Ispanija. Ad dyktatury da demakratyi — usiaho try kroki
Paśla śmierci Fransiska Franka ŭ 1975 hodzie Ispanija amal imhnienna pieratvaryłasia ŭ demakratyju. Ale pieramieny rychtavalisia jašče pry žyćci «apošniaha dyktatara Zachodniaj Jeŭropy».
Fransiska Franka (sprava) sa svaim pierajemnikam, pryncam Chuanam Karłasam. 1970-ja hady. Wikimedia Commons.
U adroźnieńnie ad mnohich inšych aŭtakrataŭ, hienierał Franka ćviaroza ŭśviedamlaŭ, što jon nie viečny. Tamu jašče z pačatku 1940-ch hadoŭ jon pačaŭ šukać sabie pierajemnika, paličyŭšy patrebnym adradzić manarchiju, likvidavanuju respublikancami ŭ 1931-m. Franka spadziavaŭsia, što karol pry patrebie stanie arbitram, jaki zdoleje prymiryć roznyja palityčnyja siły i nie dazvolić im raspačać novuju hramadzianskuju vajnu.
Zastavałasia tolki vyznačyć, chto im stanie. Franka nie žadaŭ bačyć na tronie syna zrynutaha ŭ 1931 hodzie karala, bo toj aktyŭna padtrymlivaŭ praciŭnikaŭ Franka. Dyktatar zrabiŭ vybar na karyść unuka karala — Chuana Karłasa. Upłyvać na jaho pravadyr nacyi pačaŭ z małych hadoŭ: dazvoliŭ atrymać adukacyju na radzimie (siamja žyła ŭ vyhnańni), a z 1963-ha navat zaprasiŭ žyć u byłym karaleŭskim pałacy Sarsueła. Ale zastupić na karaleŭski tron prync pavinien byŭ tolki paśla śmierci dyktatara.
Jak Franka vybiraŭ pierajemnika
Doŭhi čas Franka vahaŭsia miž dvuma kandydatami z karaleŭskaha rodu: Chuanam Karłasam i jahonym stryječnym bratam Alfonsam. U apošniaha byli svaje kozyry: Alfonsa sustrakaŭsia z unučkaj Franka — jany aženiacca ŭ 1972-m — i całkam padtrymlivaŭ pohlady kaŭdylja. Ale Chuan Karłas pierajhraŭ: jon zaŭsiody pahadžaŭsia z dyktataram i navat abmiežavaŭ kantakty z ułasnym baćkam-libierałam. Tamu letam 1969-ha jon i staŭ aficyjna «pryncam Ispanii».
Chuan Karłas (źleva) sa svaim baćkam i bratam Alfonsa. Wikimedia Commons.
Paźniej novy karol pryznaŭsia, što ŭsie hetyja hady taiŭsia, kab zavajavać davier dyktatara. Chuan Karłas navat atrymaŭ vajskovuju adukacyju, bo «klučom da pośpiechu byli siłaviki, i ja byŭ vymušany stać aficeram, kab atrymać padtrymku vajskoŭcaŭ».
Prync Chuan Karłas, adnak, vioŭ dvajnuju hulniu i jašče da śmierci Franka niepublična sustrakaŭsia z palityčnymi apanientami dyktatara, abmiarkoŭvajučy ź imi budučyniu Ispanii. Viadoma, słužby biaśpieki paviedamlali pra ŭsio kiraŭniku Franka, adnak heta nie zmusiła dyktatara razdumać.
Heta byŭ čałaviek sa svaimi pryncypami i ŭjaŭleńniami. Niezdarma ž jašče padčas hramadzianskaj vajny jon kazaŭ, što jamu treba nie chutkaja pieramoha luboj canoj, a vyzvaleńnie ad kamunistaŭ ź minimalnaj kolkaściu achviar.
Adliha pačałasia jašče pry Franka
Dla demakratyzacyi Ispanii da 1970-ch hadoŭ naśpieli i źniešnija, i ŭnutranyja pieradumovy.
