Ruś i Litva. Dzie kančałasia adna i pačynałasia druhaja?
Ci možna dakładna vyznačyć miežy pamiž staražytnymi Litvoj i Ruśsiu? Što pra heta śviedčać piśmovyja krynicy i archieałahičnyja pomniki? Piša kandydat histaryčnych navuk Viačasłaŭ Nasievič.
Krajavid kala Niahnievič pad Navahrudkam. Fota Andreja Dyńko.
Trahiedyja «na miažy Rusi i Litvy»
U adnoj ź siaredniaviečnych hiermanskich chronik, viadomaj jak «Kviedlinburhskija anały», jość zapis pra pakutnickuju śmierć misijaniera Bruna z Kvierfurta i 18 jaho spadarožnikaŭ, zabitych jazyčnikami. Adbyłosia heta 9 sakavika 1009 hoda niedzie «na miažy Rusi i Litvy» («in confinio Rusciae et Lituae»). Hetaja data — pieršaja zhadka pra Litvu ŭ piśmovych krynicach.
Dakładnaje miesca, dzie adbyłosia toje zabojstva, siońnia vyśvietlić užo niemahčyma, ale niesumnienna, što śmierć Bruna pryniaŭ na terytoryi sučasnaj Biełarusi. Čamu my ŭ hetym upeŭnienyja? Dy vielmi prosta: usia tahačasnaja miaža Litvy z Ruśsiu prachodziła pa našaj ciapierašniaj terytoryi. A voś dzie dakładna prachodziła taja miaža i što ŭjaŭlali saboj Litva i Ruś pa abodva jaje baki?
Ruś i Litva ŭ letapisach
Stvaralnik słavutaj «Apovieści minułych hadoŭ» kijeŭski manach Niestar zafiksavaŭ na jaje staronkach ujaŭleńni svajho času pra toje, jakija narody zasialali Uschodniuju Jeŭropu, na jakich movach razmaŭlali i jakoje miesca zajmali ŭ palityčnaj sistemie.
Mienavita hetaja častka jaho tvora vyhladaje najbolš abjektyŭnaj: kali ŭ svaich apoviedach pra minułyja stahodździ Niestar moh mocna pamylacca, to pra sučasny jamu stan rečaŭ paviedamlaŭ jak vidavočca. U tym liku heta tyčycca suadnosin pamiž Ruśsiu i Litvoj.
Litva zhadvajecca ŭžo ŭ samym pieršym siužecie «Apovieści», pryśviečanym raśsialeńniu naščadkaŭ biblejskaha patryjarcha Noja. Va ŭjaŭleńni adukavanych ludziej taho času jeŭrapiejskija narody pachodzili ad małodšaha Nojevaha syna Jafieta (Afieta). Pavodle Niestara, «v Afietovie žie časti siediať ruś, čiud́ i vsi jazyci: mieria, muroma, vieś, mor'dva, zavołočskaja čiud́, pierm, piečiera, jam, uhra, litva, zimiehoła, korś, leťhoła, lub». Hety pieralik nie vypadkovy: u im zhrupavanyja narody, što ŭvachodzili ŭ palityčnuju sistemu dziaržavy Rurykavičaŭ, jakaja zvałasia Ruśsiu.
Nieŭzabavie Niestar ź nievialikimi adroźnieńniami paŭtaraje pieralik pry apisańni linhvistyčnaj situacyi. Śpiarša jon pieraličvaje ŭ składzie Rusi narody sa słavianskimi movami ci dyjalektami («Sie bo tokmo słovieniesk' jazyk' v Rusi»), miž imi — pałačan i dryhavičoŭ. A zatym pieraličvajucca «inii jazyci, ižie dań dajuť Rusi», u tym liku i litva. Kab nie pakinuć sumnievu ŭ ich moŭnaj admietnaści ad słavian, Niestar jašče raz padkreślivaje, što kožny z hetych narodaŭ «svoj jazyk' imuŝie».
