«Hr. Sikorskaja nočču zarezała svajo 9-hadovaje dzicia. Častku vantrob paśpieła źjeści». Haładamor: jak savieckaja ŭłada rabiła ludziej nieludziami
Industryjalizacyju zadumali ažyćciavić za košt zvyšekspłuatacyi sialan. Tyja masava supraciŭlalisia. Tady ich vyrašyli złamać hoładam. Dakumienty toj pary niemahčyma čytać bieź śloz, piša ŭ časopisie «Naša historyja» Dmytro Łukin. (Archiŭny materyjał.)
Pamierłyja ad hoładu lažać na vulicy stalicy Ukrainy. Charkaŭ, 1933 hod. Centralny dziaržaŭny kinafotafonaarchiŭ Ukrainy imia H. Pšaničnaha.
«Hr. Sikorskaja nočču zarezała svajo 9-hadovaje dzicia. Častku vantrob paśpieła źjeści, zaŭtra ŭtapiła druhoje dzicia i pamierła sama ad źniasileńnia».
«Žonka biedniaka, što pajšoŭ na pracu ŭ horad, viarnuŭšysia dadomu i znajšoŭšy miortvym svajho syna, adrezała nohi dziciaci i zvaryła sa ščaŭjem… Na druhi dzień pamierła sama i druhoje dzicia».
Heta cytaty z dakumientaŭ pra padziei 1932—1933 hadoŭ u Savieckaj Biełarusi — u Mazyrskim, Jelskim, Naraŭlanskim rajonach (dakumienty ŭ Nacyjanalnym archivie adšukała biełaruski historyk Iryna Ramanava).
Va Ukrainie hoład byŭ jašče strašniejšy.
Z dakładnoj zapiski Kijeŭskaha abłvykankama SNK USSR ab ciažkim stanoviščy z praduktami ŭ vobłaści, nie paźniej za 15 lutaha 1933 hoda:
«Za apošni čas zarehistravana niekalki vypadkaŭ ludajedstva. Tak, mieli miesca vypadki… u Biełacarkoŭskim rajonie ŭ s. Alšana; u Bahusłaŭskim rajonie ŭ s. Misajłaŭka hramadzianka Aŭramienka, 48 hadoŭ, zarezała i źjeła svaju 8-hadovuju dačku. U Ciacijeŭskim rajonie ŭ s. Čarepin adnaasobnica hramadzianka Bieraźniuk zarezała i źjeła dačku 10 hadoŭ. Ciapier Bieraźniuk i jaje druhoje dzicia pry śmierci. U s. Skibincy taho ž rajona siamja kałhaśnikaŭ… zabiła i źjeła čužoha chłopčyka, a taksama źjeła častku trupa pamierłaj maci.
Va Umanskim rajonie, u s. Kačaržyncy, hramadzianka Asipienka, 47 hadoŭ, zabiła i źjeła svaju dačku 7 hadoŭ… U Biełacarkoŭskim rajonie ŭ s. Truški dvoje bratoŭ Bahamazaŭ zadušyli 3-hadovaha syna kałhaśnika Fiedzina, jaki zajšoŭ da ich, i źjeli jaho… U Śmilanskim rajonie ŭ s. Nasačaŭ u domie člena kałhasa hramadzianina Savy była zabitaja Ucha Frosia, što pryjšła tudy. Trup jaje byŭ pasiečany na drobnyja kavałki i zasoleny. Hety trup jeli dva tydni.
Pryviedzienymi faktami nie vyčerpvajucca ŭsie vypadki ludajedstva, jakija mieli miesca ŭ Kijeŭskaj vobłaści za apošni čas…».
Paviedamleńnie HPU USSR CK KP(b)U ab ciažkim stanoviščy ŭ Vińnickaj i Kijeŭskaj abłaściach, 16 lutaha 1933 hoda
«…U s. Rudoje adnaasobnica Jaramčuk kinuła 3 dziaciej i vyjechała ź vioski. Jaje 9-hadovy chłopčyk razam sa starejšaj siastroj kamieniem zabili małodšuju 3-hadovuju siastru, paśla čaho adrezali hałavu i ŭžyvali ŭ ježu ŭ syrym vyhladzie miasa trupa».
«Mielitopalski rajon. 3 sakavika h. h. u s. Kanstancinaŭka žychar hetaha siała Aŭramienka T.I., jaki zajmaŭsia šaviectvam, byŭ znojdzieny ŭ siabie doma miortvym… Śmierć nastupiła ŭ vyniku atručeńnia trupnym miasam pry ŭžyvańni ŭ ježu trupa… pamierłaha ad hoładu brata. Akramia trupa brata … za niekalki tydniaŭ da brata źjeŭ trup svajoj maci. Pry ahladzie chaty pablizu Aŭramienki znojdzieny kacioł sa zvaranym čałaviečym miasam».
