Z maci lićvinki: znojdzienyja novyja dakumienty, jakija ŭdakładniajuć radavod Adama Mickieviča
4 lutaha 1846 Adam Mickievič u kampanii svajho ziemlaka Jaŭstacha Januškieviča (vydaviec, publicyst i arhanizatar paŭstańnia 1830—31) vypraviŭsia sannym šlacham z Paryža ŭ Šviejcaryju. Zimovaja daroha praź śniahi i bałoty tak nahadała lićvinam radzimu, što dumki ich pabiehli «ŭ minuŭščynu», da «radzimaj staronki, da Litvy». «Bajki ab Litvie, pra ŭniviersiteckija vilenskija časy byli zaŭsiody ŭlubionym pradmietam razmovaŭ Adama. Što pačuŭ ad jaho i pra jaho, to nieŭzabavie raspaviadaju, miarkujučy, što drabnica prydasca kali-niebudź, dla budučaha bijohrafa našaha vieščuna»,— pisaŭ Januškievič praź niekalki hadoŭ paśla śmierci Mickieviča, drukujučy svaje natatki ŭ 1859 u haziecie «Czas».
Barbara z Majeŭskich, maci Adama Mickieviča
«Baćki maje žyli ŭ Zavośsi ŭ Navahradskim paviecie, — raskazvaŭ Mickievič. — Baćka moj, Mikałaj, žanaty byŭ z Barbaraj Majeŭskaj z domu Areškaŭ, jakoj najstarejšaja siastra była spačatku za panam Piora, a ŭ paŭtornym šlubie za Bielskim. Jana mieła značny majontak, ale całkam jaho straciła ŭ biaskoncych pracedurach i pieraniesłasia da nas na pražyvańnie».
Hety ŭryvak, zapisany Januškievičam pa pamiaci, šmat kaho ŭvioŭ u zman i daŭ padstavu ličyć, što maci Adama Mickieviča pachodziła z rodu Arešak, a jaje pieršym mužam byŭ niejki Majeŭski. Paźniej, zrazumieła, hetuju chibu vypravili. Bo ŭ mietrykach chrostu svaich dziaciej jana vystupaje jak «Barbara z Majeŭskich». Tym nie mienš hety ŭryvak kaštoŭny, bo zhadanaje ŭ im proźvišča «Areški» ŭ našaj historyi hraje vyklučna važnuju rolu.
Majeŭskija hierbu «Stary koń»
Majeŭskija prydomku Muravič, hierbu «Stary koń» (jak vynikaje z dakumienta 1801), jakija źjaŭlajucca pramymi prodkami Adama Mickieviča, u Navahradskim vajavodstvie ŭpieršyniu byli zafiksavany ŭ 1650-m. Heta druhaja zhadka Majeŭskich u VKŁ (pieršaja — 1643). Zhodna z hierboŭnikam Sieviaryna Uruskaha (1913), rod Majeŭskich hierbu «Stary koń» — patryjarch siarod usich šlachietnych Majeŭskich, jakich na toj momant Uruski naličyŭ 14 rodaŭ. «Mikałaj pa kniaskim pryvilei nabyŭ 20 vałok ziamli ŭ Paŭła Pučka ŭ vioscy Maj u Ciechanavieckaj ziamli (Padlašša — Red.) i ad toj vioski ŭziaŭ mianušku Maj, a jaho naščadki pryniali proźvišča Majeŭskija». Tak padaje pačatki hetaha rodu aŭtar. Adbyłosia toje ŭ 1449.
Imavierna, što i našy, navahradskija, Majeŭskija viaduć svoj rod ad tych, ź vioski Maj.
