Cykoryja: kava dla biednych ci napoj samych zdarovych ludziej?
Adna ź biełaruskich narodnych nazvaŭ raśliny, macaŭnik, jakraz i namiakaje na jaje vydatnyja ŭłaścivaści.
Cykoryja. Fota Wikimedia Commons
Pad kaniec zimy ŭ žycharoŭ našych šyrotaŭ nazapašvajecca stomlenaść i apatyja, asabliva ŭ pažyłych ludziej. Doŭhi niedachop soniečnaha śviatła i ciepłyni, vitaminaŭ, śviežaha pavietra źnižajuć imunitet. Adnym sa srodkaŭ, jaki dapamahaje pieražyć hety čas, dyjetołahi ličać cykoryju. I liścievuju (endyvij), jakaja moža raści ŭzimku ŭ harščku na padakońniku, i korań cykoryi zvyčajnaj. U korani ad 50 da 70% suchich rečyvaŭ składaje inulin, rastvaralnaja ŭ haračaj vadzie abałonina, jakaja spryjaje dziejnaści karysnych kišačnych bakteryj.
Zdarovaja mikrabijomnaja raŭnavaha spryjaje padtrymańniu imunnaj sistemy, jakaja, u svaju čarhu, abaraniaje arhanizm ad roznych zachvorvańniaŭ. Korań cykoryi maje peŭnyja supraćzapalenčyja ŭłaścivaści, a taksama źmiaščaje antyaksidanty, takija, jak vitamin S i polifienoły, jakija dapamahajuć niejtralizavać škodnyja svabodnyja radykały ŭ arhaniźmie.
Kaniec zimy — samy prydatny čas dla taho, kab pakaštavać «kavy» z cykornaha korania i ŭklučyć jaho ŭ svoj štodzionny racyjon (kali da hetaha niama asabistych supraćpakazańniaŭ). Hety hajučy napoj sahreje vas i zaradzić žyćciovaj enierhijaj, supakoić niervy, umacuje imunitet. Ź im vy sustreniecie viasnu poŭnymi sił i ŭ dobrym nastroi! A kab pavysić apietyt i pieramahčy aniemiju, dyjetołahi rajuć pić sok, adcisnuty ź liścia cykoryi, trojčy na dzień pa 15 mł, na praciahu 1—1,5 miesiaca.
Adna ź biełaruskich narodnych nazvaŭ raśliny, macaŭnik, jakraz i namiakaje na jaje vydatnyja ŭłaścivaści.
Jak i mnohija inšyja zusim zvyčajnyja raśliny, cykoryja na Biełarusi nie aŭtachton, a pryšelec z poŭdnia. Ličycca, što kultyvavać jaje pačali ŭ Jehipcie — 3, a moža i 5 tysiač hadoŭ tamu, a potym i pa ŭsim antyčnym śviecie. U bolšaści moŭ śvietu raślina maje nazvu, vytvornuju ad łacinskaha cichorium, jakoje ŭ svaju čarhu pachodzić ad hreckaha κιχόρεια. Ale pachodžańnie hreckaha słova zastajecca ćmianym dla fiłołahaŭ. Niekatoryja vyvodziać jaho ad hreckich i łacinskich słoŭ: kio — «idzie» i chorion — «pole», — bo cykoryj lubić sialicca na ŭskrajkach paloŭ. Inšyja ad hipatetyčnaha jehipieckaha słova Ctchorium — ale pry hetym nie mohuć patłumačyć, što jano aznačała (časam śćviardžajuć, što heta nazva miesiaca, jaki prykładna adpaviadaje studzieniu, ale biez dokazaŭ).
Nasieńnie cykoryi znojdziena ŭ raskopkach na Vierchnim zamku Połacka, u napłastavańniach druhoj pałovy XIII — pieršaj pałovy XIV st.
Možna mierkavać, što raślina pryjšła da nas — pačatkova mienavita jak lekavaja — z poŭdnia, u vyniku pravasłaŭnaha chrostu, razam ź inšymi zdabytkami vizantyjskaj cyvilizacyi, ci jašče trochi raniej, jak vynik handlu ź Vizantyjaj. I davoli chutka ździčeła, zrabiŭšysia całkam zvyčajnaj, raśsialiŭšysia paŭsiul, na nasypach, pahorkach, na ŭskrajkach paletkaŭ i asabliva abapał daroh, adkul i jašče adna ź jaje šyroka viadomych narodnych nazvaŭ — padarožnik. (Ale nie błytajcie z raślinaj, jakaja nazyvajecca «podorožnik» pa-rusku. Pa našamu heta tryputnik, abo babka.)
