Amierykanski hanhstar u Niaśvižy: karupcyja, padrobka dakumientaŭ i prastytucyja
Pra jaŭrejskuju mafiju ŭ Niaśvižy 1920-ch raspaviadaje historyk Uładzimir Karalenak.
Letam 1929 hoda na hałoŭnaj vulicy Niaśviža, Vilenskaj, možna było pabačyć sapraŭdnaha amierykanskaha hramadzianina. Na radzimu paśla doŭhich hadoŭ žyćcia ŭ Złučanych Štatach pryjechaŭ Morys Baskin. Syn niaśvižskich haradžan Josela i Chai, jaki i sam naradziŭsia tut u 1887 hodzie, ź cikavaściu zaziraŭ u jaŭrejskija kramki. Handlarki ździŭlena pahladali na redkuju ptušku. Ich dočki saramliva apuskali vočy dołu.
Chutka pa horadzie pajšła pahałoska, što dziakujučy amierykanskamu džentlmienu možna pierajechać u Novy Śviet. U tyja časy trapić u Amieryku było ŭžo nie tak prosta. Amierykanskija ŭłady zakručvali hajki, peŭnym katehoryjam zabaranili ŭjezd u ZŠA. U 1924 hodzie kolkaść kvot dla imihrantaŭ skaracili da 165 tysiač čałaviek na hod. Adna z pryčyn: tolki ŭhledzieŭšy statuju Svabody, imihranty ŭžo znajomilisia ź viarboŭščykami, jakija adrazu ŭciahvali ich u kryminalny śviet.
Toj samy Baskin. Fota z Archiva novych aktaŭ u Varšavie.
Konsuł pje, vice-konsuł hulaje, mafija kiruje
Jašče ŭ XIX stahodździ ŭ Ńju-Jorku źjaŭlajucca bandy, što naličvali sotni hanhstaraŭ. A ŭviadzieńnie suchoha zakona ŭ 1920-m padšturchnuła ich da abjadnańnia ŭ złačynnyja sindykaty. Samymi viadomymi byli irłandskaja, italjanskaja i jaŭrejskaja mafii. Členy apošniaj źjaŭlalisia ŭ absalutnaj bolšaści emihrantami z Rasijskaj impieryi. Mnohija lidary jaŭrejskaj mafii byli rodam ź biełaruskich haradoŭ. Tak, znakamity Mieir Łanski, «buchhałtar mafii», pachodziŭ z Hrodna.
Ńju-jorkskaja jaŭrejskaja mafija ŭ 1920—1930-ja supierničała z čykahskimi italjanskimi mafijozi na čale z Al Kapone i vostra patrabavała štohadovaj padpitki ludźmi, jašče nieviadomymi dla palicyi ZŠA i hatovymi pry hetym na ŭsio, kab zamacavać za saboj miesca na novaj radzimie.
Mienavita Morycu Baskinu było daručana zaniacca imihracyjaj jaŭrejaŭ u Ńju-Jork z Polščy.
Pryjechaŭšy na radzimu ŭ 1927 hodzie, Moryc raspačaŭ pracu sa znajomstva z supracoŭnikami pasolstva ZŠA ŭ Varšavie. Jon zaŭvažyŭ, što vice-konsuł Hary Chał schilny da bahiemnaha ładu žyćcia. Heta zaviało jaho ŭ vialikija daŭhi, a konsuł na ŭsio zapluščvaje vočy z pryčyny svajho chraničnaha ałkahalizmu.
Rastłumačyŭšy Hary Chału finansavyja plusy ad supracy, Baskin amal adrazu atrymaŭ zhodu i pačaŭ prasoŭvać svaich ludziej u štat supracoŭnikaŭ ambasady. U chutkim časie Baskin adčuŭ siabie ŭ joj sapraŭdnym haspadarom. Heta pieršy vypadak u historyi Złučanych Štataŭ Amieryki, kali mafija zdoleła ŭziać pad kantrol cełuju ambasadu. Paźniej takoje zdaryłasia tolki adnojčy, kali mafija padparadkavała svajoj uładzie dziejnaść ambasady ZŠA na Kubie.