Z dakładnoj zapiski staršyni HPU USSR ab pašyreńni pamieraŭ hoładu, 5 sakavika 1933 hoda.
Ad hoładu čałaviek spačatku apuchaŭ, paśla pavoli zhasaŭ. Ci možacie sabie ŭjavić, što pieražyli ludzi, vymušanyja varyć svaich apuchłych ad hoładu dziaciej, kab vyžyć samim? A heta było ŭsiaho 85 hadoŭ tamu, pry našych dziadach ci pradziedach. Pieražyŭšy takoje, čałaviek pierastavaŭ być svabodnaj asobaj.
U studzieni 1933 hoda byŭ uviedzieny pašpartny režym, što aznačała faktyčnaje błakavańnie miežaŭ USSR, a taksama była zroblena apošniaja adčajnaja sproba vykanać chlebanarychtoŭčy płan šlacham kanfiskacyi ŭsich praduktaŭ u ludziej.
Savieckija ŭłady chacieli ažyćciavić industryjalizacyju za košt vypampoŭvańnia resursaŭ ź vioski. Jany raźličvali za košt ekspartu zbožža kuplać nieabchodnyja dla novych zavodaŭ stanki i mietały. Akramia taho, jany zadumali kalektyvizavać sielskuju haspadarku, kab lahčej było kantralavać viosku. Ale kalektyvizacyja natyknułasia na supraciŭ ułaśnikaŭ, jakich nie ŭdavałasia złamać nijakimi represijami i departacyjami. Zahnanyja ŭ kałhas pracavali kiepska, načalstva kałhasaŭ nie ŭmieła kiravać. Uradžai ŭpali. Na heta nakłałasia zasucha 1931—1932 hadoŭ. Ale ŭłady nie tolki nie spynilisia, jany pačali zabirać u sialan litaralna ŭsio, što tyja mieli.
Pradstaŭniki ŭładaŭ kanfiskujuć u sialan apošnija zapasy praduktaŭ, schavanyja ŭ jamach. Fota avr.org.ua, elektronny archiŭ Vyzvalenčaha ruchu.
Hoład byŭ śviadoma dapuščany ŭ jakaści pakarańnia za farmalnaje nievykanańnie płana nie tolki va Ukrainie, ale i ŭ čarnaziomnych rajonach Rasii, na Donie, u Kazachstanie.
U vyniku ŭzimku z 1932 na 1933 hod hoład staŭ haładamoram.
Tolki z sakavika 1933 hoda, kali ŭźnikła pahroza poŭnaha vymirańnia siała, pačynajuć ažyćciaŭlać dapamohu hałodnym, za dziaržaŭny košt farmujucca fondy nasieńnia. Ale ŭ bolšaści vypadkaŭ było ŭžo pozna.
Stalin, Mołataŭ, Kahanovič…
Pryhavoram Apielacyjnaha suda Kijeva ad 13 studzienia 2010 hoda pa kryminalnaj spravie arhanizataraŭ Haładamoru prachodziać Iosif Stalin, Viačasłaŭ Mołataŭ, Łazar Kahanovič, Pavieł Postyšaŭ, Stanisłaŭ Kasijor, Ułas Čubar i Miendel Chatajevič.
Na fota źleva naprava: Łazar Kahanovič, Iosif Stalin, Pavieł Postyšaŭ i Klimient Varašyłaŭ u studzieni 1934 hoda.
Maleńki podźvih Korčaka-Čapurkoŭskaha
Kab zamieści ślady, užo ŭ 1933 hodzie savieckaja ŭłada pačała sistematyčna źniščać statystyčnyja krynicy, zapisy ZAHSaŭ, spyniła fiksacyju hałodnych śmierciaŭ. Navat dadzienyja pierapisu 1937 hoda, što vykryvali «demahrafičnuju jamu», byli zasakrečanyja, a paśla sfalsifikavanyja. Adnak kopii źviestak za pačatak 1930-ch vynies i zachavaŭ u siabie doma Juryj Korčak-Čapurkoŭski — supracoŭnik statystyčnaha adździeła Instytuta achovy zdaroŭja dy Instytuta abarony maciarynstva i dziacinstva, demohraf. U 1938 jaho razam ź inšymi demohrafami (Stalin zamiataŭ ślady svaich pravałaŭ i represij) adpravili ŭ kancłahier. Ale jon zastaŭsia žyvy i ŭ 1957-m viarnuŭsia va Ukrainu.
