Biełaruski Stoŭnchendž ci siaredniaviečnyja mohiłki? Admietny kompleks vałunoŭ u Białynickim rajonie dahetul toić zahadki
Pra zaazierski kompleks vałunoŭ nieadnarazova raskazvałasia sa staronak biełaruskaj presy, siužety pra ich pakazali, badaj, usie telekanały krainy. Pra jaho nieadnojčy pisali ŭ svaich knihach krajaznaŭcy i amatary historyi. Ale pry hetym zaazierski kompleks słaba vyvučany navukoŭcami, što stvaraje vakoł jaho šmat nieadnaznačnych traktovak, skažeńniaŭ i prydumak. Pakul niama adzinaha mierkavańnia, što heta takoje: pahanskaje kapišča, siaredniaviečnaje pachavańnie ci štości inšaje? Vydańnie Palatno raźbirajecca, što naohuł ź siabie ŭjaŭlaje zaazierski «Stoŭnchendž» i adkul źjaviŭsia taki areoł zahadkavaści.
Kamienny kompleks
Niedaloka ad samaha čystaha i pryhožaha zaaziorskaha voziera znachodzicca tajamničaja kruhłaja placoŭka, miežy jakoj stvarajuć vałuny roznych pamieraŭ. Staražytny niekropal łakalizujecca kala vioski Zaazierje.
Kamienny kompleks zajmaje kruhłuju placoŭku ŭ tryccać mietraŭ u dyjamietry. Samym vialikim pomnikam u im źjaŭlajecca masiŭny kamienny kryž u rost čałavieka z vyjemkaj u «žyvacie». Za im raźmieščanyja jašče dva kryžy. Vialiki pomnik staić «tvaram» roŭna na ŭschod, a jahonyja «ruki» nakiravany na poŭnač i poŭdzień.
Pobač ź vialikim kryžam u niapeŭnym paradku, bieśsistemna, ale napaŭśfieraj, lažać zahłyblenyja ŭ ziamlu i parosłyja mocham, paškodžanyja pryrodnymi stychijami i čałaviečaj dziejnaściu inšyja kamiennyja kryžy. Z-za defarmacyi ich niaprosta adroźnić ad zvyčajnych plaskatych kamianioŭ.
Samy vialiki kamienny kryž taksama lažaŭ na ziamli, zarosły mocham i paparaćciu, pakul adna ź miascovych školnych nastaŭnic nie źviarnułasia ŭ Eśmońskaje laśnictva. Praź niekatory čas kamienny kryž užo stajaŭ i ździŭlaŭ svaimi pamierami krajaznaŭcaŭ.
Zaazierskija kamiani i kryž u centry. Amatarski eskiz ałoŭkam, zrobleny zimoj — daloka nie ŭsie abjekty zafiksavanyja. Fota: z knihi Juryja Nieściarenki «Majo miastečka ŭ časie i prastory»
Vakoł kryžoŭ paraskidana šmat nieapracavanych kamianioŭ, kala čatyroch-piaci dziasiatkaŭ raznastajnych vałunoŭ. Na paasobnych kamianiach vysiečanyja dvanaccaci-, šaści– i čatyrochkancovyja kryžyki (charakternyja dla chryścijanskich nadmahillaŭ), na inšych — strełka, halinka, trochkutniki. Dva śledaviki znachodziacca pa krajach umoŭnaha ŭvachodu na kompleks, utvarajučy svojeasablivuju ŭmoŭnuju bramu. Mnohija ź ich majuć izateryčnuju formu — paŭśfiera, kub, plita.