Takim čynam, Niestar stvaryŭ kłasifikacyjnuju schiemu, u jakoj paniaćcie «Ruś» mieła, jak my b zaraz skazali, etnapalityčny sens: jano achoplivała narody słavianskaj moŭnaj hrupy, jakija padparadkoŭvalisia dynastyi kijeŭskich kniazioŭ — naščadkaŭ Ruryka. Słavianamoŭnyja narody, jakimi Rurykavičy nie kiravali — lachi (ciapierašnija palaki), čechi i inšyja, — da Rusi nie adnosilisia. Narody ž ź niesłavianskimi movami padzialalisia na padparadkavanych (dańnikaŭ) Rusi i inšych, niezaležnych ad jaje.
Hetaja schiema była ŭspryniataja ŭsimi paśladoŭnikami Niestara, jakija na praciahu nastupnych stahodździaŭ pačynali z «Apovieści minułych hadoŭ» ułasnyja letapisy. Tak było ŭ Naŭharodskaj ziamli, Halicka-Vałynskim kniastvie, u Zaleśsi, jakoje pieratvaryłasia paźniej u Vialikaje Kniastva Maskoŭskaje. Uryŭkami z «Apovieści» pačynajucca i stvoranyja ŭ druhoj pałovie XV — pieršaj pałovie XVI stahodździaŭ biełaruska-litoŭskija letapisy ahulnaruskaj tradycyi.
Pohlad z Zachadu
Na Zachadzie byŭ stvorany nievialiki hieahrafičny traktat pad nazvaj «Apisańnie ziemlaŭ» («Incipiunt descriptiones terrarum»), što zachavaŭsia ŭ tak zvanym Dublinskim rukapisie druhoj pałovy CHIII stahodździa. Jaho časta pryhadvajuć u suviazi ź pieršaj zhadkaj Biełaj Rusi, jakaja, adnak, sučasnaj Biełarusi nie tyčycca. Ale zatoje jaje tyčacca inšyja źviestki.
Aŭtar «Apisańnia», jak i paciarpieły za vieru Bruna, byŭ u svoj čas misijanieram. Jon paviedamlaje, što niepasredna na ŭschod ad Polščy i Prusii, u napramku Rusi, znachodziłasia Jaćviaź (Jetwesya), u jakoj jon asabista prapaviedavaŭ vieru Chrystovu. Adtul na poŭnač — ziamla kuršaŭ i varožaja da chryścijanskich misijanieraŭ Žamojć (Samoita), «u jakoj nikoli nie prapaviedavałasia bieź miača», a na ŭschod ad apošniaj — sumiežnaja z Ruśsiu Litva (Lectauie). Aŭtar śćviardžaje, što asabista prysutničaŭ na karanacyi Mindoŭha, što adbyłasia ŭ 1253 hodzie.
Typ kieramiki z šurpataj pavierchniaj, charakterny dla staražytnych bałtaŭ. Fota Viačasłava Nasieviča z archieałahičnaha muzieja ŭ Kiarnavie, 2003 hod.
Litva ŭ vuzkim i šyrokim sensie
Cikava, što aŭtar «Apisańnia» ličyŭ samastojnymi narodami nie tolki litoŭcaŭ, jaćviahaŭ i žamojtaŭ, ale i žycharoŭ Nalščan (Nalsani). Jon adznačyŭ, što, u adroźnieńnie ad žamojtaŭ, astatnija try narody prychilnyja da chryścijanstva, bo «ad samaj kałyski ŭzhadavanyja chryścijanskimi karmicielkami». A voś u bolš rańnim pieraliku Niestara jak samastojnyja narody («jazycy») vystupajuć prusy, kuršy (korś) i nasielniki sučasnaj Łatvii (zimihoła, letyhoła, lub), a Jaćviazi, Žamojci i Nalščanaŭ niama. U jaho razumieńni jany jaŭna pahłynalisia nazvaj «Litva», i tłumačeńniem moža być toje, što hetyja ziemli znachodzilisia ŭ palityčnaj zaležnaści ad jaje.