Kab zabiaśpiečyć narmalnaje kiravańnie ekanomikaj, Franka jašče ŭ 1950-ja pryvioŭ va ŭrad technakrataŭ. Jany zrabili ekanamičny cud. Pa miery taho, jak kraina bahacieła, aŭtarytaryzm stračvaŭ sens, bolš nie było patreby kantralavać sacyjalnyja supiarečnaści žaleznaj rukoj. Kamunistyčnaj pahrozy bolš nie było, a demakratyčnyja krainy Jeŭropy apieradžali Ispaniju ŭ raźvićci. A tut jašče zdaryŭsia šturšok suśvietnaha ekanamičnaha kryzisu 1973-ha.
Frankisckaja Ispanija nie była izhojem na mižnarodnaj arenie. Na zdymku — Fransiska Franka z prezidentam ZŠA Džeraldam Fordam na paradzie ŭ Madrydzie. Wikimedia Commons.
Palityčnuju libieralizacyju padtrymlivali i mnohija va ŭładzie. Z kanca 1960-ch ułady pačali skroź palcy hladzieć na raźvićcio rehijanalnaj apazicyjnaj presy, choć centralnyja ŚMI praciahvali zastavacca «pravilnymi». Tady ž u krainie dazvolili «palityčnyja asacyjacyi», ź jakich potym vyrastuć apazicyjnyja partyi. Dy navat maładziejšyja siabry adzinaj dazvolenaj partyi, Fałanhi, vystupali za pieramieny.
Voś tak jašče pry žyćci Franka byli zroblenyja pieršyja kroki da demakratyzacyi ŭ Ispanii. Ale sapraŭdy novaja era ŭ žyćci krainy pačałasia poźniaj vosieńniu 1975-ha, kali paśla śmierci kaŭdylja kiraŭnikom krainy byŭ abvieščany karol Chuan Karłas I.
Novaja Ispanija
Užo ŭ pačatku 1976-ha ŭ Madrydzie prajšli pieršyja masavyja demanstracyi z patrabavańniami palityčnych svabod. Adnym z łozunhaŭ byŭ taki: «Chuan Karłas, pačuj nas!». Hetyja demanstracyi dali maładomu karalu maralny mandat na pieramieny.
U lipieni 1976-ha, praz vosiem miesiacaŭ paśla śmierci dyktatara, karol adpraviŭ u adstaŭku atrymany ŭ spadčynu ad raniejšaha režymu ŭrad Karłasa Aryjasa Navary i daručaje stvareńnie novaha ŭrada frankistu-centrystu Adolfa Suaresu.
Suares byŭ pradstaŭnikom maładoha pakaleńnia ŭ frankisckaj elicie. Na momant śmierci Franka jamu było 43 hady. U hramadzianskaj vajnie jon nie ŭdzielničaŭ, u 1936-m jamu było ŭsiaho 4 hady. Pry Franka jon pačynaŭ jak «viertykalščyk», uznačalvaŭ adnu z pravincyj, a paśla — dziaržaŭnaje telebačańnie.
Uśmiešlivy Suares nie tolki mieŭ reputacyju libierała, ale i byŭ im. Naturalna, libierałam nie ŭvohule, a ŭ paraŭnańni ź inšymi frankistami. Jak kazaŭ paźniej sam Chuan Karłas, «Suares byŭ frankistam, ale takim, jaki zdoleŭ pierakanać antyfrankistaŭ pavieryć jamu».
Adolfa Suares. Wikimedia Commons.
Suares pierakanaŭ uładnuju elitu pryniać zakon ab palityčnaj reformie, paźniej padtrymany na refierendumie. A ŭ krasaviku 1977-ha, praz paŭtara hoda paśla śmierci Franka, jon raspuściŭ «Fałanhu», prybraŭ z vulic simvały dyktatury, dazvoliŭ palityčnyja partyi i arhanizavaŭ pieršyja za 41 hod svabodnyja vybary, na jakich usie kandydaty mieli roŭnyja mahčymaści dla ahitacyi, a padlik hałasoŭ byŭ prazrystym.
Sam Suares pavioŭ na vybary navastvorany Sajuz demakratyčnaha centra (SDC). I pieramoh. Jaho centrysckaja partyja zdabyła 165 mandataŭ z 350, a ŭčorašnija padpolščyki i «ekstremisty» z Sacyjalistyčnaj rabočaj i Kamunistyčnaj partyj — 118 i 20 adpaviedna. Žalezabietonnyja «fałanhisty», jakija pajšli na vybary pad adrodžanym starym łejbłam, nie praviali nivodnaha deputata, a kansiervatyŭny, «za stabilnaść», Narodny sajuz, ź jakoha paśla vyraście pravacentrysckaja Narodnaja partyja, — tolki 16.