Pieršyja dakumientalnyja zhadki pra Majeŭskich u Navahradskim vajavodstvie prypadajuć na čas, kali ŭ VKŁ była pilnaja patreba ŭ vajarach. Vojny na ŭschodzie raskatami hrymotaŭ skałanali kniastva. Nie vyklučana, što pieršy Majeŭski byŭ najmitam, jaki za vajskovuju słužbu atrymaŭ dazvoł asieści na našaj ziamli. U vyvadovaj spravie Minskaha dvaranskaha deputackaha schodu zasnavalnikam rodu Majeŭskich nazvany Kazimir, baćka Juryja i Michała (dzied Barbary, pradzied Adama Mickieviča). Historyk S.Rybčonak u artykule «Prodki Adama Mickieviča pa kudzieli» (1999) piša, što Kazimir (z žonkaj z Korsakaŭ) u 1650 žyŭ u vakolicy Bierdaŭka, na poŭnač ad Usieluba. Tak ličyć i polski historyk Andžej Rachuba. Ale novyja dakumienty, adšukanyja nami ŭ archivie, prymušajuć krytyčna pastavicca da hetaj viersii.
Jak akazałasia, u Bierdaŭcy ŭ 1670—80-ja žyli, źmianiajučysia, nastupnyja pakaleńni. «Pan Jan Majeŭski ź Bierdaŭki, paŭvałoki, pa panu Kryštafu Majeŭskamu z asoby jaho žonki, ad siabie, žonki i čeladzi» (1670). «Pan Jury Majeŭski ź Bierdaŭki paŭvałoki ad siabie, žonki i syna z žonkaj i čeladzi» (1677). «Pan Stanisłaŭ Majeŭski pa panu Juryju Majeŭskamu paŭvałoki ad siabie, za baćku i maci i za čeladź» (1685). U inšym dakumien- cie 1677 h. zhadany jašče i dźvie dački «pana Juryja».
Čambroŭ, majontak Vuzłoŭskich, u jakich słužyŭ akanom Maciej Majeŭski. Siadziba spalena partyzanami ŭ Druhuju suśvietnuju
Ci byŭ zhadany Rybčonkam i Rachubam Kazimir synam Stanisłava, ci jon byŭ tym «Kryštafam»? Pakul adkazu niama. Ale viadoma, što Michał Majeŭski ŭ 1690 h. žyŭ u toj samaj Bierdaŭcy, i bolš nijakich Majeŭskich u vajavodstvie ŭ toj hod nie zafiksavana. Mahčyma, Jury byŭ jašče mały.
Umoŭny «Kazimir» mieŭ synoŭ Michała i Juryja. Juryj, jak piša Rybčonak, byŭ žanaty dvojčy, vałodaŭ falvarkam Orda. Mieŭ synoŭ Franciška i Piatra.
Budučy pisar Stvałovickaj kamory Michał z 1723 asieŭ u šlachieckaj vakolicy Raviny-Paŭlukoŭščyna, ź nieviadomaj pryčyny pakinuŭšy rodavaje kotlišča. Byŭ žanaty trojčy (Barbara Tupalskaja, Ščarkaskaja i Bahumiła Volskaja). Viadoma, što u 1741 Juryj, jaki zaciata sudziŭsia z bratam, padčas adnaho z nabiehaŭ na falvarak vyviarnuŭ z kałyski niemaŭla Tadevuša, syna Michała i Volskaj, a samu jaje nastrašyŭ tak, što jana niekalki tydniaŭ była miž žyćciom i śmierciu. Heta była takaja varožaść, što, navat pamirajučy, Michał zaklinaŭ apiekunoŭ svaich małych dziaciej davieści spravu ź Juryjem da kanca.
Los troch synoŭ Michała — Tyburcyja, Alojzy i Macieja — bolš-mienš viadomy. Alojzaha, administratara ŭ adnym z radziviłaŭskich majontkaŭ, zabiŭ Kazimir Jazafovič, a braty vyrašali, jak pakarać zabojcu ŭ Hałoŭnym Litoŭskim Trybunale. Tyburcyj pamier u 1781 i, zhodna z tastamientam, skłaŭ ščodruju achviaru trom unijackim cerkvam— u Rajcach, Miratyčach i Vałkovičach. Bolš detalova razhledzim los apošniaha syna Michała — Macieja.