«Zahadkavaja» vyjava «čałaviečka» na adnym z kamianioŭ chutčej za ŭsio źjaŭlajecca stylizavanym hałhofskim kryžom. Fota z knihi Michasia Karpiečanki «Uzdoŭž stromy»
Jak zahadkavaja miaścina stała biełaruskim Stoŭnchendžam
Vakolicy vioski Zaazierje ŭ Białynickim rajonie, dzie znachodziacca kamiennyja kryžy i vałuny, ciapier stali miescam krajaznaŭčaha pałomnictva. Tut byli i vučonyja, i žurnalisty, i nastaŭniki — usie, kaho zacikaviła infarmacyja pra ŭnikalnuju miaścinu. I kožny vykazvaŭ svaju viersiju adnosna źjaŭleńnia siarod lasnoha huščaru kamiennaha vołata ŭ rost čałavieka i jaho mienšych kamiennych bratoŭ.
Doŭhi čas dla šyrokaj aŭdytoryi zahadkavaja miaścina Białyniččyny zastavałasia małaviadomaj. Peŭnuju viadomaść kamienny kompleks zajmieŭ paśla vychadu ŭ śviet u 2007 hodzie knihi miascovaha krajaznaŭcy i žurnalista Michasia Karpiečanki «Uzdoŭž stromy: Tajamnicy». U joj aŭtar značnuju ŭvahu nadaŭ kryžu i kamianiam u lesie kala Zaazierja. U joj ža ŭpieršyniu paŭstała teoryja pra suviaź kompleksu z bahiniaj Mažanaj.
Jašče bolšuju viadomaść miesca zajmieła paśla vychadu krajaznaŭčaha narysa «Zaazierski «Stoŭnchendž»» u časopisie «Maładość» taho ž samaha Michasia Karpiečanki. U im adznačajecca, što samy vialiki kryž u rost čałavieka z kompleksu kamiennych pomnikaŭ maje hajučyja ŭłaścivaści:
«Jon pryciahvaje ŭvahu adrazu — pamieram, uvahnutaściu pavierchni, admysłova vyrablenymi bakavymi pierakładzinami, jakija nahadvajuć ruki, što jak by chočuć achinuć-abniać prastoru pierad saboj. Čałaviek, prytuliŭšysia da paŭśfiery kryža i zapluščyŭšy vočy, adrazu pačynaje adčuvać svaju źlitnaść ź im. Składvajecca takoje ŭražańnie, što kryž adciahvaje z vas admoŭnuju enierhiju, pieradajučy jaje na sasnu, jakaja raście pobač. Jana ŭsia na dziva vuzłavataja, kručanaja-pierakručanaja, choć astatnija drevy roŭnyja i honkija, biez prykmiet chvaroby. U majoj prysutnaści, moža, z sotniu čałaviek stanavilisia, prychinajučysia śpinaju, da kryža, i ŭsie kazali pra adčuvańnie źlitnaści ź im i niejkuju zaspakojenaść».
Praŭda, pryhožaja mastackaja padača krajaznaŭcy ničoha z realnym pryznańniem nadzvyčajnych ułaścivaściaŭ kryža miascovymi žycharami nie maje. Tym nie mienš, hetuju vydumku dalej praciahvali množyć.
U materyjale Ihara Hrečki ŭ «Nastaŭnickaj haziecie» za 2014 hod pra zaazierski kompleks śćviardžajecca, što ludzi prychodziać i prychilajucca da vialikaha kryža, zapluščvajuć vočy i prosiać niešta svajo, ale najčaściej zdaroŭja:
«Kamień nibyta prymaje čałaviečy bol i praź ziamlu pieradaje jaho drevam. Źviarnicie ŭvahu na sosny i biarozy, jakija rastuć kala samoha kamienia. Jany chvoryja, chacia ŭsie astatnija bližejšyja drevy zdarovyja. Tut asablivaje miesca, bo ziamla i vałuny nibyta zabirajuć ludskija chvaroby. Niechta havoryć, što tut mocnaje enierhietyčnaje pole, tamu ludziam, jakija fizična i psichična słabyja, a taksama dzieciam lepš siudy nie chadzić».