Sapraŭdy, u letapisnym paviedamleńni 1229 hoda vystupaje hrupa «litoŭskich kniazioŭ», jakija vałodali Žamojciu, Nalščanami, a taksama inšymi adzinkami, viadomymi i z krynic Livonskaha ordena (Dajnavoj, Dzievałtvoj). Prytym adna hrupa kniazioŭ, vidavočna surodzičaŭ, nazvana «starejšymi», i ŭ jaje składzie pryhadany budučy karol Litvy — Mindoŭh. Z hetaha vynikaje, što pravadyry inšych adzinak padparadkoŭvalisia «starejšym», uładaram ułasna Litvy ŭ vuzkim sensie.
Bo była i Litva ŭ sensie šyrokim: tak nazyvałasia ŭsia terytoryja, na jakuju raspaŭsiudžvałasia starejšynstva litoŭskich uładaroŭ. Hetaksama jak i Ruśsiu ličylisia ŭsie ziemli, paduładnyja Rurykavičam, u toj čas jak vakoł Kijeva i Čarnihava isnavała Ruskaja ziamla ŭ vuzkim sensie. Paźniej, pry Mindoŭhu i jaho pierajemnikach, nazva «Litva» takim samym čynam pašyryłasia na paduładnyja im ruskija ziemli — reštu sučasnaj Biełarusi.
Kurhany i pasieliščy
Miescaznachodžańnie i miežy Litvy ŭ toj čas možna ŭdakładnić z dapamohaj archieałahičnych materyjałaŭ, u pieršuju čarhu pachavalnych zvyčajaŭ. Na Rusi zvyčaj spaleńnia niabožčykaŭ vyjšaŭ z užytku paśla pryniaćcia chryścijanstva ŭ kancy Ch stahodździa. Pamierłych zvyčajna chavali pad kurhanom, paźniej (z XIII—XIV stahodździaŭ) — u prostaj jamie, hałavoj na zachad. Nie vitaŭsia ŭ chryścijanskim asiarodździ i zvyčaj kłaści ŭ mahiłu šmatlikija rečy, asabliva zbroju.
Litva ž, niahledziačy na svaju nievarožaść chryścijanstvu, zastavałasia jazyčnickaj da kanca XIV stahodździa. Tam niabožčykaŭ praciahvali spalvać uvieś čas, pakul praktykavałasia nasypańnie kurhanoŭ.
Časta kurhany abkładali viancom ź vialikich kamianioŭ. U bahatyja mužčynskija pachavańni kłali dzidy i bajavyja siakiery z charakternym vuzkim lazom. Vielmi admietnaj rysaj było pachavańnie koniej, jakich albo spalvali razam z haspadarom, albo kłali pobač, časam u asobnym kurhanie, niaspalenymi. Na Rusi, jak i ŭ inšych słavianskich krainach, taki zvyčaj nie sustrakaŭsia.
Kamiennaja abkładka ŭschodnielitoŭskaha kurhana, vyjaŭlenaja litoŭskimi archieołahami Jaŭhienijaj Bucianienie i Bronie Taŭtavičenie padčas raskopak u 1980 hodzie. Fota z knihi A Hundred Years Of Archaeological Discoveries In Lithuania. Vilnius, 2016.
Nie tak vyrazna, ale adroźnivajucca i znachodki na miescy kolišnich pasieliščaŭ. Svojeasablivaj «vizitoŭkaj» nasielnikaŭ Rusi źjaŭlajucca praśnicy z charakternaha ružovaha słancu, jaki zdabyvaŭsia ŭ radoviščach niedaloka ad Kijeva, pad Oŭručam. Ich znachodziać na kožnym bujnym archieałahičnym pomniku. Taksama prysutničaje vialikaja kolkaść frahmientaŭ ad roznakalarovych šklanych branzaletaŭ, moda na jakija pryjšła ź Vizantyi i była pašyranaja paŭsiudna na Rusi. U Litvie ž branzalety byli mietaličnymi, sustrakajucca zusim inšyja typy skronievych kolcaŭ, zbroi i h. d. Pavierchniu kieramičnaha posudu tam časta naŭmysna rabili sucelna šurpataj, choć užyvali i zapazyčany z Rusi hładkaścienny posud, vyrableny na hančarnym kole.