Cykoryja — adna ź pieršych raślinaŭ, jakija vyrastajuć na ruinach dy papiališčach, u razburanych vajnoj haradach — jak zaŭvažyli, naprykład, žychary Varšavy paśla katastrofy paŭstańnia 1944 hoda. Raślina vielmi lubić nasyčanyja kalcyjem hleby, a jakraz takija ŭtvarajucca z «dapamohaj» budaŭničaha druzu. Mocny korań cykoryi (da 1,5 mietra hłybinioj) daje joj u takich situacyjach pieravahu nad bolšaściu kankurentaŭ.
Cykoryja. Fota Wikimedia Commons
Uražvaje cykoryja i vyšynioj nadziemnaj častki — časam trochi bolš za mietr. Jaje jarka-błakitnyja (radziej biełyja abo ružovyja) kvietki raskryvajucca tolki pad uździejańniem soniečnych pramianioŭ. Kali zachodzić sonca abo kvietki apynajucca ŭ cieni, jany chutka składajucca, jak aŭtamatyčny ścizoryk. Słavuty šviedski batanik Karł Liniej (1707—1778), stvaralnik sučasnaj sistemy kłasifikacyi raślinaŭ, uklučyŭ cykoryju ŭ sprajektavany im «kvietkavy hadzińnik» — u jakim roznyja vidy kvietak z padobnaj ułaścivaściu, ale z roznymi zruchami fazaŭ adkryćcia i zakryćcia kvietak adnosna ŭzychodu i zachodu Sonca stvarali harmaničny «hadzińnik», raskryvajučysia i zakryvajučysia pa čarzie, ź intervałam prykładna hadzinu.
Jehipcianie razvodzili cykoryju dziela jaje lekavych, a taksama mahičnych, ułaścivaściaŭ — zrešty, u tyja daŭnija časy ich i nie padzialali. Jehipieckija žracy naciralisia alejem z cykoryjaj, bo vieryli, što heta daść im zdolnaść pradkazvać budučyniu, admykać zamki biez klučoŭ, upłyvać na inšych ludziej i navat… być niabačnymi. Pavodle antyčnych ujaŭleńniaŭ, cykoryja ačyščała kroŭ i piačonku («palapšała abmien rečyvaŭ», skazali b my siońnia) uzmacniała apietyt i palahčała stravavańnie. Praciahvali šanavać raślinu i ŭ Siaredniavieččy, za jaje zdolnaści zmahacca z zapaleńniami roznych vidaŭ i niekatorymi vostrymi infiekcyjnymi chvarobami, naprykład, žaŭtuchaj i malaryjaj (apošniaje paćviardžajecca i sučasnaj navukaj). Arabski (a dakładniej, tadžykski) lekar i naturalist Avicena prypisvaŭ cykoryi i supraćrakavyja ŭłaścivaści. I chto viedaje, mahčyma, kali-niebudź heta paćvierdziać sučasnyja daśledčyki, bo jon dosyć redka pamylaŭsia. Zrešty, lekavyja ŭłaścivaści raśliny pierabolšvalisia: joj sprabavali lačyć čumu i inšyja epidemičnyja zachvorvańni, pryrodu jakich nie mahli zrazumieć.
Jašče ŭ siaredzinie XX st. u mnohich rehijonach byłoj Rečy Paspalitaj, u tym liku na Padlaššy, Zachodnim Paleśsi, na poŭdni biełaruskaha Paniamońnia — vysušanyja ściobły cykoryi z kvietkami pa tradycyi źmiaščali na strechach abo ścienach chataŭ, kab abaranicca ad epidemij.
U narodnaj miedycynie Biełarusi advaram z hetaj raśliny pramyvali rany i jazvy, vykarystoŭvali jak mačahonny srodak i dla palapšeńnia apietytu. Cykoryju niaredka ŭklučali ŭ kupalskija vianki, nadzialajučy jaje mocaj zdymać zaklaćci i adpałochvać złych duchaŭ.
Ale najbolšuju papularnaść cykoryi ŭ Jeŭropie, a zatym i ŭ Litvie i Biełarusi, nadaŭ popyt na kavu, jaki pačaŭ imkliva raści z XVIII st., ale nie moh być zadavoleny pa razumnych cenach. Heta spryjała raspaŭsiudu roznych surahataŭ kavy: sa smažanaha zbožža ci žałudoŭ, z kareniščaŭ roznych raślinaŭ. Smak cykoryi addalena padobny da kavy. niekatorym ludziam jon nahadvaje smak kavy «espresa» z arechavym adcieńniem.