Maciej Majeŭski ŭ pačatku 1760-ch ažaniŭsia z Hannaj, dačkoj vajskoviča mielnickaha Jazepa i Suzany z Ejdziatovičaŭ Areškaŭ. Ejdziatovičy — stary tutejšy lićvinski šlachiecki rod. Areški ŭ Navahradskim vajavodstvie — prychadni z Padlašša, dzie jany ŭžo ŭ XVI st. ličylisia zamožnymi i stavili ŭ vojska VKŁ niamała vajaroŭ.
Z dakumientaŭ Navahradskaha vajavodstva stała viadoma imia dzieda Hanny, a taksama najbližejšych svajakoŭ. Mielchijor Areška, vierahodna, u pačatku XVIII st. vałodaŭ falvarkam Abrynka. Dzied Hanny mieŭ synoŭ Antona i ŭžo zhadanaha Jazepa. Syn Antona, Kazimir, navahradski rotmistr, ažaniŭsia z Razalijaj Zabielskaj (pieršy muž — Rafał Troska) i mieŭ ź joj syna Franciška i dačok Rozu i Hanaratu. Nie vyklučana, što mienavita jaje, Razaliju (ciotku svajoj maci), mieŭ na ŭvazie Adam Mickievič u 1846-m.
Jazep Areška, dzied Barbary, akramia Hanny mieŭ dačku Barbaru, jakaja ažaniłasia ź Lavonam Paŭłovičam, i syna Alaksandra.
Łaskavy chleb
Maciej z Hannaj ułasnaha majontka nie mieli, tamu raz na niekalki hadoŭ brali ŭ arendu jaki-niebudź falvarak. Žyli jany niejki čas u Abryncy, Leanoŭščynie i Ščonavie, zhadvajucca razam sa svajakami ŭ Haradziei. Sudzilisia z Samojłam Korsakam, husarskim pałkoŭnikam i paplečnikam Tadevuša Rejtana, na sojmie 1773 h. Maciej, jaho syny i šmatlikija svajaki brali čynny ŭdzieł u palityčnym žyćci vajavodstva, jak śviedčać pastanovy navahradskich sojmikaŭ.
Mahčyma, z pratekcyi Arešak Maciej patrapiŭ na słužbu da Vuzłoŭskich — Jazepa i Aneli ź Viarejskich. Doŭhija hady zajmajučy pasadu akanoma ŭ majontku Čambrova (blizu Śviciazi), Maciej zasłužyŭ takuju pašanu z boku svaich patronaŭ, što pa «stracie sił» Vuzłoŭskija prapanavali jamu zastacca ŭ siadzibie na «łaskavym chlebie» (na poŭnym zabieśpiačeńni). Barbara žyła ŭ Čambrovie jak «reśpiektovaja» Aneli Vuzłoŭskaj, a jaje siastra słužyła ŭ majontku Rudkovičy achmistryniaj u Adama Viarejskaha, dziadźki Aneli.
U apošnija hady žyćcia Maciej Majeŭski pakinuŭ u historyi vajavodstva cikavuju staronku, jakaja mahła lehčy adnoj z cahlinak u padmurak paemy «Pan Tadevuš», tvor jaho ŭnuka. U 1794 Jazep Vuzłoŭski zahadaŭ Macieju ačolić najezd na svajho susieda Ludvika Hračychu. Toj dapiok Vuzłoŭskaha, asprečvajučy častku jaho ziemlaŭ. Majeŭski pavioŭ na majontak Hračychi 60 čałaviek— słužboŭcaŭ Vuzłoŭskich (vojty, dziasiatniki, furmany, čeladź) i miascovaj šlachty. Sudovyja žorny atrymali pracy na niekalki hod.
Hiervasij — imaviernym pratatypam hetaha piersanaža «Pana Tadevuša» moh być dzied Adama Mickieviča, Maciej Majeŭski
Ci nie tamu ŭ nastupnym hodzie Majeŭski karystajecca ŭ sudovych sprečkach sa svajakami hanarovym tytułam «navahradskaha rotmistra»? Nijakich karaleŭskich patentaŭ na hety čyn jon, viadoma, nie mieŭ.