Na padstavie archieałahičnych źviestak možna ŭpeŭniena śćviardžać, što typovy dla Rusi nabor kulturnych rysaŭ pradstaŭleny ŭ Połacku, Turavie, Miensku i inšych biełaruskich haradach, viadomych pavodle ruskich letapisaŭ. U ich vakolicach zaŭždy jość kurhannyja mohilniki sa słavianskimi pachavalnymi rysami, a dzie-nidzie vyvučanyja i sielskija pasieliščy. Krajnimi punktami źjaŭlajucca Horadna (Hrodna), Turyjsk (horad, a ciapier vioska ŭ Ščučynskim rajonie — nie tak daloka ad Lidy), Novaharodak (Navahrudak), Zasłaŭje, Brasłaŭ.
Jazyčnickaja Litva pačynałasia ŭ vakolicach Lidy, Ašmian, azioraŭ Śvir i Narač. Jana ciahnułasia adtul na paŭnočny zachad, da raki Šviantoi ŭ sučasnaj Litoŭskaj Respublicy. Archieołahi źviazvajuć jaje z kulturaj uschodnielitoŭskich kurhanoŭ. Na poŭnač ad Horadna i Novaharodka, a dzie-nidzie i ŭ ich vakolicach, sustrakajucca rysy adroznaj kultury, jakaja praciahvałasia ŭ kirunku sučasnych Suvałkaŭ na terytoryi Polščy. Tam panavaŭ inšy pachavalny abrad: kurhany davoli rana źnikli zusim, niabožčykaŭ chavali prosta ŭ mahilnaj jamie. Prytym jaje nie tolki abkładali kamianiami, a časta navat nasypali źvierchu kamienny naścił. Adsiul i nazva — kultura kamiennych mahił.
Šyfiernyja praśnicy z radoviščaŭ pad Oŭručam niedaloka ad Kijeva — svojeasablivaja vizitoŭka nasielnikaŭ Rusi. Fota Cult-And-Art.net.
Z areałam kamiennych mahił daśledčyki źviazvajuć Jaćviaź, inšaj nazvaj jakoj ličać Dajnavu, a z uschodnielitoŭskimi kurhanami — Nalščany. A voś Litvu ŭ vuzkim sensie, radavuju votčynu Mindoŭha, pakul nie ŭdajecca pierakanaŭča źviazać z archieałahičnymi admietnaściami. Mahčyma, jana prychodziłasia jakraz na pamiežnuju zonu, dzie źmiešvalisia nośbity kultur kamiennych mahił i kurhanoŭ.
Vyraznaj miažy niama
Takim čynam, pieršapačatkovaja Litva znachodziłasia pa abodva baki ad sučasnaj miažy Respubliki Biełaruś ź Litoŭskaj Respublikaj. Jana achoplivała paŭdniova-ŭschodniuju pałovu siońniašniaj Litvy i paŭnočnuju častku sučasnaj Hrodzienskaj vobłaści. Prytym litoŭskija rysy archieałahična prasočvajucca i ŭ paŭdniovaj častcy Hrodzienskaj vobłaści, na paŭnočnym zachadzie Minskaj i na zachadzie Viciebskaj. A praktyčna niama ich, darečy, jakraz na bolšaj častcy taho pasu pamiž Słonimam i Minskam, dzie ŭ svoj čas sprabavaŭ łakalizavać letapisnuju Litvu Mikoła Jermałovič.
Pamiž archieałahičnymi areałami Rusi i Litvy niama vyraznaj miažy. Kamiennyja kanstrukcyi ŭ pachavańniach sustrakajucca i razam z typova słavianskimi rečami, ale pieravažna na zachadzie Biełarusi. Dalej na ŭschod jany pastupova źnikajuć.