Vialiki kryž zaazierskaha kompleksu ŭ rost čałavieka. Fota: orda.of.by
U svaim narysie Karpiečanka adznačaje, što kamiani-śledaviki zachavalisia ŭ biełaruskim falkłory roznymi padańniami, ale nie źviazvaje ich z kamiennym kompleksam kala Zaazierja. Razvažańni aŭtara «Zaazierskaha «Stoŭnchendža»» ŭ internet-prastory stali pramymi śviedčańniami pra isnavańni padańniaŭ pra zaazierskija kamiani i kryžy, jak na turystyčnym partale «Płanieta Biełaruś»:
«Mnostva lehiend źviazana z hetym miescam. Jany havorać pra toje, što niekali kamiani byli miakkimi, jak vosk, tamu žyviolina ci čałaviek mahli pakinuć takija ślady prosta ŭ kamieni. Niekatoryja padańni, paźniejšyja, časoŭ chryścijanstva, zvodziacca da taho, što heta ślady Chrysta ci Baharodzicy. Vadu, jakaja ściakaje padčas daždžu z vałunoŭ, miascovyja žychary ličać hajučaj, a sami kamiani — praročymi. Ludzi vierać, što, kali prypaści da kamienia z prośbaj abo horam, kamień «pačuje i dapamoža».
Apahiejem mifałahizacyi i skažonaha ŭjaŭleńnia pra kamienny kompleks staŭ artykuł Aksany Katovič i Janki Kruka, jakija słaviacca svaimi nievierahodnymi teoryjami. Ich materyjał-«rekanstrukcyja» vyjšaŭ u dziaržaŭnaj haziecie «Źviazda» ŭ śniežni 2015 hoda — i jon pa-za miežami navukovaści, daśledčaha padychodu ŭvohule.
Kruk i Katovič padrabiazna apisali abradavyja dziejańni, jakija nasielniki kraju nibyta vykonvali na im. Zhodna ź ich «rekanstrukcyjaj», vialiki kryž źjaŭlajecca «ŭvachodnym kryžom u kompleks», prastora jakoha ŭjaŭlała saboj try kolcy, vykładzienyja kamianiami. Heta nibyta śviedčyła pra toje, što ŭ sakralnym abradzie brali ŭdzieł žančyny troch uzrostavych hrup abo pakaleńniaŭ.
Na hetym «składanym sakralnym kompleksie» Kruk i Katovič znajšli vialiki plaskaty kamień paradzich, na jakim, mahčyma, u ciopłuju paru hoda mahli prymacca rody, kamień-łatok dla katańnia na Vialikdzień farbavanych jajek i kamień dla achviaraprynašeńniaŭ. Ale akramia tekstu nijakich vizualnych paćviardžeńniaŭ znojdzienych kamianioŭ nie było. Admietna, što vyšej pryhadany Michaś Karpiečanka ŭ svaim krajaznaŭčym narysie ščyra pryznajecca:
«Padčas šmatlikich apytańniaŭ starych zaaziercaŭ anivodzin ź ich nie zhadaŭ, kab jany ci ichnija baćki-dziady-pradziedy źviartalisia pa dapamohu da śledavikoŭ. Vidavočna, što zaazierskija śledaviki nie ŭsprymajucca miascovym nasielnictvam jak prošča».
Ci mahło być kapišča Mažany nasamreč?
Asnoŭnaja teoryja krajaznaŭcy Michasia Karpiečanki ŭ tym, što zaazierski kompleks z kamianiami i kryžami źjaŭlaŭsia niekali kapiščam bahini Mareny, jakaja nibyta ŭ tutejšych krajach mahła nazyvacca Mažanaj (takoje najmieńnie mifałahičnaha piersanaža zachavałasia ŭ polskaj tradycyi). Karpiečanka rasšyfroŭvaje dvanaccacikancovy kryžyk, jaki vybity na niekatorych zaazierskich kamianiach, jak «kryž Mary».