Try pašparty dla šlubnych afier
Tak stała mahčymym składać pakiet dakumientaŭ dla adpraŭki hramadzian u Amieryku za ličanyja tydni. Mužčyny atrymlivali pracoŭnyja vizy pa zaprašeńni amierykanskich fiermieraŭ, razam ź imi jechali siemji. Zrazumieła, što fiermiery tak i nie dačakali tannych rabotnikaŭ z Uschodniaj Jeŭropy. Zamiest hetaha na vulicach Bruklina źjaŭlalisia novyja zorački na ciomnym niebie kryminalnaha śvietu.
Detektyvy ahladajuć miesca złačynstva: achviara hanhstarskich razborak u barabanie na adnym z paloŭ u Bruklinie.
Nabyćcio pakieta dakumientaŭ dla emihracyi kaštavała 600—650 dalaraŭ. Dla 1920-ch heta byli hihanckija hrošy, adnak u Baskina nie było adboju ad klijentaŭ. Padčas žyćcia ŭ Polščy, kab nie nadta pryciahvać da siabie ŭvahu, jon vykarystoŭvaŭ pry zapaŭnieńni roznych dakumientaŭ proźvišča Baskir. Akramia hetaha, byŭ u jaho i amierykanski pašpart na imia Semiueła Sałaŭja. Dva amierykanskija pašparty byli patrebnyja dla inšaha kirunku pracy: u kłubach i kabare Ńju-Jorka, jakija kantralavała jaŭrejskaja mafija, byŭ pastajanny niedachop supracoŭnic. Baskin prydumaŭ hienijalny płan: razdaŭšy amierykanskija pašparty svaim paplečnikam, jon razam ź imi padarožničaŭ pa haradach i miastečkach u pošukach pryvabnych dziaŭčat. I voś u 1929 hodzie los pryvioŭ jaho na małuju radzimu, u Niaśviž.
Karykatura na Morysa Baskina ŭ amierykanskaj presie. Fota: newspaperarchive.com.
Dziaŭčaty ŭ toj čas praktyčna nie mieli šancaŭ trapić u ZŠA samastojna. Tamu, padkupiŭšy šerah rabinaŭ i ich sakrataroŭ, Baskin pačaŭ karjeru šlubnaha afierysta. Jon i členy jahonaj bandy vierbavali dziaŭčat z usioj krainy, ale mienavita ŭ maleńkim paviatovym haradku na miažy z Savieckim Sajuzam Baskin paciarpieŭ fijaska.
Niaśvižskaja palicyja vychodzić na śled
Načalnik palicyi ŭ Niaśvižy Stefan Stryjeŭski daŭno pryhladaŭsia da doma na Vilenskaj, 8, dzie žyŭ brat Morysa David. Jon niebiespadstaŭna padazravaŭ, što mienavita ad Davida Baskina ciahnucca ščupalcy mafijoznaha spruta pa ŭsim Navahrudskim vajavodstvie. Siudy rehularna zavitvali nieśvižanki. Pačynajučy ž z 1927 hoda jany stali źnikać.
Vulica Vilenskaja ŭ 1927 hodzie (ciapier Leninskaja). Dom Baskinych znachodzicca nasuprać Ratušy, ciapier na jaho miescy — piacipaviarchovik. Fota: Instytut mastactva polskaj Akademii navuk.
Intuicyja padkazvała hałoŭnamu niaśvižskamu palicejskamu, što vizit bruklinskaha džentlmiena abumoŭleny nie tolki sientymientalnymi ŭspaminami pra hady malenstva i žadańniem pabačyć rodzičaŭ. Jon zahadaŭ padnačalenym uvažliva sačyć za ŭsim, što adbyvajecca na vulicy Vilenskaj. Adnak raptoŭna adnym červieńskim dniom braty Baskiny, prychapiŭšy troch dvaccacihadovych dziaŭčatak, źnikli. Stryjeŭski na svaje hrošy nabyŭ bilet da Varšavy i kinuŭsia ŭ pahoniu. Abyšoŭšy ŭsie staličnyja hateli, u adnym jon natrapiŭ na śled.
