Dyk dzie ž šukać skarby Radziviłaŭ?
Siarod šmatlikich kaštoŭnaściaŭ Niaśvižskaha pałaca najbolšaj tajamnicaj zastajucca 12 załatych fihur u čałaviečy rost. Ci byli jany i dzie ich ciapier šukać, raźbirajecca kandydat histaryčnych navuk Siarhiej Rybčonak.
Horad Radziviłaŭ i ich adnoŭleny zamak. Shutterstock.com, by Lobachad.
Tema «skarbca» kniazioŭ Radziviłaŭ apošnim časam stała vielmi papularnaj: pra jaho pišuć krajaznaŭcy, raskazvajuć ekskursavody ŭ Niaśvižy i Miry, jamu pryśviečany kryminalna-pryhodnicki sieryjał «Ślady apostałaŭ» (2013). Novyja viersii pra schavanyja skarby množacca jak hryby paśla daždžu. A što ž nam kažuć pra ślady radziviłaŭskich skarbaŭ archiŭnyja dakumienty?
Skarbiec
U Radziviłaŭ było šmat roznych bahaćciaŭ. Ale siońnia pad skarbcam razumiejuć nie prosta rečy dla ŭpryhožvańnia zamka, a vielmi kaštoŭnyja i rarytetnyja pradmiety. Familnaje srebra, tak by mović.
Užo z XVII stahodździa kniazi Radziviły pačali ŭśviedamlać siabie častkaj jeŭrapiejskaj arystakratyi, roŭnaj pavodle statusu prynamsi kurfiurstam Śviatoj Rymskaj impieryi. Sadziejničali hetamu šluby, prykładam, dački Bahusłava Radziviła (hł. pra jaho artykuł Kiryła Karluka ŭ № 4/2018 «Našaj historyi») Ludviki-Karaliny spačatku ź Ludvikam, kniaziem brandenburhskim, a paśla z Karłam-Filipam Nojburhskim. Inšy Radzivił, kancler VKŁ Karal Stanisłaŭ, byŭ pa maci plamieńnikam karala Rečy Paspalitaj Jana III Sabieskaha.
Adpaviedna, Radziviły pierajmali blask, uzory, tradycyi jeŭrapiejskich dvaroŭ i ŭkaraniali ich u svaich rezidencyjach. Mienavita tady, u 2-j pałovie XVII stahodździa, u ich i naradziłasia dumka pra skarbiec Niaśvižskaj ardynacyi, jaki b nie byŭ ułasnaściu niejkaha asobnaha kniazia, ale, jak i sama ardynacyja, pierachodziŭ u spadčynu nastupnamu ardynatu.
Toje, što da kanca XVII stahodździa ŭ Niaśvižy skłaŭsia i isnavaŭ taki skarbiec, viadoma dakładna, bo zachavaŭsia jaho invientar. Tam byli rečy nie tolki kaštoŭnyja, ale i zbolšaha simvaličnyja, značnyja dla słavy rodu. Da takich u zhadanym invientary zaličvalisia šabla, padaravanaja karalom Žyhimontam Aŭhustam Mikałaju Radziviłu Čornamu; mieč ad impieratara Maksimilijana I, atrymany razam z kniaskim tytułam, nadadzienym rodu Radziviłaŭ u 1518 hodzie; kniha z partretami ŭsich Radziviłaŭ i šmat inšych siamiejnych relikvij, jakija śviedčyli pra ŭpłyvovaść ich uładalnikaŭ.
Załatyja apostały. Ci srebnyja?
Zhadki pra tajamničych załatych apostałaŭ, jakija nibyta zachoŭvalisia ŭ skarbcy Radziviłaŭ, pačali źjaŭlacca ŭžo ŭ XIX stahodździ. U pieršapačatkovych vopisach nijakich apostałaŭ nie było, ale heta nie značyć, što ich nie isnavała zusim: jany mahli dałučycca da radziviłaŭskaj kalekcyi paźniej.
Adnym ź pieršych pra apostałaŭ napisaŭ piśmieńnik Juljan Ursyn Niamcevič (1758—1841). U jaho miemuarach jość radki, jakimi jon chacieŭ acharaktaryzavać ład žyćcia mahnataŭ, u pryvatnaści słavutaha Karala Stanisłava Panie Kachanku: «Słaŭny byŭ radziviłaŭski skarbiec, jon utrymlivaŭ, aproč darahich bahatych pradmietaŭ, 12 apostałaŭ u 2 stapy vyšynioj (kala 58 sm), vylitych z čystaha zołata». Praŭda, sam Niamcevič tych apostałaŭ nikoli nie bačyŭ i tolki pierakazaŭ słovy niejkaha pryjaciela.