I naadvarot, pry raskopkach usich bujnych pasieliščaŭ u Litvie znachodziać śviedčańni prysutnaści tam vychadcaŭ z Rusi — nastolki, što jany časam vyhladajuć słavianskimi ankłavami ŭ miascovym asiarodździ. Prytym najbolš vyraznyja jany tam, dzie paźniej uźnikli palityčnyja centry Litvy — Kreva, Kiernaŭ, Vilnia (padrabiaźniej pra heta hł. artykuł Aleha Dziarnoviča «Žyćcio da Mindoŭha: jak vyhladała rańniaja Litva» ŭ № 4/2020 «Našaj historyi»).
Heta dobra suadnosicca z paviedamleńniem Niestara, što na pačatku CHII stahodździa Litva znachodziłasia ŭ dańnickaj zaležnaści ad Rusi. Na toj čas ankłavy mohuć adpaviadać apornym punktam, praź jakija ruskija kniazi zabiaśpiečvali zbor daniny. Vyzvaliŭšysia ad zaležnaści, litoŭskija kniazi tam ža budavali svaje rezidencyi, skarystoŭvajučy bolš vysoki cyvilizacyjny dośvied ruskich pierasialencaŭ. Tam ža jany raźmiaščali i pałonnych («karmicielek»), zachoplenych u nabiehach na Ruś.
Pierasialalisia ludzi i ŭ advarotnym kirunku — ź Litvy na Ruś. Kali jaćviažskija ziemli pačali traplać pad uładu Teŭtonskaha ordena, šmatlikija ŭciekačy adtul znachodzili prytułak u ruskich kniastvach Paniamońnia. U letapisie paviedamlajecca, što ŭ 1276 hodzie adzin ź pierajemnikaŭ Mindoŭha, vialiki kniaź Trajdzień, pasialiŭ u vakolicach Horadna i Słonima navat uciekačoŭ z Prusii. Sialilisia pruskija pałonnyja i ŭciekačy na biełaruskich ziemlach i paźniej. Halicka-vałynskija kniazi stavilisia da takich pierasialencaŭ nieprychilna («aby ziemle nie padsiadali»). Tamu možna śćviardžać, što masavyja mihracyi stali mahčymymi tolki na ruskich ziemlach, paduładnych VKŁ.
Charakternyja ŭpryhožańni Litvy. Ekspazicyja archieałahičnaha muzieja ŭ horadzie Kiarnavie. 2003 hod. Fota aŭtara.
Reštu ciapierašniaj Litoŭskaj Respubliki ŭ toj čas zajmali archieałahičnyja kultury, u cełym blizkija da ŭschodnielitoŭskaj, ale ź inšymi typami pachavańniaŭ i ŭpryhožańniaŭ. Častka ź ich maje praciah na terytoryi siońniašniaj Łatvii. Ź imi možna źviazać narody, nieadnarazova pryhadanyja ŭ tahačasnych ruskich i zachodnich krynicach: žamojtaŭ, skałvaŭ, kuršaŭ i ziemhałaŭ.
Urešcie ich łakalnyja nazvy byli pahłynutyja šyrokim, palityčnym sensam nazvy Litva — hetak ža, jak pierastali zhadvacca kryvičy i dryhavičy ŭ składzie Rusi. Ich naščadkami źjaŭlajecca značnaja častka siońniašnich litoŭcaŭ. Ale da etnahieniezu biełarusaŭ ni kuršy, ni žamojty adnosinaŭ nie mieli — u adroźnieńnie ad jaćviahaŭ, nalščancaŭ i Litvy ŭ vuzkim sensie.
U letapisach jość šerah zhadak, jakija ŭdakładniajuć adnosiny pamiž Rurykavičami (u tym liku ich połackaj halinoj) i Litvoj na praciahu CHI—CHII stahodździaŭ, adznačajuć pastupovaje vyzvaleńnie Litvy ad dańnickaj zaležnaści i pieratvareńnie ŭ samastojnuju palityčnuju siłu. A pry Mindoŭhu ruskija ziemli pačała padparadkoŭvać užo Litva. Heta stała pačatkam Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Ruskaha — sapraŭdnaj kałyski sučasnych Biełarusi i Litvy. Što było dalej — zasłuhoŭvaje asobnaj razmovy.
