Partuhalskaja revalucyja hvaździkoŭ. Jak maładyja aficery ažyćciavili pieravarot i zrabili krainu demakratyčnaj

Kali vajskoŭcy zachapili Lisabon, handlarka kvietkami razdała im svaje hvaździki. Fota: Wikimedia Commons

Partuhalija ŭ 1974 hodzie była nietypovaj dla Zachodniaj Jeŭropy krainaj. Amal usie dziaržavy Jeŭropy za miežami sacyjalistyčnaha łahiera na toj momant byli demakratyjami. Vyklučeńniami, akramia Partuhalii, zastavalisia Ispanija, dzie praviŭ sastareły dyktatar Fransiska Franka, i Hrecyja, dzie kiravali «čornyja pałkoŭniki». Ale ŭsim trom režymam zastavałasia tady žyć vielmi niadoŭha.

Čytajcie taksama:
Ispanija. Ad dyktatury da demakratyi — usiaho try kroki
Hrecyja. Čornyja pałkoŭniki i ich krach

Najchryścijańniejšaja dyktatura

U 1920—1930-ja hady ekanamist i palityk Antoniu Sałazar stvaryŭ u Partuhalii «Novuju dziaržavu» — karparatyŭnuju chryścijanskuju krainu nakštałt Aŭstryi časoŭ Enhielbierta Dolfusa. Adzinaja dazvolenaja partyja, maštabnyja falsifikacyi na vybarach i palityčnaja palicyja pad nazvaj PIDE (Polícia Internacional e de Defesa do Estado — Mižnarodnaja palicyja abarony dziaržavy) chutka zrabili z Partuhalii typovuju dyktaturu. 

Dyktaturu padtačyli vydatki na siłavikoŭ.

Ułady stavili pierad saboj zadaču luboj canoj zachavać afrykanskija kałonii: Anhołu, Hvinieju-Bisau i Mazambik. Adnak afrykancy ŭsio bolš nastojliva zmahalisia za niezaležnaść: francuzskaja i brytanskaja kałanijalnyja impieryi razvalilisia, novyja niezaležnyja dziaržavy Afryki davali bazu dla baraćby za svabodu rešcie kałonij.

Biznesu i namienkłatury Afryka była treba: tam byli syravina i rynak zbytu. Ale moładź vajavać tam nie chacieła i masava biehła za miažu ad mabilizacyi. Dajšło da taho, što mihracyja dasiahnuła tady adnoj šostaj ad 9 miljonaŭ tahačasnaha nasielnictva Partuhalii.

Sałazar pamior u 1970 hodzie, ułada pierajšła pierajemnikam. Kali ŭ 1973-m zdaryŭsia naftavy i ekanamičny kryzis, jaki kančatkova padarvaŭ ekanomiku, hrupa maładych aficeraŭ vyrašyła, što dalej tak praciahvacca nie moža.

Pieršaja sproba pieravarotu adbyłasia ŭ sakaviku 1974-ha. Śpiecsłužby zmovu raskryli, za kraty trapiła kala 200 čałaviek. Ale pakul u adnym miescy dzirku zatknuli, prarvała ŭ inšym. 

U noč z 24 na 25 krasavika 1974 hoda kapitan Atełu Karvalju z hrupami viernych jamu aficeraŭ i sałdat zachapili stalicu Partuhalii Lisabon. Z troch da piaci hadzin ranicy byli zaniatyja dziaržaŭnyja radyjo i telebačańnie, hałoŭnyja ministerstvy, lisabonski aeraport.

Stralała tolki PIDE

Dyktatura ŭsich dastała, tamu, akramia śpiecsłužbistaŭ z PIDE, nichto nie supraciŭlaŭsia: ni armija, ni palicyja.

Emacyjny momant: vajskoŭcy pa radyjo źviarnulisia da hramadzian z prośbaj zastavacca doma, kab nie było achviar. Ale ŭzradavanyja žychary tysiačami vysypali na vulicy, kab padziakavać armii. Jany nieśli sałdatam vadu i ježu. A rabotnica restarana Sielesta Kaejru ŭstaviła hvaździk u duła šturmavoj vintoŭki adnaho z žaŭnieraŭ.

Hety simvał adzinstva z vajskoŭcami trapiŭ u abjektyvy žurnalistaŭ i paŭtaryŭsia ŭ inšych miescach, tamu pieravarot i ŭvajšoŭ u historyju jak «revalucyja hvaździkoŭ».