Haładamor pryznany hienacydam, bo heta byŭ nie vypadkovy, a arhanizavany ŭładami hoład. Tak Stalin adkazaŭ na paŭstańni sialan, jakija nie chacieli addavać samaje darahoje, što ŭ ich było, — ziamlu. Nam siońnia ciažka ŭjavić, kab dziaržava mahła voś tak, biez kampiensacyi, zabrać usiu tvaju majomaść. Savieckija sialanie — tyja ź ich, chto niešta mieŭ, — taksama spačatku nie dapuskali takoj mahčymaści. Na kanfiskacyju ziamli jany adkazvali sabatažam i supracivam.
Sialanskija paŭstańni
Adkaz biełarusaŭ na kalektyvizacyju byŭ takim ža, jak i va ŭkraincaŭ.
Za 1930 hod u BSSR było zafiksavana 508 antysavieckich vystupleńniaŭ, a va USSR — 4098. Pa inšaj dakładnoj zapiscy, tolki ŭ lutym 1930 hoda ŭ masavych akcyjach uziali ŭdzieł 11 470 žycharoŭ BSSR, a va USSR — 22 040. Za 1930 hod u BSSR adbyłosia 533 vypadki, jakija ŭłady kvalifikavali jak terakty, a va Ukrainie — 2 779 takich vypadkaŭ. Kali ŭličyć, što ŭ tahačasnaj USSR žyło kala 30 młn čałaviek, a ŭ Biełarusi — 5 młn, to intensiŭnaść supracivu była prykładna adnolkavaj.
Vialikaje paŭstańnie adbyłosia ŭ kancy lutaha na Lubarščynie, na ŭkrainskim Padolli, dzie sialanie 12-ci viosak zmahli navat adbić napady atradaŭ miascovaj milicyi. Tolki apierhrupy HPU złamali supraciŭ.
Aryštavany sielanin Ivan Motłach. Fota avr.org.ua, elektronny archiŭ Vyzvalenčaha ruchu.
Najbolšaje ŭzbrojenaje paŭstańnie ŭ 1930-m adbyłosia na druhim baku Dniapra. Bazaj dla jaho stała razhalinavanaja sietka padpolla. Tyja, chto zastaŭsia na voli, mieli prystojnyja jak dla sialan zapasy zbroi i, spravakavanyja da rašučych dziejańniaŭ masavymi aryštami, arhanizavali kavaleryjski atrad. Paŭstancy byli prychilnikami byłoha kiraŭnika Ukrainy hietmana Paŭła Skarapadskaha i mieli svaich ahientaŭ navat u raskvataravanym pobač strałkovym pałku. 4 krasavika 1930-ha paŭstancy pačali ruch ad siała da siała, zabivajučy savieckich aktyvistaŭ. Siły milicyi i HPU 5—6 krasavika ŭ niekalkich palavych bajach z užyvańniem kulamiotaŭ razhramili dva paŭstanckija atrady. Pošuki i aryšty ŭdzielnikaŭ paŭstańnia praciahvalisia paŭhoda. Usio heta nahadvała siaredniaviečnyja sialanskija paŭstańni.
Jak buntavali Lelčycy i Laskavičy
Stvoranaja S. Chamutoŭskim i bratami Baranoŭskimi ŭ Lelčyckim rajonie Biełarusi hrupa kolkaściu 80 čałaviek z 15 adzinak ahniastrelnaj zbroi syšła ŭ les, inšyja hrupy padtrymlivali ich. Paŭstańnie było zdušanaje, paśla taho jak vojski OHPU zastrelili 21 sielanina i aryštavali jašče 119.
Bolš infarmacyi pra hetaje i inšyja sialanskija vystupleńni — u dakumientach OHPU, apublikavanych na sajcie istmat.info.
Atrad A. Žuraŭskaha i H. Birana kolkaściu 20 čałaviek dziejničaŭ na miažy Chojnickaha i Brahinskaha rajonaŭ na Homielščynie. Miaciežniki rychtavali ŭzbrojenaje vystupleńnie, mieli suviaznoha z ukrainskim paŭstanckim centram u susiedniaj Čarnihaŭskaj vobłaści USSR. Adnak z dapamohaj ahienta Urahana, što ŭvajšoŭ praz «bandy», hrupu zatrymali. Kali jaje kanvairavali, sialan pasprabavali vyzvalić ich ziemlaki. U vyniku 6 «bandytaŭ» zabili i 27 aryštavali.
«U Minskaj, Mazyrskaj, Mahiloŭskaj i Aršanskaj akruhach u kancy lutaha i pačatku sakavika pa šerahu rajonaŭ masavymi vystupami, jakija supravadžalisia źbićciom saŭrabotnikaŭ, vyhnańniem kamunistaŭ i bryhadnikaŭ, byli achoplenyja niekalki sumiežnych siołaŭ. Stanovišča praciahvaje zastavacca napružanym (dadzienyja na 15 sakavika)… U s. Laskavičy [ciapier heta ŭzorny ahraharadok, dzie zbudavana rezidencyja prezidenta] natoŭp akazaŭ supraciŭ uzbrojenamu kulamiotam atradu pamiežnikaŭ, puščana ŭ chod zbroja».