25 červienia 1929 hoda varšaŭskaja palicyja atrymała paviedamleńnie, što handlar žyvym tavaram Morys Baskin znachodzicca ŭ hateli «Łondanski». Nazva nie pavinna ŭvodzić u zman — hety hatel nie byŭ źviazany z anhlijskaj stalicaj, zatoje byŭ centram jaŭrejskaj mafii Varšavy. Tut źbirałasia arystakratyja kryminalnaha śvietu mižvajennaj Polščy. Čas ad času čulisia streły, ale palicyja pryjazdžała siudy vielmi nieachvotna.
Palicejskaja fotakartka Davida Baskina, zroblenaja padčas jaho aryštu ŭ 1929 hodzie ŭ Varšavie. Fota: Archiŭ novych aktaŭ u Varšavie.
Adnak kali palicyja ŭvarvałasia ŭ numar Morysa Baskina, taho ŭ hateli ŭžo nie było. U pakoi znajšli dvaccać fotazdymkaŭ dziaŭčat, pašparty, paśviedčańni ab šlubach i karespandencyju na movie idyš.
Palicyja abjaviła ŭ vyšuk Morysa Baskina i členaŭ jaho bandy, ale raptoŭna da kamisara źviarnulisia pradstaŭniki ambasady ZŠA ŭ Varšavie z patrabavańniem spynić pieraśled amierykanskaha hramadzianina, za jakoha jany mohuć paručycca asabista.
Spravu prypynili, ale pierad śledčymi ŭžo pačała razvaročvacca afiera Baskina: za dva hady pa svaich dvuch pašpartach jon ažaniŭsia bolš za 60 razoŭ!
Stała vidavočna, što častka supracoŭnikaŭ ambasady prykryvaje niaśvižskaha mnahaženca.
Palicyja pačała sačyć za supracoŭnikami ambasady i ŭ chutkim časie atrymała ordary na pieratrus. U vyniku byli znojdzieny dziasiatki dakumientaŭ dla emihracyi, piačatki. U piśmovym stale vice-konsuła Hary Chała, jaki paśpieŭ uziać adpačynak dla padarožža na radzimu, znajšli telehramu «Nie pisać. Nie telehrafavać. Sprava dreń».
Usio adno aryštavali
Jak tolki Morys Baskin zrazumieŭ, što śledčyja zanadta blizka padabralisia da jaho, vyjechaŭ z Polščy. U akružeńni «žonak» jon u čarhovy raz płyvie na svaim ulubionym łajniery «Levijafan» z francuzskaha Šerbura ŭ Ńju-Jork.
«Levijafan» (pieršapačatkova «Faterland») — adzin z samych vialikich karabloŭ u 1920-ch hadach u zalivie Ńju-Jorka. Fota: Wikimedia Commons.
Heta byŭ adzin z samych šykoŭnych łajnieraŭ kampanii United States Line. Na im padčas transatłantyčnaha padarožža možna było nie admaŭlać sabie ni ŭ čym. Na karabli byŭ navat basiejn, a ŭ bary ŭ razhar suchoha zakona dazvalaŭsia prodaž ałkaholu. Palicyja nakiravała ŭ Šerbur i ŭ kiraŭnictva pasažyrskaj kampanii telehramy z apisańniem Baskina i jaho dvuch pašpartoŭ, ale, vidać, toj mieŭ jašče i treci, bo ŭ ruki palicyi nie patrapiŭ.
Basiejn na borcie «Levijafana». Fota: Wikimedia Commons.
U ZŠA, praŭda, Morysa Baskina i vice-konsuła Hary Chała chutka aryštavali, ale ŭžo praź niekalki hadoŭ jany apynulisia na svabodzie. Baskin praciahnuŭ svajo padarožža pa darozie kryminalnych pryhod, ale na radzimu jaho ŭžo nie ciahnuła.
