«Na vajnie nie chvareli doŭha — albo pamirali, albo papraŭlalisia»
Sapraŭdnych vieteranaŭ Druhoj suśvietnaj vajny zastałosia ŭžo vielmi mała. Adzin ź ich — były vajenny fielčar Hieorhij Łazyčenka. Dvojčy paranieny na vajnie, jakuju prajšoŭ ad pieršaha dnia ŭ biełaruskim Barysavie da apošniaha ŭ bałtyjskim Sopacie, dvojčy kavaler ordena Čyrvonaj Zorki, maje šmat bajavych miedaloŭ. 21 krasavika 2021 hoda jon adśviatkavaŭ svajo stahodździe, niezadoŭha da taho ačuniaŭšy ad karanavirusa. Artykuł pra jaho byŭ apublikavany ŭ časopisie «Naša historyja».
Hieorhij Łazyčenka
Siamja
Naradziŭsia va Ukrainie, u siale Hrekava-Višniavieckaje na Łuhanščynie, u 1921 hodzie, akurat pierad pačatkam vialikaha hoładu, jaki prakaciŭsia na Danbasie ŭ 1921—1922 hadach. Baćki — niepiśmiennyja sialanie. U siamji naradziłasia adzinaccać dziaciej. Praŭda, usie siostry, akramia adnoj, pamierli niemaŭlatkami, vyžyvali tolki chłopcy. Hieorhij naradziŭsia čaćviortym, starejšym za jaho byŭ brat Michaił, jaki źnik bieź viestak u pieršyja dni vajny pad Kijevam.
Staleńnie
Paśla skančeńnia čatyrochkłasnaj škoły małoha chacieła ŭsynavić biaździetnaja siamja nastaŭnikaŭ: maŭlaŭ, u biednaj siamji i tak chapaje dziaciej, usich ciažka prakarmić. A byŭ ža akurat Haładamor. Užo amal syšlisia, ale ŭ apošni momant maci admoviłasia i pakinuła dzicia ŭ siamji. U piaty kłas chłopiec pajšoŭ užo ŭ susiedniuju viosku, dzie ŭ dziesiać hadoŭ pačaŭ žyć adzin, u internacie — sam na plicie, u blašancy ad kansiervaŭ, hatavaŭ sabie jeści z praduktaŭ, jakija prynosiŭ z domu na tydzień napierad. U 1928 hodzie byŭ abvieščany nabor na šachty, baćka Hieorhija zapisaŭsia ŭ šachciory, a sam mały praciahnuŭ navučańnie ŭ škole pobač z novym miescam baćkavaj pracy — za siem kiłamietraŭ ad domu.
Maskva, 26 lutaha 1942 hoda. FOTA Ź SIAMIEJNAHA ARCHIVA HIEORHIJA ŁAZYČENKI
Chvaroba
U 1935 hodzie jamu raptam zabaleła horła — vyjaviłasia, flehmanoznaja anhina. Na ranicu paśla apieracyi nie zdoleŭ pavarušycca — zabrali ŭ špital. Lažaŭ doŭha, nie lepšała, i jaho, čatyrnaccacihadovaha, vypisali pamirać.
Daviałosia iści dadomu dvaccać kiłamietraŭ — i kali pa roŭnaj pavierchni kročyŭ lohka, to na kožnym padjomie nohi znoŭ admaŭlalisia słužyć. Tym časam pobač prajazdžali adnaviaskoŭcy, susiedzi — nichto i nie padumaŭ padvieźci chłopca, a jon sam nie navažyŭsia paprasicca.
Zatoje maci pryjechali skazali: vaš syn pryjdzie, ale žyć užo nie budzie. Takija byli žorstkija časy i žorstkija ludzi.
Adnak chłopiec nie tolki dabraŭsia dadomu, ale nieŭzabavie i ačomaŭsia ad chvaroby.
Miedyk
Skončyŭšy škołu, u vieraśni 1939-ha pajšoŭ stanavicca na ŭlik u vajenkamacie, a tady akurat abviaścili dadatkovy nabor u vajskovyja vučyliščy. Małym maryŭ zrabicca lotčykam, ale ciapier razumieŭ: zdaroŭje nie dazvolić, mieŭ parok serca. Tamu pajšoŭ u Charkaŭskaje vajskova-miedycynskaje vučylišča. Vučylisia pa skaročanym kursie, dva hady zamiest troch. Nahruzki byli duža ciažkija, ale ciarpieŭ: bajaŭsia, što, kali budzie skardzicca, mohuć adličyć.
