Historyja: jak biełarusaŭ zmušali płacić za ŭłasnuju ž rusifikacyju

U studzieni 1877 Minskaja haradskaja ŭprava sabrałasia na važnaje pasiadžeńnie. A jakim jašče mahło być pasiadžeńnie, na jakim abmiarkoŭvajuć vializnuju dzirku ŭ haradskim biudžecie? Pierad upravaj paŭstała pytańnie: admović u finansavańni Minskaj hubiernskaj turmie abo Minskamu haradskomu teatru. Hety vybar mieŭ svaju łohiku i sychodziŭ karaniami ŭ padziei 30-hadovaj daŭniny. Ale pra ŭsio pa paradku…

Bizun i piernik

Uźviedzieny ŭ 1825 turemny zamak staŭ pieršym surjoznym zbudavańniem u hubiernskim Minsku. Horad zusim niadaŭna byŭ dałučany da Rasijskaj Impieryi. A prynaležnaść da vielizarnaj krainy praduhledžvała abaviazkovuju najaŭnaść vielizarnaj turmy, jakaja b źmiaściła ŭsich miascovych niazhodnych i praź jakuju b išli, zvoniačy kajdanami, etapy ŭ Sibir.

Što takoje dla historyi tryccać hadoŭ? U Minsku jašče šmat čaho zastavałasia ad krainy, jakaja ŭžo adyšła ŭ historyju, — Rečy Paspalitaj. Rasiejskaj movy ŭ horadzie amal nie było čuvać, a kali ŭdavałasia pačuć, dyk havaryŭ najčaściej ci prysłany čynoŭnik, ci vajskoviec. Dy što tam vulica? U bolšaści ŭstanovaŭ dakumientacyja viałasia pa-polsku, a va ŭnijackich cerkvach, dzie maliłasia bolšaść nasielnictva, možna było pačuć i «miascovuju movu».

Pra heta nie pisali ŭ našych padručnikach, ale prablema rusifikacyi nasielnictva vostra stajała i praz paŭstahodździa paśla dałučeńnia biełaruskich ziemlaŭ da Rasii. Kab zmusić ludziej razmaŭlać na «narmalnaj» movie, mietad bizuna i piernika byŭ vykarystany pa poŭnaj: dla tych, chto nie prymaŭ novuju ŭładu, — turemny zamak i Sibir, a dla tych, chto źmiryŭsia z žyćciom pad Rasijaj, — ruski teatr.

Tak, u 40—50-ch hadach XIX stahodździa ruskaja kultura zastavałasia ŭ Minsku čužoj i navat niezrazumiełaj i vymušana była kankuryravać z polskaj (navat znoŭ stvorany teatr nie moh isnavać biez pjes na polskaj movie). Jakraz u hetyja časy tut dziejničaŭ teatr, u jakim naroŭni z polskaj upieršyniu prahučała biełaruskaja havorka ŭ pjesach Vincenta Dunina-Marcinkieviča. Ale, naturalna, nichto nie prapanavaŭ hetamu teatru dziaržaŭnuju padtrymku — tam usio rabiłasia za svaje hrošy.

Pastupova źniščalisia i reštki adnosnaj nacyjanalnaj i relihijnaj pamiarkoŭnaści: było ŭviedziena rasijskaje zakanadaŭstva i dakumientazvarot na ruskaj movie, źniščana ŭnijackaja carkva, katalickaja padviarhałasia dyskryminacyi, roŭna jak i movy — spačatku polskaja, a potym i biełaruskaja. Na zavajavanyja terytoryi ŭ vialikaj kolkaści zasialalisia čynoŭniki i pamieščyki ź vielikaruskich hubierniaŭ, a asobam «polskaha pachodžańnia» zabaraniałasia kuplać ziamlu, što pastupova źmianiała ahulnuju karcinu ŭ rehijonie. A paśla represij, jakija rušyli za paŭstańniem Kalinoŭskaha, doŭhi čas ab raźvićci niejkich inšych kultur, akramia ruskaj, kazać nie davodziłasia.

Centr Minska ŭ 1840-m. Litahrafija francuzskaha mastaka B.Łavernia. Sprava bačny špil ratušy – adznaki kolišniaha Mahdeburhskaje prava, jakoha nie mieli harady Rasii. Ratuša była i pieršym miescam pakazu pjes ruskaha teatra.