Viadoma, prychilniki Franka nie stali demakratami za adnu noč. Jany patrabavali dla sabie harantyj i prefierencyj, i za hetym naziraŭ novy ministr unutranych spraŭ, fałanhist Radolfa Marcin Vilja. Jaho hałoŭnaj metaj było «zabiaśpiečyć taki tranśfier ułady, kab tyja, chto raspačaŭ reformu, nie byli vyklučanyja z novaha palityčnaha žyćcia». Vilja taksama ŭvajšoŭ u Sajuz demakratyčnaha centra.
Miakki chod pieramien byŭ zabiaśpiečany dziakujučy tamu, što novy kurs padtrymali nizavyja struktury ŭładnaha aparatu.
Pieramienam spryjała ich padtrymka na mižnarodnaj arenie. Jeŭrasajuz abiacaŭ Ispanii členstva, i navat adnosiny z Vatykanam palepšali, bo karol admoviŭsia ad raniejšaj praktyki ŭmiašańnia dziaržavy ŭ pryznačeńnie biskupaŭ.
Da momantu śmierci Franka ŭ ispanskim hramadstvie skłaŭsia kansensus adnosna nieabchodnaści źmienaŭ: praciahu dyktatury zbolšaha nie chacieli ni masy, ni elity. Tamu ŭsio i pajšło tak hładka.
Zraŭniali kataŭ i achviaraŭ
Novym krokam da prymireńnia i abjadnańnia ispancaŭ staŭ zakon ab amnistyi, jaki ŭstupiŭ u siłu 17 kastryčnika 1977 hoda. Zhodna ź im, usie byłyja ŭdzielniki hramadzianskaj vajny z boku respublikancaŭ mahli viarnucca na radzimu, a funkcyjaniery režymu Franka atrymali amnistyju za svaje ŭčynki ŭ minułym. Levyja palityki krytykavali zakon za toje, što jon zraŭnoŭvaŭ «kataŭ i achviaraŭ». Ale i Suares, i karol Chuan Karłas ličyli, što «lustracyja pryviała b tolki da novaha ŭsplosku varožaści».
Darečy, zakon dziejničaje i siońnia, choć zamiežnyja krainy pieryjadyčna vypraboŭvajuć ispanskuju sistemu na tryvałaść. Naprykład, Arhiencina niadaŭna abvinavaciła vyšejzhadanaha Vilju ŭ śmierci svaich hramadzian padčas rabočych pratestaŭ, ale Ispanija vydać adnaho z ajcoŭ tranśfieru ŭłady admoviłasia.
Mahiła Franka ŭ siamiejnym panteonie mohiłak Minharubia. Cadenaser.com.
Abaronienaja demakratyja
Pieršy demakratyčna abrany parłamient raspracavaŭ novuju kanstytucyju. Paśla jaje pryniaćcia, u sakaviku 1979-ha, prajšli novyja parłamienckija vybary, paśla jakich Suares zachavaŭ pasadu premjera. Adnak dalej jaho papularnaść pačała padać. Ekanamičnyja reformy pryviali da rostu biespracoŭja, jakoje dasiahnuła 20 pracentaŭ, i inflacyi. Tym časam baskskija nacyjanalisty ŭzmacnili teror, patrabujučy niezaležnaści. Anarchisty pačali zabojstvy i vykradańni bahatych pradprymalnikaŭ. Fałanhisty padkładali bomby ŭ ofisach kamunistaŭ. Uźnik typovy dla pieramien momant niestabilnaści. Levyja patrabavali paskoryć palityčnyja reformy, a pravyja — zapavolić ich. Unutry Sajuza centra narastaŭ raskoł. Manalitu dyktatury bolš nie było, roznyja hrupoŭki kiravalisia roznymi intaresami. Miakki pa natury Suares padaŭ u adstaŭku: «Maŭr zrabiŭ svaju spravu, maŭr moža syści».