Pruski karol Frydrych Vialiki (1740—1786) imknuŭsia maksimalna abmiežavać impart pradmietaŭ raskošy ŭ Prusiju, u tym liku i naturalnaj kavy. Jakuju prapanavaŭ zamianić smažanym koraniem cykoryi. Tamu kali hety surahat u apošniaj treci XVIII st. raspaŭsiudziŭsia ŭ Rečy Paspalitaj, jaho nazvali «pruskaj kavaj». Napaleonaŭskija vojny, pad čas jakich Francyja ŭviała h.zv. «kantynientalnuju błakadu», nakiravanuju suprać anhlijskaha handlu, amal pazbavili kavy bolšaść krain Jeŭropy i vyklikali rost spažyvańnia cykoryi. I navat sapraŭdnuju kavu z tych časoŭ pačali, jak praviła, pić z cykoryjaj — častkova z aščadnaści, a častkova tamu, što čystaja kava mnohim padavałasia zanadta horkaj.
Adna z hierainiaŭ narysy Ihnacyja Chodźki «Bierahi Vialli» (1840-ja hady) zaŭvažaje:
«Ciapier nie ŭmiejuć užo hatavać dobraj kavy. Nie viedajuć užo ciapier šmat sakretaŭ, dziela hetaha patrebnych, bo… patrebny abaviazkova alenieŭ roh dla pracedžvańnia kavy, da viarškoŭ nie paškodzić trochi mindalu dziela vodaru dy załačeńnia pienki; cykoryju, barani Boža, nie bolej jak čaćviortuju častku — takaja praporcyja daje koler najpryhažejšy i nie škodzić smaku. Ciapier ŭžo i pałovu sypiać, ale, paškaduj Boža, jakaja heta kava! Treba jašče viedać, jak pražyć, bo možna pierapalić».
A ŭ paemie Adama Mickieviča «Pan Tadevuš» sustrakajecca vielmi dziŭnaje apisańnie cykoryi:
Junak, kali cykoryi zaŭvažyć kvietku,
Što vabić miakkaściu dałoń, i nieŭzamietku
Dychnie, uziaŭšy ŭ ruki, dyk z pavietra rucham
Rassyplecca ŭsia taja kvietka lohkim pucham.
I vielmi ździvicca dapytlivy chłapčyna,
Jak z kvietki zastaniecca hołaja ściablina.
Jakoje bolš nahadvaje apisańnie dźmuchaŭca… jakim nasamreč i źjaŭlajecca. Prosta ŭ Mickievičaŭskaj Litvie XIX st. nazvu «cykoryja» ŭžyvali časam i da blizkaha svajaka, jakim i źjaŭlajecca dźmuchaviec — taksama ź siamiejstva astravych, z hienietyčna blizkaha rodu. Smažany korań dźmuchaŭca tady taksama vykarystoŭvali jak surahat kavy, heta, mabyć, i paspryjała častkovamu atajesamleńniu raślinaŭ.
U Biełarusi hałoŭnymi spažyŭcami surahatu kavy z cykoryi tradycyjna byli habrei. Čym biadniejšaj była siamja, tym mienš u jaje kavie było ŭłasna kavy i tym bolš cykoryi. Papularnaści napoju z koraniu cykoryi siarod habrejaŭ spryjała i ŭžyvańnie imi ŭ ježu liścia raśliny ŭ jakaści sałaty. U našym klimacie liście cykoryi było adnoj z najbolš užyvanych horkich traŭ (maror), jeści jakija, jak napamin pra jehipieckaje rabstva, zapaviadaje trochtysiačahadovaja tradycyja śviatkavańnia Paschi. Tym bolš što i sama raślina pachodzić ź Jehipta.
Źmitrok Biadula ŭ aŭtabijahrafičnaj apovieści «U drymučych lasach» uspaminaŭ, jak babula paiła jaho cykoryjaj z kazinym małakom. A źbiralnik habrejskaha narodnaha humaru Ałter Drujanaŭ, uradženiec (i patryjot) Drui, zanatavaŭ taki aniekdot ź sieryi pra daścipnaha avanturnika Kaleva Leca:
Adnojčy Kaleŭ Lec zajšoŭ u kaviarniu i spytaŭ kavu. Padali jamu napoj, jon vypiŭ jaho i pačaŭ raspłačvacca. Pytajecca ŭ jaho haspadar: «Što, Kaleŭ, ci dobraja maja kava?» Kaleŭ jamu i kaža: «U tvajoj kavy jość adna dobraja jakaść i adzin niedachop. Bartaść jaje ŭ tym, što ŭ joj niama cykoryi, a niedachop — u tym, što ŭ joj niama kavy».
Hieroj aŭtabijahrafičnaj apovieści Jakuba Kołasa «Na rostaniach» Łabanovič (to-bok, sam Kołas) doŭha nie moh u pieršy raz znajści redakcyju «Našaj Nivy», błukajučy łabiryntami vilenskich vulic, ale raptam jahonuju ŭvahu pryciahnuła pyšna razmalavanaja šylda, na jakoj było napisana pa-rusku: «Torhovaja firma Amstierdama». Heta była krama viadomaha miascovaha handlara kavaj i cykoryjaj, a redakcyja mieściłasia akurat pobač.