Žałavańnie — tolki za pjesy pa-rusku

U 1846 hubiernatar Minskaj hubierni Alaksiej Siamionaŭ źviarnuŭsia da vilenskaha hienierał-hubiernatara Fiodara Mirkoviča z prośbaj: «Vaša vysakarodździe ŭ krasaviku dało akcioru Viaržbickamu prava pakazu teatralnych pjes u Minskaj hubierni z tym, kab razam z pjesami polskimi byli takija i na ruskaj movie. …Viaržbicki ŭtvaryŭ u Minsku hrupu akcioraŭ, jakimi pad kiraŭnictvam jaho ad 2 červienia da 6 lipienia dadziena było sumiesna z polskimi i na ruskaj movie 13 pradstaŭleńniaŭ. Takim čynam, z dazvołu Vašaha vysakarodździa zrobleny sioleta ŭ Minsku pa prykładzie Vilni paśpiachovy dośvied pakazu ruskich pjes razam z polskimi, i publika z zadavalnieńniem naviedała teatr.

Pryznajučy pastajannaje padtrymańnie i ŭmacavańnie teatralnych pakazaŭ na ruskaj movie ŭ minskim teatry vielmi karysnym i nieabchodnym dla zasvajeńnia i pašyreńnia ruskaj movy pamiž žycharami tutejšaha kraju i znachodziačy, što adnych prybytkaŭ ad pradstaŭleńniaŭ dla hetaha było b niedastatkova, ja ŭsiepakorniejša prašu Vaša vysakarodździe pra vychadatajničańnie pa prykładzie Vilni 2000 rubloŭ srebram štohod dla padtrymańnia ŭ Minsku ruskaha teatra i na žałavańnie akcioram, što pakazvajuć ruskija pjesy».

Źvierniem uvahu, što žałavańnie miarkujecca davać tolki akcioram, što pakazvajuć ruskija pjesy. Adkaz ź Vilni śviedčyŭ pra adzinstva ŭsprymańnia i tamtejšym načalstvam, i ŭsioj viertykallu rasijskaj ułady až da impieratara «karysnaj roli» teatra: «Majučy na ŭvazie, što zasnavańnie ŭ Vilni ruskaha teatra dla pakazu pjes ruskich razam z polskimi pryniesła značnuju karyść, spryjajučy bolš tamtejšym žycharam znajomicca z ruskaj movaj i z tvorami našych dramaturhaŭ, i pryznajučy pastajannyja teatralnyja pakazy na ruskaj movie ŭ Minsku nie tolki karysnymi, ale i nieabchodnymi, chadajničać ab vydatkavańni pa 2000 rubloŭ srebram na hod z prybytkaŭ horada Minska na ŭtrymańnie tam teatra, dadajučy, što zhadanaja suma moža być vydatkavanaja bieź ciažkaści, kali ŭskłaści źviernutyja na ziemskija zbory Minskaj hubierni vydatki haradskoj kazny ŭ 1600 rubloŭ na ŭtrymańnie turemnaha zamka i na voinskija kvaternyja patreby».

Vilenski hienierał-hubiernatar Fiodar Mirkovič, jaki paličyŭ «karysnym i nieabchodnym» stvareńnie ruskaha teatra.

My bačym, što vysokaje načalstva prapanoŭvała minčukam za svoj košt utrymlivać «karysnuju i nieabchodnuju» dla Rasijskaj Impieryi ŭstanovu — ruski teatr — dla ich ža rusifikacyi. Tak, ich vyzvalili ad 1600 rubloŭ srebram, jakija dahetul jany štohod vydatkoŭvali na ŭtrymańnie jašče bolš karysnaha i nieabchodnaha biełarusam Minskaha turemnaha zamka, pierakłaŭšy hetyja vydatki na hubiernskija zbory (h.zn. taksama hrošy miascovych žycharoŭ). Ale zatoje abaviazali štohod vydatkoŭvać 2000 rubloŭ na ruski teatr. Takim čynam, karysnaje novaŭviadzieńnie lahło na haradski biudžet dadatkovym ciažaram u 400 rubloŭ.