A hetaje hrafici vyhladaje nie tolki adsyłkaj da padziej 1974 hoda, ale i zaklikam vykarystoŭvać zbroju chiba tolki dla raskidvańnia kvietak. Zdymak zrobleny ŭ Lisabonie ŭ 2017 hodzie. Wikimedia Commons

A 19-j hadzinie pierajemnik Sałazara Marsełu Kaetanu pieradaŭ uładu paŭstancam, i Karvalju śviatkavaŭ pieramohu. Amal biaskroŭnuju. Zahinuli tolki čatyry mužčyny, pa jakich adkryli ahoń sa štab-kvatery palityčnaj palicyi — anałaha łukašenkaŭskaha HUBAZiKa.

25 krasavika adroksia ŭłady Kaetanu. A 26 krasavika źjaviŭsia pieršy numar hałoŭnaj partuhalskaj haziety «Respublika» biez cenzury. U najbujniejšych haradach krainy prajšli demanstracyi ŭ padtrymku revalucyi. Z turmaŭ i kancłahiera na Azorskich astravach byli vyzvalenyja palityčnyja źniavolenyja, a sakretnaja palicyja raspuščanaja.

Uładu ŭ svaje ruki ŭziała Rada nacyjanalnaha vyratavańnia na čale z Antoniu dzi Śpinołaj, jaki z 15 maja staŭ časovym prezidentam. Karvalju ž pryznačyli kiraŭnikom Kantynientalnaha apieratyŭnaha kamandavańnia (pa-partuhalsku COPCON) — orhana pa abaronie revalucyi.

U pierachodny pieryjad było trochi chaosu. Biedniaki stali zajmać niezaniataje žytło. 

Kab utajmavać chvalavańni, chunta zamaroziła arendnuju płatu za žyllo i addała zahad rychtavać nacyjanalizacyju bankaŭ (akramia tych, što naležali zamiežnamu kapitału).

Tym časam u krainu viarnulisia z vyhnańnia viadomyja palityki — lidar sacyjalistaŭ Maryu Suareš i kiraŭnik kamunistaŭ Ałvaru Kuńjał. Usio heta časova supakoiła narod. Tym časam Śpinoła i Karvalju damovilisia, što represij suprać staroj elity amal nie budzie: pakarali tolki tych, chto stralaŭ u ludziej z budynka śpiecsłužby, a byłoj palityčnaj viarchušcy dazvolili emihravać u Braziliju (tam taksama havorać pa-partuhalsku).

16 maja svajo pieršaje pasiadžeńnie pravioŭ Časovy ŭrad. U jaho ŭvajšli pradstaŭniki sacyjalistaŭ, kamunistaŭ i «narodnych demakrataŭ» (apošniaja partyja składałasia z byłych prychilnikaŭ Sałazara). Ministry padtrymali pavyšeńnie minimalnych zarobkaŭ i zahadali pačać Saneomento («Ačyščeńnie»). Padčas hetaha pracesu byli zvolnienyja adyjoznyja postaci staroha režymu. Na radyjo i telebačańni «ačyščeńniem» zaniaŭsia budučy prezident krainy — vajskoviec Antoniu Eanieš.

Častka pravych palitykaŭ spadziavałasia zachavać kałonii, ale ŭ lipieni ich lidaru, Śpinołu, pryjšłosia pryznać: treba pačynać pieramovy.

Karotki pieryjad chaosu

Tym časam biaskoncyja zabastoŭki viali da pahłybleńnia kryzisu. Prychilniki levych idej patrabavali rostu zarobkaŭ. Na poŭdni krainy sialanie masava zachoplivali ziemli.

I krajnie levyja, i pravyja snavali płany skarystacca z hetaha, kab umacavać svaju ŭładu. Pieršym falstart zrabiŭ Śpinoła. Paśla niaŭdałaj sproby ŭstalavać dyktaturu jon padaŭ u adstaŭku.

Pravyja pasprabavali arhanizavać jašče adzin putč, ale znoŭ pravalna. 

Lisabon vitaje «kapitanaŭ»-vyzvalicielaŭ. 25 krasavika 1974 hoda. Wikimedia Commons.

Kiraŭnictva krainy paśla taho źmianiłasia — ciapier hałoŭnym orhanam stała Revalucyjnaja rada. Na fabrykach uviali rabočy kantrol, a sialanie praciahvali zachoplivać ziemli (da kanca listapada 1975-ha kala čverci sielskahaspadarčych terytoryj źmianili ŭładalnikaŭ). Pačałasia i nacyjanalizacyja pradpryjemstvaŭ — pieravažna heta byli firmy, kanfiskavanyja ŭ pravych, jakija padtrymali putč i Śpinołu.