Bunt u Barysavie
7 krasavika 1932-ha hałodny bunt vybuchnuŭ u Barysavie. Žančyny pačali hramić chlebnyja kramy. Pryčynaj było skaračeńnie i biez taho biednych normaŭ vydačy chleba pa kartkach, pryčym admianiałasia vydača chleba dzieciam. U vyniku ŭłady byli vymušanyja 9 krasavika ŭznavić vydaču dzieciam 200 hramaŭ chleba ŭ dzień u miežach usioj respubliki.
Hałavakružeńnie ad pośpiechaŭ
Stalin byŭ šakavany adnahałosnaściu i masavaściu sialanskich vystupaŭ. 2 sakavika
1930-ha jon faktyčna prypyniŭ sucelnuju kalektyvizacyju artykułam u «Pravdie» «Hałavakružeńnie ad pośpiechaŭ» i adpaviednaj partyjnaj pastanovaj, jakoj adkaznaść za «pierahiny» ŭskładałasia na nizavyja źviony ŭłady. Byŭ dazvoleny vychad z kałhasaŭ, i kalektyvizacyja ŭ ličanyja tydni viarnułasia da pakazčykaŭ časoŭ nepa.
Kazimir Malevič. Čałaviek, što biažyć (druhaja nazva — «Sielanin miž kryžom i miačom»). Hienijalny suprematyst rodam z Ukrainy namalavaŭ hety vobraz u 1933 hodzie, kali viestki pra žachi kalektyvizacyi dajšli da vialikich haradoŭ. U 1930-m Malevič byŭ vymušany ŭciakać z Kijeva ŭ Leninhrad, kab uratavacca ad pracesaŭ suprać ukrainskaj intelihiencyi. OHPU aryštuje jaho ŭ Leninhradzie i abvinavacić u špijanažy na karyść Niamieččyny.
Ale adstupleńnie było tolki taktyčnym. Užo viasnoj nastupnaha, 1931 hoda cisk na sialan adnaŭlajecca, pry hetym pradumana pravodzicca druhaja masavaja kampanija «raskułačvańnia»: u Sibir i na Poŭnač departujuć sotni tysiač sialan.
7 žniŭnia 1932 hoda ŭvodzicca ŭ dziejańnie «zakon ab kałaskach»… U vyniku zahinuć miljony, jašče miljony nie narodziacca. Ukrainskaje siało navat u vajnu nie zaznaje takich bied, jak pry Stalinie.
Paśla Haładamoru sialanie bolš nie supraciŭlalisia kanfiskacyi majomaści. Strach panavaŭ nad ludźmi. Lubyja zhadki pra Haładamor byli zabaronienyja, ale pamiać pra jaho nie ścierłasia, i, jak tolki SSSR zachistaŭsia, u 1991 hodzie 90% žycharoŭ Ukrainy prahałasavali za niezaležnaść, što ŭbiła apošni ćvik u trunu savieckaj impieryi.
Čamu Haładamor — heta hienacyd
Usprymańnie Haładamoru jak hienacydu zamacavana ŭkrainskim zakanadaŭstvam, jakoje apieluje da Kanviencyi AAN 1948 hoda «Ab papiaredžańni złačynstva hienacydu i pakarańni za jaho».
Adzin ź jaje stvaralnikaŭ, sam aŭtar termina «hienacyd» Rafael Lemkin, ličyŭ Haładamor hienacydam.
Pieršy ŭ śviecie pomnik achviaram Haładamoru pastavili ŭkraincy-emihranty ŭ Kanadzie, u horadzie Edmantan. Jon maje vyhlad tresnutych žornaŭ, da jakich ciahnucca schudniełyja dziciačyja ruki. U žornach uručnuju małoli ziernie. U SSSR u tyja hady ŭzhadvać pra Haładamor było zabaroniena.
16 krain śvietu pryznali Haładamor hienacydam ukrainskaha naroda. Ale złačynstvy stalinskaha režymu ŭ adnosinach da biełaruskaha, kazachskaha, ruskaha narodaŭ taksama možna kvalifikavać jak hienacyd. Precedent užo stvorany, pytańnie ŭ najaŭnaści palityčnaj voli kiraŭnictva adpaviednych dziaržaŭ.
jeśli nie trołl, to krajnie tup
pod etoj tiemoj vot -
"Biełaruś — nie Rasieja: jana značna daŭžej pražyła ź Litvoj i Polščaj," noŭ kommients, kak hrycco