Pałovu hrošaj, jakija płacili ŭ vučyliščy, dasyłaŭ baćkam, a pałovu adkładaŭ — pierad vypuskam nabyŭ sabie hadzińnik.
Pryznačeńnie
Zahad ab vypusku z vučylišča byŭ padpisany 11 maja 1941-ha, a praź miesiac maładoha fielčara raźmierkavali ŭ Barysaŭ, kudy jon musiŭ źjavicca 19 červienia. Pryjechaŭšy ŭ vajskovy haradok u Ladziščy, atrymaŭ pasadu načalnika apteki miedyka-sanitarnaha bataljona. Jaho paabiacali zasialić u adramantavany pakoj pry Domie aficeraŭ u paniadziełak, 23 červienia, a paśla — adpuścić dadomu, u adpačynak.
Vajna
Jašče ŭ vučyliščy im tak i kazali: «Vy jedziecie na vajnu». Ranak 22 červienia zaśpieŭ Hieorhija na bierazie Biareziny, kali jon hladzieŭ, jak kupajucca čyrvonaarmiejcy. Kali z «emki», jakaja praniesłasia paŭz jaho, niejki aficer prakryčaŭ: «Bajavaja tryvoha!» — nichto navat nie zreahavaŭ, tady heta była zvykłaja sprava. A ŭžo nazaŭtra vajenfielčar Łazyčenka atrymaŭ pieršaje zadańnie: prarvacca na mašynie ŭ Minsk i zabrać u adnym z vajenkamataŭ papaŭnieńnie — mabilizavanych miedykaŭ.
Daroha była strašnaj: usia Maskoŭskaja šaša była zapoŭnienaja ŭciekačami, jakija biehli na ŭschod. Nad natoŭpam raz-poraz biespakarana snoŭdali niamieckija šturmaviki, palivali ludziej kulamiotnym ahniom. Padbityja mašyny prosta śpichvali na ŭzbočynu.
Strach
Paranienych pad Minskam u Mahilovie ŭžo nie prymali, špital byŭ zabity pad zaviazku. Daviałosia vieźci ŭ Smalensk, a adtul nieŭzabavie, pierad pahrozaj niamieckaha nastupu, pierabiracca ažno ŭ Viaźmu.
Samymi strašnymi na vajnie byli momanty adstupleńnia, bo tady była najbolšaja ryzyka trapić u pałon. Potym padobnaje jon pieražyvie jašče raz — padčas maskoŭskaj paniki ŭ siaredzinie kastryčnika taho ž hoda, kali budzie słužyć tam u evakapryjomniku centralnaha aeradroma imia Frunze na Chadynskim poli.
U astatnim — na vajnie ŭsio jak i ŭ zvyčajnym žyćci, tolki z bolš trahičnymi nastupstvami, kaža Hieorhij Łazyčenka.
«Špijon»
Ich avijacyjny evakapryjomnik farmiravaŭsia ŭ Viaźmie. Načalnikam tudy pryznačyli ispanca, jaki pierabraŭsia ŭ Saviecki Sajuz paśla parazy respublikancaŭ u Hramadzianskaj vajnie 1936—1939 hadoŭ.
(Pra losy ispancaŭ u Biełarusi čytajcie ŭ artykule Andreja Dźmitranka ŭ №2/2021: «Rodny dom 52 hady dahladaŭ brat. Vieryŭ, što jany viernucca. I jany viarnulisia». Heta pra biežancaŭ ź Ispanii padčas hramadzianskaj vajny 1930-ch, jakija apynulisia ŭ Biełarusi. A niekatoryja ich naščadki žyvuć tut dahetul.)
Kamandzir źjaviŭsia ŭ čaści efiektna: u peŭny momant prybiehli miascovyja žychary i zakryčali, što baby schapili pieraapranutaha niemca. Kali Hieorhij vybraŭsia pahladzieć na «špijona», akazałasia, što heta i byŭ toj ispaniec.
Mara
Paranienych pieravozili samalotami-bipłanami U-2, nasiłki źmiaščali pamiž kryłami, u prymacavanych da ich faniernych skryniach, a ŭ zvarotny bok, na front, vieźli kroŭ dla pieralivańnia.
Latali biez technikaŭ, bo miesca ŭ samalocie zastavałasia tolki adno, dla vajenfielčara, tamu i zavodzić samalot, raskručvajučy prapieler, davodziłasia taksama jamu.