Haradskaja duma pratestuje

A z 1859 hoda Minskaja kazionnaja pałata … «zabyłasia» adličvać zhadanuju sumu. Horad praciahvaŭ za svoj košt utrymlivać i teatr, i turmu, a kampiensacyja z hubiernskaha biudžetu pierastała pastupać. A z 1870 na horad uskłali vydatki jašče i za aciapleńnie, i za aśviatleńnie Minskaha turemnaha zamka, paśla i za čystku kominaŭ turmy, utrymańnie palicejskich čynoŭ, kažuchi dla vartavych, čystku adychodžych miescaŭ u turemnym zamku i vajskovym łazarecie…

U studzieni 1877 za ŭtrymańnie i turmy, i teatra kazna była vinna horadu až 30400 rubloŭ srebram. I deputaty Minska prasili hubiernskaje načalstva abo śpisać hetuju sumu ŭ zalik zapazyčanaści horada kaźnie, abo «vyzvalić horad ad utrymańnia teatra». Hubiernatar Minskaj hubierni adpisaŭ: «… chadajnictva Vašaje … mnoju, choć i pieradadziena ministru ŭnutranych spraŭ, ale adkazu nie atrymana, takim čynam, da atrymańnia adkazu ad ministra… horad abaviazany vydatkoŭvać na ŭtrymańnie teatra ŭ pamiery 2000 rubloŭ na hod na praciahu troch hadoŭ pačynajučy ad 1878 h ».

Heta značyć, Minsku prapanoŭvałasia zapłacić za teatr 6000 rubloŭ za try hady napierad. Niečakana dla hubiernskaha načalstva deputaty Minska prajavili dziorzkaść i pastanavili: vyłučać na teatr z haradskoha biudžetu tolki 400 u hod — tuju roźnicu, jakuju horad byŭ abaviazany płacić pieršapačatkova. Naśpiavaŭ kanflikt, jaki trochi zhładziła pastanova ministra ŭnutranych spraŭ, jakaja pastupiła praz paŭhoda, u lipieni 1878: śpisać z daŭhoŭ Minska kaźnie 30400 rubloŭ i praciahnuć finansavańnie turmy i teatra pa raniejšaj schiemie. Horadu pradpisvałasia pa-raniejšamu 2000 rubloŭ na hod addavać na teatr, a pytańnie z kampiensacyjaj nie było vyrašana.

Pad vysokim ciskam Minskaja haradskaja ŭprava była vymušanaja padparadkavacca i adšukać hetyja hrošy — najpierš za košt padvyšeńnia arendy haradskich budynkaŭ tahačasnym pradprymalnikam. Udałosia «naskrebci pa zasiekach» 1000 rubloŭ. Ale haradski hałava Kazaryn praciahvaŭ uparcicca, listy hubiernskaha načalstva nabyli pahroźlivyja intanacyi: «Pakolki Minskaja haradskaja duma ad vydatkavańnia ŭ biahučym hodzie 2000 rubloŭ na ŭtrymańnie teatra ŭchilajecca, miž tym u hetych hrošach majecca patreba z nahody adkryćcia teatralnych śpiektaklaŭ, prapanujem haradskoj upravie ciaham siami dzion adpuścić 2000 rubloŭ na ŭtrymańnie teatra… Sapraŭdnaje patrabavańnie źjaŭlajecca abaviazkovym da vykanańnia».

U śniežni 1878 Kazaryn vymušany byŭ padparadkavacca. Haradskaja ŭprava jašče sprabavała abskardzić situacyju na samym vysokim uzroŭni, dasłaŭšy list u Sienat. Ale Sienat «skarhu hetuju, jak nie zasłuhoŭvajučuju pavahi, pakinuŭ biez nastupstvaŭ…»

U vyniku ruski teatr za hrošy samich biełarusaŭ, razam ź inšymi mierapryjemstvami pa rusifikacyi, spryjaŭ tamu, što ciapier šmat chto ličyć i Minsk, i Biełaruś nieadjemnaj častkaj «ruskaha śvietu». Ale treba razumieć, što heta nie pieršapačatkovy i naturalny stan rečaŭ, a ŭsiaho tolki vynik bolš jak 200-hadovaj palityki, devizam jakoj źjaŭlajecca fraza «My zaŭsiody byli razam». Udały prapahandyscki deviz, jaki nie maje histaryčnaj praŭdy. Nie zaŭsiody.

***

Źmicier Drozd — historyk-archivist, aŭtar knih «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1861—1900», «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1900—1917». Paśla Płoščy-2010 byŭ asudžany za ŭdzieł u «masavych biesparadkach» na try hady kałonii ŭzmocnienaha režymu. Vyjšaŭ na volu ŭ žniŭni 2011.

0

0

0

2

0

0