Zahadkavaje miesca białynicki krajaznaŭca źviazvaje z adzinočnym kurhanam i tryma kurhannymi mohilnikami epochi Staražytnaj Rusi z 2, 41 i 110 nasypami, a taksama haradziščam rańniaha žaleznaha vieku. Śviedčańniem, što kala Zaazierja mahli ŭ daŭnija časy ŭšanoŭvać bahiniu Mažanu, na jaho dumku, źjaŭlajucca nazvy rečki Moža i vioska Mažany. Niekatoryja krajaznaŭcy śćviardžajuć, što i samy vialiki kryž pieršapačatkova byŭ idałam, jaki ŭ časy chryścijanizacyi kraju staŭ absiečanym i nabyŭ sučasnuju formu.
Vyhlad advarotnaha boku kamiennaha kryža. Fota: ingener-orda.of.by
Miascovaja tapanimika abviarhaje vysnovy ab isnavańni kapišča bahini śmierci Mažany-Mareny-Mary. Asnoŭnaj nazvaj źjaŭlajecca nazva rečki Moža, bo viadoma, što hidranimika źjaŭlajecca najbolš staradaŭniaj siarod usich vidaŭ taponimaŭ. Rodnasnyja hidronimy sustrakajucca ŭ inšych miescach u Vierchnim Padniaproŭi: Maža (basiejn Prypiaci), Mažanka i Mažajka (prytoki Biareziny), Mža (prytok Paŭnočnaha Danca).
Daśledčyki zvyčajna tłumačać ich pachodžańnie ad bałckaha słova *mazoja sa značeńniem «mały, nievialiki». Ź inšaha boku, hidronim možna paraŭnać z takimi słovami, jak ruskaje mhła, mha — «husty, syry tuman, imža», biełaruskaje imža — «drobny doždž»/«tuman», litoŭskaje migla — «tuman», słavienskaje mzi — «ciekčy». Usie jany ŭzychodziać da indajeŭrapiejskaj asnovy *meigh— sa značeńniem «tuman», «doždž», «stanavicca ciomnym». A bahinia Marana źviazana z uvasableńniem śmierci: jaje imia ŭtvaryłasia na asnovie korania mier-/ mor-.
Nazva raki Moža i imia bahini Marany/Mažany pamiž saboj nie źviazanyja. Ich suadniasieńnie — tolki prykład «narodnaj etymałohii»: tłumačeńnie pachodžańnia nazvy na asnovie vonkavaha suhučča ź jakim-niebudź słovam. Miascovyja taponimy naŭmysna skažali, kab padahnać pad abhruntavańnie viersii ab sakralna-mahičnym kompleksie: raka Moža padajecca ŭ materyjałach Karpiečanki ŭ formie Mažana, a ŭročyšča, dzie pralahaje vodny abjekt, nibyta nazyvajecca Mažany, choć takoha najmieńnia miascovyja žychary naohuł nie viedajuć.
Što kažuć vučonyja i jak staviacca da tajamničaj miaściny miascovyja žychary
Sami zaaziercy źviazvajuć hetaje miesca z pachavanymi francuzami padčas vajny 1812 hoda, a pad vialikim kryžom nibyta pachavany niejki vialiki francuzski vajskovy načalnik. Pa inšaj viersii, na hetym miescy pachavali šviedskich žaŭnieraŭ i hienierała. Na mahile, maŭlaŭ, i pastavili vializny kryž, a na mahiłach sałdat — zvyčajnyja kamiani. Miascovaje nasielnictva nie ličyła hetaje miesca niejkim sakralnym, choć jano było admietnym u navakolnaj mikratapanimicy, bo adlustroŭvała padziei «falkłornaj historyi». Naŭrad ci ludzi mahli chadzić da kamiennaha kompleksu malicca, bo asacyjavali jaho z pachavańniami čužyncaŭ.
Vialiki kamienny kryž u atačeńni inšych kamianioŭ sa znakami. Fota: ingener-klepka.livejournal.com
Siarod vučonych jość roznyja mierkavańni nakont pryznačeńnia i sutnaści zaazierskaha kamiennaha kompleksu. Mahiloŭski hieohraf Ihar Šarucha schilny ličyć kruhłuju placoŭku z kamianiami i kryžami pahanskim kapiščam. Na jaho dumku, kamiani mahli stajać u peŭnym paradku: dla nazirańnia za Soncam, Miesiacam, zorkami, kab «vieści» kalandar. Hieohraf adznačaje, što piaredniaja častka vialikaha kryža mahła być skołataja i pieršapačatkova, vierahodna, nahadvała čałaviekapadobnaha idała.