Uviečary 23 lutaha 1981 hoda ŭ parłamiencie pačałosia hałasavańnie pa kandydatury novaha premjera. I tut zdaryłasia niečakanaje: u budynak uvarvalisia 200 bajcoŭ Guardia Civil, Hramadzianskaj hvardyi, — ispanskaha śpiecnaza. Atrad uznačalvaŭ padpałkoŭnik Antonia Techiera, jaki «ad imia karala» zapatrabavaŭ ad deputataŭ maŭčać i zastavacca na svaich miescach. Adnak nie ŭsie deputaty jamu padparadkavalisia, a dać zahad stralać Techiera nie navažyŭsia.
Padpałkoŭnik Antonia Techiera ŭ parłamiencie. 23 lutaha 1981 hoda. Wikimedia Commons.
Tym časam adzin z kiraŭnikoŭ zmovy, hienierał Alfonsa Armada, pajechaŭ u karaleŭski pałac pierakonvać svajho byłoha kursanta, a ciapier karala, «uziać ŭładu ŭ svaje ruki». Adnak manarch u mundziry hałoŭnakamandujučaha ŭ žyvym efiry telebačańnia zajaviŭ, što siłavoje ŭmiašańnie ŭ demakratyčnyja pracesy niedapuščalnaje. Stała jasna: pieravarot pravaliŭsia.
Siarod deputataŭ, jakija 18 hadzin praviali ŭ Kartesach pad rulami aŭtamataŭ, byŭ i budučy hienieralny sakratar NATA Chaŭjer Sałana.
Analityki kazali, što šancy na pośpiech u vajskoŭcaŭ byli, ale tolki kali b jany vystupili raniej, u dzień lehalizacyi kamunistaŭ, jakaja vyklikała abureńnie ŭ častki hramadstva.
Apošni krok da likvidacyi dyktatury
Dalejšaja historyja Ispanii nahadvała chod padziej u zvyčajnaj demakratyčnaj dziaržavie. U 1982-m novy premjer Leapolda Kalva-Sateła raspuściŭ parłamient, a na novych vybarach da ŭłady pryjšła Sacyjalistyčnaja rabočaja partyja na čale ź Fielipie Hansalesam. Sajuz demakratyčnaha centra atrymaŭ tolki 11 miescaŭ i praz hod samalikvidavaŭsia — toje samaje ŭžo ŭ 1990-ja zdaryłasia z aljansami, jakija praviali demakratyzacyju ŭ krainach Uschodniaj Jeŭropy.
Chuan Karłas I pieradaŭ tron synu ŭ 2014 hodzie, u 76 hadoŭ, ale praciahvaje nasić tytuł karala. Shutterstock.com, by Gil Gorzo.
Źmianilisia i apanienty centrystaŭ. Ispanskaja sacyjalistyčnaja rabočaja partyja pieratvaryłasia ŭ typovuju jeŭrapiejskuju sacyjał-demakratyčnuju partyju, jakaja nie źbirałasia łamać asnovy kapitalizmu. Ad idei dyktatury praletaryjatu i likvidacyi manarchii admovilisia taksama ispanskija kamunisty — jakija, darečy, jašče ŭ 1960-ja, razam ź italjanskimi i francuzskimi idejnymi adnadumcami, raspracavali daktrynu tak zvanaha «jeŭrakamunizmu», jaki nie išoŭ całkam u farvatary Maskvy.
Hetyja vybary 1982 hoda stali apošnim krokam da likvidacyi dyktatury, bo partyja, jakaja kiravała krainaj, nie stała čaplacca za ŭładu i spakojna sastupiła jaje.
U sakaviku 1982-ha Ispaniju pryniali ŭ NATA, a 1 studzienia 1986 hoda heta dziaržava stała siabram Jeŭrapiejskaj ekanamičnaj supolnaści, papiarednicy ciapierašniaha Jeŭrasajuza.
Ispanija pakazała śvietu prykład, jak možna za niekalki hod pierajści ad žorstkaj dyktatury da demakratyi. U kancy 1980-ch mienavita ŭ Madryd jeździli vienhierskija kamunisty, kab vyvučyć recepty chutkaha i amal biaskroŭnaha demantažu aŭtarytaryzmu.