Dakładna viadoma, što Hanna, žonka Macieja, pamierła ŭ Navahradku ŭ 1798. Tam i była pachavana. Kali dakładna pakinuŭ hety śviet Maciej, nieviadoma, ale ŭ 1803 hodzie Jazepa Vuzłoŭskaha i jaho vyklikali ŭ sud. Padobna, heta apošniaja zhadka jaho «žyvoha» imia ŭ dakumientach.
Saplicy
Pry kancy 1795 Mikałaj Karal Mickievič, jakomu na toj momant było 33 hady, ažaniŭsia z Barbaraj Majeŭskaj, jakoj było kala 28 hadoŭ. Miarkujem, nie apošniuju rolu ŭ hetaj spravie adyhraŭ mazyrski ziemski sudździa Adam Biarnard Abuchovič, daŭni zastupnik Mickievičaŭ u sudovych spravach i vialiki siabra čambroŭskich Vuzłoŭskich. Mienavita jon i Anela Vuzłoŭskaja stanuć 12 lutaha 1799 chrosnymi baćkami Adama Biarnarda Mickieviča.
Areški i Majeŭskija nie raz zhadvajucca ŭ zapisach pra chryščeńnie šmatlikich dziaciej Mikałaja Karala i Barbary. Trapiłasia ŭ dakumientach i zhadka pra jašče adzin važny dla razumieńnia vytokaŭ «Pana Tadevuša» rod.
U 1805 u Navahradski ziemski sud dla razhladu spravy byŭ vyklikany navahradski vajavoda Jazep Niesiałoŭski i były dvaranin skarbu VKŁ Jazep Majeŭski (unuk Juryja). Baćkami jaho žonki Maryjany, byli Stanisłaŭ Sasinovič i Viktoryja ź Piatrovičaŭ, a ajčymam staŭ Jan Antonavič Saplica, viadomy kryminalnymi ŭčynkami na ŭsiu Navahradčynu. Naprykład, u 1799 jon śmiarotna skalečyŭ Bazyla Mickieviča, stryječnaha dzieda Adama. Saplica byŭ vinien Bazylu hrošy, i kali apošni pryjšoŭ da jaho ŭ falvarak «parazmaŭlać», Jan razmaŭlać nie staŭ. Nalacieŭšy konna na Mickieviča, Saplica prałamiŭ jamu hałavu kijem, a potym, źbitaha z noh, staptaŭ kaniom. Ad starašennych ranaŭ Bazyl Mickievič pamier na 13-y dzień. Sudovyja spravy Saplicu nie zastrašyli, bo užo praz dva hady jon pahražaŭ lutaj raspravaj ciapier užo siamji Mikałaja Mickieviča.
Pryhadajem, u kanvie «Pana Tadevuša» — «spradviečny» kanflikt intaresaŭ Hareškaŭ (takoha rodu siarod navahradskaj šlachty niama, jość Areški) i Saplic. Pareštki rodavaha falvarka Saplic zachavalisia za dva kiłamietry ad Varončy. Darečy, u miastečku Novaja Myš da hetaha času žyvie pradstaŭnica hetaha viadomaha z XVI st. biełaruskaha rodu.
Padsumavańnie
Na naš pohlad, pryviadziennych faktaŭ dastatkova, kab pakłaści kaniec dyskusijam, kim była pa pachodžańniu maci Adama Mickieviča — z achryščanych u Lvovie u druhoj pałovie XVIII st. jaŭrejaŭ, ci ź miascovaj lićvinskaj šlachty, viadomaj na Navahradčynie ź siaredziny XVII st.
***
Źmicier Jurkievič nar. 1975, historyk-archivist, staršynia Art-supołki imia Tadevuša Rejtana i aŭtar šmatlikich publikacyj, pryśviečanych rodu Rejtanaŭ.