Tak svojeasabliva spraŭdziłasia dziciačaja mara ab avijacyi.
Vala
Tułu, jak i Maskvu, niemcy nie ŭziali, ale vyvieźci z horada zbrojnikaŭ paranienych naziemnym šlacham było niemahčyma z-za akružeńnia. Tut jon sustreŭ budučuju žonku.
Z budučaj žonkaj Valancinaj. Tuła, 1942 hod. FOTA Ź SIAMIEJNAHA ARCHIVA HIEORHIJA ŁAZYČENKI
Adnojčy na aeradrom pryjšli na łyžach dźvie dziaŭčynki. Hieorhij paprasiŭ pakatacca — adna admoviła, a druhaja pahadziłasia. Katajučysia, tak zachapiŭsia, što, kali viarnuŭsia, uładalnica łyž ledź nie płakała. Hieorhiju jakraz nadakučyła žyć u nieacieplenaj chatcy na ŭskrajku aeradroma i spać, nie raspranajučysia, i jon spytaŭsia ŭ novaj znajomaj, ci niama ŭ ich doma miesca, kab padsialicca. Taja spytała dazvołu ŭ mamy, i, razvažyŭšy, što lepš u chacie adzin aficer, čym piać sałdat, haspadary pryniali kvataranta. Vali tady było šasnaccać.
Front
Paśla vyzvaleńnia Arła jon trapiŭ kamandziram sanitarnaha ŭzvoda na front la Viciebska. U siaredzinie červienia ich dyvizija pajšła ŭ nastupleńnie, i ŭžo 26- ha horad byŭ uziaty. Peŭny čas zaniała praca trafiejnych bryhad, papaŭnieńnie zapasaŭ pravijantu — u vyniku jany adstali ad svajho pałka, nahnaŭšy jaho tolki ŭ rajonie Pastavaŭ.
U Litvie jaho čamuści ličyli za svajho — tolki potym u siamji daviedalisia, što ŭ baćkoŭ, vierahodna, nasamreč byli niejkija litoŭskija karani.
Surjozny supraciŭ ad niemcaŭ sustreli la Biržaŭ — tut jon atrymaŭ pieršaje ciažkaje ranieńnie, u žyvot. Lačyŭsia ŭ špitali ŭ tym samym Viciebsku, ale tam kiepska karmili, i ŭ śniežni jon znoŭ uciok na front.
Na vajnie ŭvohule nie chvareli doŭha — albo pamirali, albo papraŭlalisia, kaža fielčar.
Na takich bipłanach U-2 vazili kroŭ na front i zabirali paranienych. Stancyja Šamiakina pad Tułaj, śniežań 1942 hoda. Ź SIAMIEJNAHA ARCHIVA HIEORHIJA ŁAZYČENKI
Vorah
U bajavy kantakt ź niemcami ŭstupać nie davodziłasia, a mirnaje nasielnictva, kali ŭvajšli va Uschodniuju Prusiju, paŭciakała ŭ strachu pierad abiacanymi prapahandaj raspravami. U vučyliščy kazali, što klatva Hipakrata abaviazvaje adnolkava stavicca da luboha chvoraha ci paranienaha i što treba akazać dapamohu kožnamu, ale sutyknucca z voraham u hetkich abstavinach jamu tak i nie pryjšłosia.
Pieramoha
Kaniec vajny jon sustreŭ na bałtyjskim uźbiarežžy ŭ Sopacie, pryčym daviedaŭsia ab hetym ad suviazista ŭ štabie dyvizii jašče 8 maja: toj raskazaŭ, što sajuźniki pieradali pa radyjo viestku pra kapitulacyju Hiermanii, akt ab jakoj byŭ padpisany jašče 7 maja ŭ francuzskim Rejmsie. Aficery štaba sustreli viestku ab pieramozie salutam ź pistaletaŭ. Pry kancy maja naviedali Bierlin i Patsdam, schadzili na ekskursiju pa bunkiery Hitlera.