25 krasavika 1975-ha — u pieršuju hadavinu revalucyi — prajšli vybary ŭ Časovuju asambleju, jakaja pavinna była padrychtavać kanstytucyju. 

Jaŭka na pieršych vybarach skłała 92%, a ŭpeŭnienuju pieramohu atrymali sacyjalisty z 38% hałasoŭ (za hod da taho ŭ składzie partyi byli ŭsiaho 200 čałaviek!). Dalej išli pravacentrysckaja Narodna-demakratyčnaja partyja (26%) i kamunisty (12%).

Novy ŭrad paličyŭ, što vyniki hałasavańnia dajuć jamu prava budavać «partuhalski sacyjalizm». Ale heta pryviało da kanfliktu rehijonaŭ. Kali bieźziamielnyja batraki poŭdnia ideju padtrymali, to zamožnyja sialanie poŭnačy byli suprać. U adnych rajonach razburali cerkvy, u inšych — palili štaby kamunistaŭ. Na pravych i levych raskałołasia i armija. 

Skład časovaha ŭrada mianiaŭsia ledź nie kožny tydzień. 

U kancy listapada radykały pasprabavali ździejśnić uzbrojeny pieravarot. Ranicaj 25 listapada sałdaty ź liku ich prychilnikaŭ zaniali niekalki kazarmaŭ. Ale narod ich nie padtrymaŭ — u adroźnieńnie ad Revalucyi hvaździkoŭ, hetym razam sałdaty apynulisia ŭ izalacyi i ŭ toj ža viečar zdalisia. Nichto nie chacieŭ vialikaj kryvi i hramadzianskaj vajny. 

28 listapada Karvalju byŭ vymušany syści ŭ adstaŭku, a COPCON byŭ uvohule likvidavany. Funkcyi abarony revalucyi pierajšli da hienieralnaha štaba na čale z novaj zorkaj na palityčnym niebaschile — Antoniu Eaniešam. Jon navioŭ paradak i zadušyŭ sproby ŭzbrojenaha paŭstańnia ŭ inšych rajonach krainy. A potym supakoiŭ i radykałaŭ, spyniŭšy samazachopy ziamli i žytła. 

Sacyjalna aryjentavanaja dziaržava

Ale prosta sucišyć chvalavańni ŭ krainie mała — treba jašče dać hramadstvu pazityŭnuju alternatyvu. I novyja ŭłady akazalisia jak refarmatary na vyšyni.

2 krasavika 1976 hoda partuhalski parłamient zaćvierdziŭ novuju kanstytucyju. U joj byŭ prapisany kurs na sacyjalna aryjentavanuju dziaržavu. I heta akazałasia nie pustymi słovami.

Tak, u 1974-m dziciačaja śmiarotnaść u Partuhalii była ŭ čatyry razy vyšejšaj, čym u Niderłandach, a ŭ 1980-ja partuhalcy dahnali niderłandcaŭ amal pa ŭsich pakazčykach, a pa jakaści dastupnaj miedycyny vyjšli na siomaje miesca ŭ śviecie.

25 krasavika 2019 hoda byłyja maładyja «kapitany» sustrelisia ŭ Lisabonie adśviatkavać hadavinu revalucyi. Wikimedia Commons.

Išli źmieny i ŭ adukacyi. Nastaŭnikam pavysili zarobki, a z prahramy prybrali pradmiety nakštałt ideałahičnaha vychavańnia. Biednym studentam u VNU stali vydavać stypiendyi. Źmianiłasia i administratyŭnaja sistema. Škołami ciapier zamiest dyrektaraŭ kiravali rady piedahohaŭ.

Papularnaść novamu ŭradu dali novyja sacyjalnyja prahramy. Hrošy na ich znajšlisia za košt skaračeńnia vydatkaŭ na siłavyja struktury.

Bolšaść reformaŭ kantralavaŭ Eanieš, jakoha dvojčy (u 1976-m i 1981-m) abirali prezidentam. U pieršaj inaŭhuracyjnaj pramovie jon kazaŭ, što zabiaśpiečyć pabudovu demakratyčnaha i sacyjalistyčnaha hramadstva (u jeŭrapiejskim, a nie ŭ savieckim sensie słova «sacyjalizm»). 

Viadoma, u nastupnyja dziesiacihodździ ŭ krainie zdaralisia i palityčnyja, i ekanamičnyja kryzisy. Ale hałoŭnaje, što Partuhalija paśla ŭsich tych pieraturbacyj 1970-ch urešcie stała zvyčajnaj jeŭrapiejskaj dziaržavaj. Takoj, jakuju i siońnia maryć dahnać bolšaść postsavieckich respublik.

37

0

2

1

4

0