A voś Ihar Marzaluk śćviardžaje, što zaazierski «Stoŭnchendž» — hruntovy mohilnik epochi Siaredniaviečča. Samy vialiki kryž źjaŭlajecca zvyčajnym prykładam, mahilnym kamieniem, svojeasablivym pomnikam. Marzaluk ličyć, što zaazierskija kamiani źviazany z epochaj chryścijanizacyi, pra što śviedčyć samy vialiki vysiečany kryž. Pryblizna da takoj ž vysnovy pryjšli ŭ svoj čas i pradstaŭniki Centra etnakasmałohii Kryŭja, adznačyŭšy pry hetym, što nijakaj sistemy ŭ raźmiaščeńni kamianioŭ nie prasočvajecca. Jašče Marzaluk dapuskaje, što ŭ zaazierskim lesie moža lažać šlachta, a vialiki kryž moža pakazvać mahilny sklep, być centralnym pachavańniem.
Biełaruskaja archieołah Ludmiła Dučyc naohuł ličyć, što kamienny kompleks moh spačatku vykarystoŭvacca ŭ dachryścijanskija časy, a paśla być mohilnikam u Siaredniavieččy:
«Kali ŭjavić, što niekali kamiani stajali ŭ peŭnym paradku, jany mahli adlustroŭvać niabiesnyja śviaciły z metaj viadzieńnia kalendara. Kali zychodzić z napisanych litar na niekatorych vałunach vakoł vołata-kryža, možna mierkavać, što kamiani i kryž — hruntovy mohilnik epochi Siaredniaviečča… Sam kryž-vołat moh aznačać usypalnicu rodu, być centralnaj mahiłaj, i tam chavali, chutčej za ŭsio, šlachtu. A možna abjadnać hetyja teoryi. Dla prykładu, kamiani apracavali jazyčniki, a zatym ich skarystali chryścijanie…»
Varta adznačyć, što, niahledziačy na bahaćcie publikacyj, nichto z daśledčykaŭ da hetaha času nie składaŭ tapahrafičny płan abjekta, nie zamalavaŭ raźmieščanyja ŭ kompleksie kamiennyja skulptury, nie sprabavaŭ rasšyfravać nadpisy i malunki na kamianiach i kryžach z punktu hledžańnia epihrafiki.
Na siońnia možna dapuścić, što pačaŭ farmavacca peŭny kult kamiennaha kompleksu siarod amataraŭ falkłoru i krajaznaŭcaŭ, a taksama biełaruskich nieajazyčnikaŭ. Naprykład, u svajoj knizie muzyka i krajaznaviec Juryj Nieściarenka zafiksavaŭ, što na vialikim kamiennym kryžy tajamničyja naviedvalniki pakinuli cukierki i suški. Časam taksama na kryžy možna sustreć zaviazanyja stužki ci chustački, a heta značyć, što chtości moh abrakacca i niešta prasić u kryža.
Słodyčy, jakija kanfidencyjna pakinuli tajamničyja naviedvalniki na kryžy. Z knihi Juryja Nieściarenki «Majo miastečka ŭ časie i prastory»
A mahiloŭski hurt Pragnavit, jaki hraje rytualny etničny dark-embijent, źniaŭ klip «Ahvjarnaja kroŭ Stodu Viecznaści» u 2016 hodzie, pryśviečany zaazierskamu kompleksu, jaho zahadkavaści i sakralnamu sensu znakaŭ.
Čytajcie taksama:
Kačanava nazvała hety horad Biełarusi turystyčnaj Miekaj
Vaładar vod i baćka Usiasłava Čaradzieja. Jakimi jašče byvajuć biełaruskija cmoki?