Mieč Jana III Sabieskaha, 1676 hod. Radziviły hanarylisia svajactvam z polskim karalom, tamu zachoŭvali hetuju relikviju ŭ svaim skarbcy. Ciapier mieč z pochvaj i pojas da ich ekspanujucca na Vavieli ŭ Krakavie.
Cikavyja natatki pra Niaśviž časoŭ Panie Kachanku pakinuŭ miemuaryst Ambrozi Vejla. Jany byli nadrukavanyja ŭ vilenskim časopisie «Athenaeum» u 1845 hodzie. Vejla amal ničoha nie napisaŭ pra sam skarbiec (nie bačyŭ jaho), a tolki adznačyŭ, što ŭ im byli 12 apostałaŭ — nieviadoma, ci to srebnych, ci to załatych.
U 1841—1844 hadach u radziviłaŭskaj masie (tak zvałasia ekanamičnaja ŭstanova ardynacyi) pracavaŭ archivistam małady litaratar Ludvik Kandratovič, bolš viadomy jak Uładzisłaŭ Syrakomla. Jon moh nie tolki čuć niekatoryja niadaŭnija apaviadańni, ale i paznajomicca z dakumientami Niaśvižskaha archiva. Svaje natatki Syrakomla pieradaŭ siabram dla publikacyi ŭ knizie «Staražytnaja Polšča» (1846). Tam, miž inšym, byli takija słovy:
«Inšymi častkami zamka byli … skarbiec, u jakim byli składzienyja najkaštoŭniejšyja pradmiety i pamiatki, klajnoty, kaštoŭnyja šabli, maršałkoŭskija bułavy i laski, srebra, kaštoŭnaja zbroja, numizmata, makaty (špalery), darahija kabiercy (dyvany), zehary (hadzińniki) i h. d. Mieŭsia być jašče tajemny skarbiec, ab jakim viedaŭ tolki ardynat i adzin sa starych słuh, abaviazany prysiahaj da zachoŭvańnia tajamnicy. U im, jak apaviadajuć, znachodzilisia miž inšym: statui 12 apostałaŭ, lityja z čystaha srebra ŭ naturalnuju vieličyniu, i mnoha rečaŭ z čystaha zołata».
Amal adnačasova z Syrakomlem pra apostałaŭ zhadaŭ i etnohraf Pavieł Špileŭski:
«Byŭ jašče inšy skarbiec — patajemny, pra jaki viedali tolki sami Radziviły i ich davierany słuha; tam, kažuć, pamiž inšym, byli kałasalnyja vyjavy dvanaccaci apostałaŭ, vylityja z čystaha srebra. Narod śćviardžaje, što hetyja vyjavy dahetul zachoŭvajucca ŭ ziamli, ale dzie mienavita, nie viedaje».
Zachavalisia i inšyja chranałahična paźniejšyja zhadki pa temie, jakija my tut nie pryvodzim. Bo ŭsie hetyja «vidavočcy», jak my razumiejem, nijakich statuj apostałaŭ na ŭłasnyja vočy nie bačyli, a tamu ich apisańni, choć roźniacca pamierami, materyjałam i inšymi detalami, nie źjaŭlajucca histaryčnymi śviedčańniami.
Tym nie mienš davajcie pašukajem asnovu dla ŭsich hetych čutak i apoviedaŭ.
Šukajcie jezuitaŭ
Apošni niaśvižski ardynat kniaź Daminik Hieranim Radzivił, pry jakim skarbiec razam ź mierkavanymi apostałami jašče isnavaŭ, naradziŭsia ŭ 1786 hodzie. Baćka jahony pamior u hod naradžeńnia syna. A dziadźka, Karal Stanisłaŭ Panie Kachanku, pieradapošni ardynat, pakinuŭ hety śviet u 1790-m. Panie Kachanku adznačyŭsia ŭ historyi davoli marnatraŭnym ładam žyćcia i pakinuŭ plamieńniku šmat pazyk. Da taho ž Daminik, pakul byŭ niepaŭnaletnim, znachodziŭsia pad apiekaj, i apiekuny taksama pažyvilisia za košt ardynata. U lipieni 1804-ha Daminik staŭ paŭnaletnim i ŭstupiŭ u pravy vałodańnia Niaśvižskaj ardynacyjaj i inšymi majontkami. Na hety čas ahulny košt majontkaŭ aceńvali ŭ 200 miljonaŭ złotych. Zapazyčanaści taksama składali značnuju sumu — da 50 miljonaŭ.