Biełaruskija sialanie viedali pra ŭžyvańnie napoju z korania cykoryi habrejami i šlachtaj, ale, vidać, stavilisia da jaho dosyć iranična (jak, zrešty, i da sapraŭdnaj kavy). Nie ličačy vartym zdabytak ad doŭhaha kłopatu ź im, kali tolki hutarka nie išła pra lačeńnie ad niejkaj chvaroby. Hieroj apaviadańnia Michasia Łyńkova «Kvatarmajstar Badaj» paśla pieramožnaha boju z polskim vojskam u vajnie 1920 hodu kaža: «Z našym Badajem nie prapadzieš… My ź im učora takoj cykoryi palakam zadali, što tolki trymajsia».
Cykoryju šyroka vykarystoŭvali jak surahat kavy roznyja represiŭnyja režymy, prapanujučy jaje i zvyčajnym hramadzianam (nacysty ŭ čas Druhoj suśvietnaj vajny, ułady PNR u časy vajennaha stanovišča), — i asabliva viaźniam. Naprykład, u dziońniku niezakonna aryštavanaha ŭ studzieni 1927 h. sanacyjnymi ŭładami biełaruskaha aktyvista, deputata polskaha Sojma Symona Rak-Michajłoŭskaha tak apisvajecca «kava», jakuju jamu na pieršy ža śniadanak padali ŭ turmie: «Zhatavanaja z cykoryjaj vada, ledź-ledź padsałodžanaja. Chočacca jeści, siorbaju jaje draŭlanaj turemnaj łyžkaj ź blašanaj bieła-palivanaj miski». U 1933 h. sielhaśsiektar Dziaržaŭnaha vydaviectva Biełarusi vydaŭ brašuru «Kultura cykoryi» aŭtarstva niejkaha V.Čemiełava. Častkova cykoryja była paklikanaja zamianić viečna deficytnuju «buržuaznuju» kavu. Ale hałoŭny raźlik byŭ zusim u inšym. Akurat u hety čas korań cykoryi razhladaŭsia savieckaj uładaj jak pierśpiektyŭnaja syravina dla atrymańnia tannaha ŭ vytvorčaści śpirtu. Praŭda, takich prajektaŭ inavacyj u sielskaj haspadarcy SSSR tady ŭźnikała bieźlič — adno što ŭ napaŭrabskaj kałhasnaj sistemie nie było ani kadraŭ, ani schiemaŭ zaachvočvańnia, ani technałahičnych łancužkoŭ, kab ich ukaraniać u realnuju vytvorčaść.
Vysušany korań cykoryi. Fota Wikimedia Commons
Usio heta nie spryjała palapšeńniu imidžu napoju z cykoryi.
Z uzrastańniem dabrabytu bolšaści nasielnictva na paślavajennym Zachadzie i padzieńniem cenaŭ na kavu adnosna ahulnaha koštu spažyvieckaha košyku hłabalnaja papularnaść cykoryi rezka ŭpała, na dobryja paŭstahodździa. Ale pačała raści iznoŭ u kancy XX st., kali miedyki stali prapahandavać jaje karysnaść dla zdaroŭja — z čaho ja i pačaŭ hety artykuł. U adroźnieńnie ad kavy, cykoryja nie stvaraje prablemy z arteryjalnym ciskam i z padvyšanaj kisłotnaściu straŭnika. Jana palapšaje mikrafłoru straŭnika, i maje (paśla naležnaha absmažvańnia) naturalny saładkavaty smak, tak što pryvabnaja jašče i dla dyjabietykaŭ. Tamu z čystym sumleńniem rekamienduju kavamanam zamianić hetym napojem častku svaich štodzionnych porcyj (kab nie skazać «dozaŭ») kavy cykoryjaj. I niachaj jaje davoli hłybokija karani ŭ našych historyi i litaratury pasłužać dla hetaha dadatkovym arhumientam.
Sałatnaja cykoryja, abo endyvij. Fota Wikimedia Commons
Vydatnuju rekamiendacyju možna dać i sałatnaj cykoryi — endyviju. Heta niešarahovaja krynica vitaminaŭ A, S i K, charčovych vałoknaŭ i kaliju. Spažyvajučy jaje, vy palapšajecie mikrafłoru straŭnika, baroniciesia ad praźmiernaha cukru, narmalizujecie cisk i ŭmacoŭvajecie kości. Abodva vidy cykoryi majuć prykładna adny i tyja ž vartaści, ale ŭ zvyčajnaj lepš raźvityja vartaści koraniu, a ŭ endyviju — liścia raśliny.
Čytajcie taksama:
Kmien — staražytny supierfud biełarusaŭ. Historyja i recepty