Bierlin, 27 maja 1945 hoda. Ź SIAMIEJNAHA ARCHIVA HIEORHIJA ŁAZYČENKI
Viartańnie
Z Hiermanii svaim chodam dabralisia ŭ Brest. Praz horad viartalisia ŭ Saviecki Sajuz ostarbajtary, vyviezienyja na pracu ŭ Hiermaniju, dy inšyja ŭciekačy. Ź ich farmiravali pracoŭnyja bataljony i časova nakiroŭvali na šachty i budaŭničyja abjekty, dzie jany pracavali, pakul adbyvałasia filtracyja — praviarali, ci nie supracoŭničaŭ chto ź niemcami. Adzin z takich bataljonaŭ akurat musili nakiravać pad Tułu, kudy Hieorhij chacieŭ viarnucca da niaviesty, tamu jon achvotna zaniaŭ tam pasadu fielčara. Naprykancy 1945-ha jany z Valaj raśpisalisia, a ŭžo ŭ nastupnym hodzie ŭ ich źjaviłasia dačka.
Horki
Paśla vajny jaho nakiravali ŭ Horkaŭskaje vučylišča zienitnaj artyleryi. Najbolš uražvała, što ŭ horadzie, jaki navat nie byŭ akupavany, uzdoŭž tramvajnych šlachoŭ rasła bulba. Žytło taksama treba było šukać samim, z žonkaj i novanarodžanaj dačkoj ledź adšukali kutok na pryvatnaj kvatery, dzie žyła siamja ź piaci čałaviek.
Z vajny jon prynios tolki paru pakinutych uciekačami niamieckich łyžak, bolš źbirać trafiejaŭ nie było jak i kudy — ciapier heta, ličy, i była ŭsia jaho majomaść.
Bulba
Z praduktami było zusim kiepska. Adnojčy načalnik miedsłužby vučylišča aficyjna vypisaŭ litr małaka, kab baćkam było čym karmić dačku, a inšym razam małuju pakusali zhaładałyja pacuki.
Učastki padsobnaj haspadarki vučylišča, dzie možna było pasadzić bulbu, byli vydzielenyja za 20—30 kiłamietraŭ ad horada. Paśla małady aficer handlavaŭ hetaj bulbaj na rynku ŭ centry Horkaha — jak byŭ, u formie, bo cyvilnaj vopratki nie mieŭ.
Hieorhij Łazyčenka i siońnia vyhladaje hadoŭ na dvaccać maładziejšym za svoj uzrost, ale pryznajecca, što ŭ roznych abstavinach pa žyćci jamu heta i dapamahała, i škodziła. Na fota: paśla vajny. Ź SIAMIEJNAHA ARCHIVA HIEORHIJA ŁAZYČENKI
Błukańni
Z dvuma miachami nakapanaj bulby žyćcio pakrysie pačynała naładžvacca, ažno jaho raptam vyklikali ŭ Maskvu, dzie zahadali jechać u Bierlin: tady dačynieńni miž niadaŭnimi sajuźnikami pa antyhitleraŭskaj kaalicyi akurat pačali abvastracca (hł. pra heta artykuł Andreja Akuški ŭ № 1/2021 «Našaj historyi»). Tut daviałosia pravieści nastupnyja čatyry hady i tolki paśla viarnucca da siamji, atrymaŭšy nakiravańnie ŭ Kišynioŭ. Tut Łazyčenka skončyŭ viečarovuju škołu i pastupiŭ u Leninhradskuju akademiju tyłu i transpartu — zaskočyŭ u apošni vahon, bo tolki ŭ hetaj ustanovie prymali ludziej da 32 hadoŭ.
Nazaŭtra paśla zaličeńnia ŭvieś kurs — aficeraŭ, u paradnaj formie — na ceły miesiac pavieźli kapać bulbu.
Los
Paśla, u 1961—1965 hadach, znoŭ była słužba ŭ hrupie savieckich vojskaŭ u Hiermanii, adkul viarnulisia ź siamjoj užo ŭ Minsk. Tut jon u 1971-m, adsłužyŭšy ŭ vojsku tryccać try z pałovaj hady, vyjšaŭ u adstaŭku i zaniaŭ u Ministerstvie kultury BSSR pasadu načalnika adździeła zabieśpiačeńnia Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia ramontna-vytvorčych pradpryjemstvaŭ.
U siaredzinie 1960-ch akurat zrabili niepracoŭnym Dzień Pieramohi i pačali jaho maštabna śviatkavać. Kali vieteran upieršyniu vyjšaŭ z domu ŭ paradnaj formie na śviata, to niejkaja žančyna na ŭsiu vulicu pačała ŭščuvać jaho za toje, što načapiŭ baćkavy ŭznaharody.
Jon i siońnia vyhladaje hadoŭ na dvaccać maładziejšym za svoj uzrost, ale pryznajecca, što ŭ roznych abstavinach pa žyćci jamu heta i dapamahała, i škodziła.