Małady i ramantyčny pałkoŭnik vojska Vialikaha hiercahstva Varšaŭskaha Daminik Radzivił. Wikimedia Commons.
1 śniežnia 1808 hoda słužebniki kniazia Daminika pačali reviziju niaśvižskaha skarbca. Kniaź chacieŭ zrazumieć, čym jon vałodaje i što z hetaha možna pradać ci pierapłavić u zołata, kab papravić stanovišča. Revizory pierahledzieli kožnuju reč i staranna zanatavali ŭsio, navat najaŭnaść iržy na pradmietach zbroi. Revizija doŭžyłasia 5 miesiacaŭ.
Najbolšuju cikavaść z materyjałaŭ revizii dla nas ujaŭlaje častka kalekcyi pad nazvaj «Cyboryum Śviatoha Michała». Mienavita tut narešcie zhadvajucca apostały:
«… srebnyja dźviercy da taho ž cyboryuma ŭ dźviuch štukach, jakija raskryvajucca papałam, sa srebnaj blachi z paludamientam i pazałočanymi kutasami, štuk — 2; fihury, dla ŭpryhožvańnia tych ža dźviercaŭ, srebnyja, pazałočanyja, mienavita: Chrystos sa śviatym Janam, schilenym na jaho plačo, fihury dvuch siadziačych apostałaŭ z pazałočanymi šatami, dvuch apostałaŭ u fihuru pa hrudzi z pazałočanymi šatami, tryma hałovami apostałaŭ z častkova pazałočanymi šatami i srebnaja hałava Judy, usich — 11».
Tut musim patłumačyć, što takoje cyboryum (ci cymboryum). U ścisłym značeńni heta šafa, dzie zachoŭvajecca čaša dla pryčaścia. U šyrokim sensie — heta svojeasablivaja kanstrukcyja z roznymi azdableńniami, jakaja budavałasia vakoł hałoŭnaha ałtara. Heta značyć, što apostały, pra jakich havorycca ŭ dakumiencie, źjaŭlalisia častkaj dekaracyi da dźvierak cyboryuma ŭ kaściole Śviatoha Michała.
Kaścioł Śviatoha Michała mieściŭsia za čverć mili za miežami horada na hary. Jašče Mikałaj-Kryštof Radzivił Sirotka zbudavaŭ tam kaplicu, jakuju pieradaŭ niaśvižskim jezuitam. A kaścioł zbudavaŭ na miescy kaplicy hietman Jan-Karal Chadkievič. Chutka vakoł jaho razrośsia ceły ansambl, pakul usio nie splažyli šviedy ŭ 1706-m.
U adbudovie śviatyni ŭziaŭ udzieł Michał Kazimir Radzivił Rybańka, jaki, u pryvatnaści, u 1736 hodzie prafundavaŭ unutranaje načyńnie i azdableńnie adnoŭlenaha kaścioła Śviatoha Michała. Mienavita tady, na našu dumku, na zahad Rybańki i ź jaho srebra byŭ zrobleny ŭvieś cyboryum, u tym liku i skulptury apostałaŭ.
U žniŭni 1773-ha papa rymski likvidavaŭ orden jezuitaŭ. Nieŭzabavie paśla taho hałoŭny niaśvižski jezuicki chram pad tytułam Božaha Cieła pieraŭtvaryli ŭ farny (parafijalny), kalehium — u paviatovuju škołu, a kaścioł Śviatoha Michała prosta začynili. Adjazdžajučy ź Niaśviža, jezuity viarnuli łaskavym haspadaram usie kaścielnyja rečy. Takim šlacham u radziviłaŭskija skarbcy i patrapili tajamničyja apostały. Jakija byli choć i nie z zołata i nie ŭ čałaviečy rost, ale ŭsio ž kaštoŭnaściu.
Razrabavańnie skarbca
U śniežni 1810-ha Daminik Radzivił ustupiŭ u vojska Vialikaha hiercahstva Varšaŭskaha (jano znachodziłasia pad pratektaratam Napaleona). Jon achviaravaