami, u piensne, dosyć sutuły, jon byŭ adziety ŭ harnitur šera-buračnaha, nievyraznaha koleru, z-pad jakoha vyhladała čyrvonaja kašulka. Na hałavie ŭ jaho byŭ bułany (vidać, piasočnaha koleru, jak maść kania) šyrakapoły kapialuš. Takim upieršyniu pabačyŭ Pałujana piśmieńnik Ciška Hartny ŭ redakcyi «NN».
Nichto nie čakaŭ takoha
Letam 1909 hoda Pałujan pryjechaŭ u Vilniu, pryjšoŭ u redakcyju «NN» na vulicy Vilenskaj i adrazu razdaŭ kožnamu bratu pa dukatu. Pabačyŭšy padzieł na kiraŭnikoŭ-stratehaŭ (Alaksandr Ułasaŭ i braty Ivan i Anton Łuckievičy) i reštu supracoŭnikaŭ (Jadvihin Š., Kupała, Łastoŭski, Jazep Drazdovič…), jon iranična achryściŭ ich vierchniaj i nižniaj pałataj. Tak i paviałosia.
Taksama Pałujan adšukaŭ u redakcyjnym archivie pieršyja vieršy Maksima Bahdanoviča, jakija toj dasłaŭ u hazietu ź Jarasłaŭla, i rašuča nastajaŭ na ich publikacyi. A tak by vieršy i zhinuli dzieści miž papier, i nie mieli b my siońnia litaraturnaha kłasika. Pałujan tak pałymiana padkreśliŭ vartaści paezii Bahdanoviča, što ŭsie pahadzilisia. Praciahvaŭ uparcicca tolki Jadvihin Š.: «A ŭsio ž hetyja vieršy nie dla naroda». Ironija historyi: akurat bieletrystyka Jadvihina Š., dosyć papularnaja ŭ pačatku XX stahodździa, pravierki časam nie vytrymała.
«Heta byŭ samy blizki druh Janki Kupały», — uspaminała Pałujana žonka kłasika, Uładzisłava Francaŭna. Sam Kupała pisaŭ pra jaho, na vosiem hadoŭ maładziejšaha, što heta «čałaviek ź nieštodzionnym pahladam». Jon pryśviaciŭ Siarhieju paemu «Kurhan», jakuju ciapier vyvučajuć u škole.
A z budučym pieršym kiraŭnikom Savieckaj Biełarusi Źmitrom Žyłunovičam, a ŭ toj čas litarataram-našaniŭcam Ciškam Hartnym, Pałujan syšoŭsia na palityčnaj hlebie. Jany kožny dzień hulali pa Vilni, platkaračy pra našaniŭcaŭ: «usiebakova abhavorvali stanovišča biełaruskaha nacyjanalna-sacyjalistyčnaha ruchu, pałažeńnie «Našaj Nivy» i palityčny napramak dy nastroj siabroŭ redakcyjnaj kalehii». U kalehach im brakavała radykalnaści. I Alaksandr Ułasaŭ, i Jadvihin Š. dla ich byli «zanadta raspłyŭčatyja ŭ pohladach na sacyjalistyčny ruch», haračych chłopcaŭ razdražniała ich «intelihienckaja admiežavanaść ad rabočych». Hartny i Pałujan sprabavali naviarnuć u svaju vieru starejšych tavaryšaŭ. Tolki Anton Łuckievič z usim pahadžaŭsia (ci ŭsurjoz, ci kab adčapilisia), ale i jon zastoparyŭsia na nacyjanalnym pytańni — nie chacieŭ padzialać z maładymi «internacyjanalnaść rabočaha ruchu i pohlad na praletarskuju bazu biełaruščyny».
Na try hady starejšy Ciška Hartny z Pałujanam «blizka zžyŭsia, uźlubiŭ jaho i škadavaŭ rasstacca». U Vilni Siarhiej znajšoŭ sapraŭdnych siabroŭ. Hety byŭ vielmi ščaślivy čas.
A voś tak vyhladała vulica Vilenskaja, pa jakoj u 1909 hodzie hulali Siarhiej i Ciška Hartny. Vychodzili z redakcyi — i išli kudy vočy paviaduć. Zdymak Jana Bułhaka. Krynica: wikimedia.commons
Hulnia «ŭ chłopčyki»
Siarhiej Pałujan byŭ pradstaŭnikom pieršaha pakaleńnia biełarusaŭ z nacyjanalnaj śviadomaściu. Hetyja ludzi — fienomien, bo bolšaść ź ich śviadomaść uzhadavali sami. Škoła, siamja, palityka Rasijskaj impieryi — ništo hetamu nie spryjała, naadvarot.
Pra dziacinstva Siarhieja my viedajem ad jaho siaścior.
Himnazist Siarhiejka (krajni sprava ŭ apošnim radzie) ź siamjoj. Fota z knihi «Śled, viečna žyvy: tvory, uspaminy, pryśviačeńni, daśledavańni»
Usim siostram zapomniłasia hulnia «ŭ chłopčyki». Siarhiej rabiŭ cacki z pałačak i anuč — chustki, spadnicy paviazvali «žančynam», štany i kašuli «mužčynam». Z harodniny rabili haspadarku, žyvioł. Kožny ź dziaciej mieŭ svaju viosku ź niekalkich siemjaŭ lalek. Siarhiej prydumvaŭ dla ich usialakija zadańni: prybrać chatu, skasić pole, schadzić u hryby, pa drovy. I patrabavaŭ, kab u hulni hety zaniatak abaviazkova zaniaŭ stolki ž času, kolki ŭ realnaści. Dziaŭčaty, vidać, trochi nudzilisia, brat nastojvaŭ.
Vychavacielem Siarhiej byŭ strohim, navat surovym. Tata daručyŭ jamu navučyć dziaŭčat čytać i pisać. I siostry jaho pabojvalisia: «My staralisia źbiehčy ŭ sad, ale heta nam nie zaŭsiody ŭdavałasia. Siarhiej nie davaŭ nam spusku, patrabavaŭ vučyć roznyja zadańni. Byvała, na dźviarach svajho pakoja tłusta vyviedzie litaru «F» i tych, chto nie vykanaŭ zadańnie, prymušaŭ, jak jon kazaŭ, «lizać fierta». Heta dla nas było vialikaje pakarańnie. Bieź śloz nie abychodziłasia. Navat umiašańnie maci nie pamahała».
Ale taksama jon, majučy pryhožy baryton, vučyŭ siaścior i bratoŭ revalucyjnym pieśniam. Małodšym zapomniłasia «Otriečiomsia ot staroho mira» i «Varšavianka» («Vichri vraždiebnyje viejut nad nami») — himn revalucyi 1905 hoda.
U našaha Siarožańki javar na dvary
Pałujan naradziŭsia ŭ Brahinie, dzie žyli jaho dziady. Dom znachodziŭsia niedzie na sučasnaj vulicy Kirava (žychary nazyvajuć tuju miascovaść Zaharodździe).
A dziacinstva i junactva Siarhiej Pałujan pravioŭ niepadalok ad Kalinkavič (Kalenkavič pa-miascovamu). Siamja nabyła majontak u Kryšyčach i pierajechała, kali Siarhiejku było try. Tysiača dziesiacin, u asnoŭnym les. Majontak najbližej susiedziŭ z Prudkom — vioskaj, jakuju užo ŭ našy dni prasłaviŭ Andruś Horvat u dakumientalna-mastackim biestsielery «Radziva Prudok».
Pradaviec majontka padmanuŭ Siarhiejevaha baćku. Jon pradaŭ ziamlu nie tolki z doŭham (ziamla była zakładziena ŭ bank), ale i ź vialikim kavałkam u siervitutnym, supolnym karystańni. Heta vyśvietliłasia, kali sialanie pryjšli tudy paśvić karovy, a Pałujan-starejšy pasprabavaŭ ich pahnać. Sialanie padali ŭ sud, i Jepifan Ivanavič z hańbaj prajhraŭ.
Heta, zrešty, była nie pieršaja niaŭdača. Jašče raniej, u Brahinie, Jepifan Pałujan zajmaŭsia aptovym handlem praduktami. Ale biznesu pryjšoŭ kaniec: Pałujana abakrali cyhany. Zładziejaŭ nie znajšli. Paśla taho razam z žončynymi bratami jon uziaŭ u arendu majontak, ale sumiesnaje haspadarańnie — sumnieŭnaja radaść, i ŭrešcie Jepifan Ivanavič kupiŭ Kryšyčy.
Vieranda ź vitražom, abvitaja lisinym vinahradam. Sad z žoŭtymi ślivami i hrušaj-sapiažankaj. Aharod. Popłaŭ, sažałka z husiami. Baćku pryjšłosia razbudavać chatu, kab usie mieli svaje pakoi. Kvadratny pakojčyk Siarhieja z adnym aknom jakraz znachodziŭsia ŭ prybudoŭcy: łožak, stoł, etažerka dla knih (što heta byli za knihi, siostry nie viedajuć, Siarhiej nie dazvalaŭ hladzieć: «Vam jašče ranavata takoje čytać»). U aknie višnia.
Kryšyčy siońnia. Fota: komandirovka.ru
Smaki Siarhiejevaha dziacinstva — kałduny, babki, vieraščaki, aładki, draniki, chruščy, koržyki, tarty… Maci hatavała z talentam. Karonnaja strava — huś, vendžanaja na zimu, a taksama kiłbaski z husinych šyjek.
Siabrami Siarhieja byli miascovyja sialanie (tatu heta mocna razdražniała). Asabliva siabravaŭ jon ź niejkim Ničyparam — ničoha, aproč imia, historyja nie zachavała. Sialanie, vidavočna, adkazvali chłopcu toj ža luboŭju. Adna ź siaścior zapomniła pieśniu, jakoj kaladoŭščyki adnojčy pryvitali jaho asabista. Pieśnia jaŭna staradaŭniaja, až čutno, jak praz radki pramaŭlajuć prodki:
U našaha Siarožańki javar na dvary,
Javar na dvary — tonki, vysoki,
Tonki, vysoki, listom šyroki.
Na tym javary sivy sokał siadzić,
Sivy sokał siadzić, daloka hladzić.
A jak daloka? Na siń mora.
Na sinim mory dy siem karabloŭ,
Siem karabloŭ, usie na parusach.
Pryjšła da Siarožańki mamačka jaho:
— Ustavaj, Siaroža, ustavaj, synočak,
Usie tvaje karabli turki zabrali,
Siastryčku Aniutku z saboj paviaźli.
Fatalny siamiejny raskoł
Pałujan padkreślena, z usimi havaryŭ tolki pa-biełarusku, uspaminajuć siostry. Kaniečnie, heta była rodnaja mova jaho baćkoŭ. Ale dla taty, volnaha ad pryhonu ŭ pieršym pakaleńni, takaja pazicyja i mova byli abiasceńvańniem usich asabistych dasiahnieńniaŭ. Biełaruskaja kultura, jakuju tak prahna vyvučaŭ Siarhiej, u taty asacyjavałasia z padniavolnaj vioskaj, jakuju jon chacieŭ chutčej zabyć i žyć jak volnyja, zamožnyja, pavažanyja členy «rośsijskoho obŝiestva». Heta jak našy baćki i dziady, što stolki sił pakłali, kab vyrvacca z kałhasaŭ, časta nie mohuć zrazumieć cikavaść moładzi da ziamli i ŭsiaho viaskovaha.
Što ci chto daŭ šturšok Siarhieju da biełaruskaj kultury? Mazyrskaja prahimnazija, kudy pastupiŭ u 9 hadoŭ? Svoječasova pračytany «Taras na Parnasie», jaki staŭ adkryćciom?.. Ci, moža, sprava ŭ natury Pałujana, jakaja šukała karanioŭ i histaryčnaj spraviadlivaści?
Što b ni było katalizataram, ale vynikam staŭ fatalny siamiejny razład.
Siarhiej spačatku vučyŭsia ŭ Mazyry ŭ prahimnazii, ale vylecieŭ za revalucyjnyja pohlady. Z Mazyra da ich u majontak navat pryjazdžaŭ vałasny prystaŭ, jaki doŭha razmaŭlaŭ z baćkam, paśla čaho 14-hadovaha chłopca čakała łupcoŭka. Siarhieja vypravili vučycca ŭ łatvijskuju Mitavu.
Mužčynskaja himnazija ŭ Jełhavie (Łatvija), byłoj Mitavie. U joj vučyŭsia Siarhiej Pałujan. Fota: wikimedia.commons
Tam vykładali dvoje matčynych bratoŭ, adzin ź jakich byŭ suvorym manarchistam. Čakałasia, što dziadźki paŭpłyvajuć. Adnak efiekt vyjšaŭ advarotny: vystupy na mitynhach, ulotki ŭ asabistych rečach i — čyrvonaja kašula. Takoj adziežaj u čas revalucyi 1905—1907 hadoŭ abaznačali siabie pratestoŭcy.
Maminy braty, dziadźki Siarhieja, jakija musili apiekavacca im u Mitavie. U centry — Vikiencij, jarasny manarchist, ź jakim u chłopca byli batalii. Fota z knihi «Śled, viečna žyvy: tvory, uspaminy, pryśviačeńni, daśledavańni»
Ź Mitavy 15-hadovy Siarhiej viartaŭsia pad kanvojem žanicha svajoj siastry Hanny. Junak pasprabavaŭ uciačy ź ciahnika i pierasieści na inšy, ale «kanvair» zabiŭ tryvohu i chłopca adšukała palicyja.
Baćka byŭ u šalenstvie i pastanaviŭ, što syn maje zastavacca ŭ Kryšyčach na haspadarcy. Ale siostry ŭspaminajuć, što charaktaram Siarhiej byŭ u baćku, tamu naskočyła kasa na kamień. Paśla svarki syn pajšoŭ z domu i ŭžo nie viarnuŭsia.
«Biełorusskij bielletrist'»
Vyhnany z domu, Siarhiej pralacieŭ jarkim mieteoram pa našaniŭskim niebaschile, potym pierajechaŭ u Kijeŭ. Tut pracavaŭ jašče adzin dziadźka, mamin brat Akim, jaki dapamoh uładkavacca va ŭpraŭleńnie Paŭdniova-Zachodniaj čyhunki. Ź niejkich pryčyn junak tam nie zatrymaŭsia.
U Kijevie Siarhiej piša ŭ haziety, padpracoŭvaje karektaram (vidavočnaja jaho zdolnaść da moŭ — jon chutka zasvoiŭ ukrainskuju), daje pryvatnyja ŭroki, piša sačynieńni himnazistam i rychtujecca zdavać ispyty za himnaziju eksternam, kab pastupić u Kijeŭski ŭniviersitet.
Mnohija damy na Hohaleŭskaj u Kijevie jašče pamiatajuć Pałujana. Naprykład, dom №23 («Dom z katami») budavaŭsia ŭ apošni hod žyćcia Siarhieja. Heta typovy madern, styl toj epochi: dom asimietryčny, azdobleny zahadkavymi maskami, vyjavami soŭ i katoŭ. Fota: wikimedia.commons
Ukrainski piśmieńnik Mikita Šapavał, jaki redahavaŭ artykuły Pałujana dla časopisa «Ukrajinśka chata», pisaŭ, što Siarhiej zaŭsiody nasiŭ pry sabie numary «Našaj Nivy», zbornički vieršaŭ i raskazvaŭ pra biełaruskaje adradžeńnie. Vysoki, rusavałosy, dužy, čyrvanatvary junak, jon uśmichaŭsia, jak dzicia, pabačyŭšy biełaruskija knižki ŭ kijeŭskaj kniharni, uspaminaje Šapavał.
Mienavita Šapavału — svajmu siabru, adnahodku Kupały — junak adrasuje pieradśmiarotnaje pasłańnie.
Unačy 8 krasavika (pa novym styli 21-ha) 1910 hoda Siarhiej viešajecca. Adbyłosia heta pa adrasie Hohaleŭskaja, 37, dzie chłopiec zdymaŭ pakoj. Dom źnieśli ŭ 1980-ja, na jaho miescy ciapier №37/2. Zatoje susiedni, 39-ty, dzie ŭ časy Pałujana byŭ prytułak dla biednych i sirot, zachavaŭsia.
Dom, u jakim žyŭ i zahinuŭ Siarhiej Pałujan. Budynak prytułku (na fota sprava) zachavaŭsia. Fota: oldkiev.top
Na pachavańnie pajechali baćki, siaścior dy bratoŭ nie było, im i nie paviedamlali.
Baćku strašenna mučyła sumleńnie. U noč paśla pachavańnia jon uschapiŭsia i chacieŭ biehčy na mohiłki: jamu zdałosia, što Siarhiej žyvy, što zasnuŭ letarhičnym snom.
Rana była takaja, što baćka zabaraniŭ uspaminać syna ŭ chatnich razmovach. Žonka nie piarečyła, ale ŭsio žyćcio spała na synavaj padušcy (ciapier jana ŭ fondach muzieja Bahdanoviča). A pad padušku kłała čyrvonuju revalucyjnuju kašulu — kab Siarhiejka pryśniŭsia. Jana pieražyła syna na 11 hadoŭ, pamierła ad suchotaŭ.
Siarhiejevy mama i tata nieŭzabavie paśla jaho naradžeńnia. Fota z knihi «Śled, viečna žyvy: tvory, uspaminy, pryśviačeńni, daśledavańni»
Siarhieja pachavali na kijeŭskich Bajkavych mohiłkach, baćka pastaviŭ na mahile marmurovy kryž, a na hranitnaj plicie vybili: «Biełorusskij bielletrist' Sierhiej Połujan'». Usio ž pryznaŭ zasłuhi syna.
Dziŭnaja situacyja ź Siarhiejevym pachavańniem. Adna ź siaścior kaža, što jašče da vajny, pryjechaŭšy ŭ Kijeŭ, nie znajšli mahiły, a paśla daviedałasia, što ŭčastak adyšoŭ pad znos i tam pabudavali škołu milicyi. Kijeŭski historyk Dmytro Łukin, adnak, paraŭnaŭšy płany mohiłak za roznyja hady, vyznačyŭ, što płošča ćvintara nikoli nie abrazałasia, tolki rasła. A škoła milicyi sapraŭdy źjaviłasia ŭ 1920-ja, ale až za kiłamietr ad mohiłak. Tamu: abo na miescy Siarhiejevaj mahiły ŭ savieckija časy źjaviłasia inšaje pachavańnie, abo jaho mahiła była źniščana padčas budaŭnictva krematoryja ŭ 1975-m. Abo jon tak i lažyć niedzie, zabyty.
Samotna žyŭ, samotna ŭmior
Niajasna, što stała apošniaj kroplaj, paśla jakoj Pałujan učyniŭ samahubstva.
Sučaśniki hadali. Źmitrok Biadula: «Siarhiej byŭ zavielmi haračy. Nie moh mirycca, što biełaruskaja kultura raźvivajecca vielmi marudna». Piatro Buzuk, pieršy dyrektar Instytuta movaznaŭstva biełaruskaj Akademii navuk: «Apaviadajuć, byccam u Pałujana źjaviŭsia namier parvać z žyćciom, kali jon pabačyŭ, što Biełaruś nie maje tych spryjajučych umoŭ dla svajho kulturnaha raźvićcia, jakija jość va Ukrainie…»
«Niama pryncypaŭ nidzie, — havaryŭ Siarhiej nibyta sabie, zajšoŭšy napiaredadni śmierci ŭ redakcyju haziety «Rada». — U krychach žyćcia źvinić adna niapraŭda. Ludzi — niešta takoje žorstkaje, čaho nidzie nie pabačyš. Usio suśvietnaje zło sabrałasia ŭ čałavieku, znajšło svaju formu ŭ hetaj zahadkavaj złoj istocie…»
U pieradśmiarotnaj zapiscy — ślady hłybokaj depresii. Vidavočna, žyćcio prynosiła jamu taki mocny bol, što jon rašyŭsia pierarvać žyćcio, kab toj bol spynić.
U jaho słovach mnoha samaprynižeńnia, chvaravitaha samaasudžeńnia: «Skazać svajo apošniaje słova — moža, heta i «pošło», ale mnie ŭsio roŭna paśla śmierci» — tak piša pra rašeńnie pakinuć zapisku. Hnievajecca na siabie: «Pieradajcie ščyry pryviet biełarusam. Bahata ja dumaŭ zrabić, dy nie zrabiŭ ničoha». A ŭ kancy znoŭ: «I jašče adna drabnica: ja ŭmiraju «pošło», paviesiŭšysia, bo nie było zmohi kupić revalviera…» To-bok jon asudžaje siabie navat za toje, jakim čynam pamiraje.
«Niama piakniejšaha* pryznačeńnia, jak nabližeńnie praŭdy i śviatła»
* piakniejšaha = pryhažejšaha. Piekny = pryhožy, charošy, hožy (staroje słova).
Vidavočna, jon adčuvaŭ siabie hłyboka samotnym, niezrazumietym, niepabačanym. «Ja nikoli nie mieŭ bolš blizkaha čałavieka, čym vy, ale i vy byli daloka ad mianie. Nie znali vy mianie. Viek sam. Ja nikoha nie mieŭ blizkaha», — źviartajecca jon da ŭkrainca Šapavała. Jaho strašenna raniła, što nichto nie bačyć jaho sapraŭdnaha. A miž tym blizkaść — adna z bazavych patreb čałavieka.
Pałujan piša, što nie bačyć sensu žyć. I ŭ jaho ŭžo niama nadziei na toje, što sens žyćcia dla jaho prajavicca: «Žyćcio nie vartaje taho, kab žyć. U marach žyćcio — kazka, a spraŭdzi — hnićcio raba i viečnaja niezabiaśpiečanaść. Ale nie dumajcie, što ja dziela niezabiaśpiečanaści ŭmiraju. Nie. Žyć tak, jak žyvu ja, niama nijakaj racyi. Škoda pamirać tak marna, ale treba».
Vielmi dziakujem za dapamohu historyku Dmytru Łukinu (Kijeŭ) i psichaterapieŭtu Nastaśsi Bahrancavaj (Minsk), a Hańnie Paŭłaŭnie Supron — za recept chruščoŭ.
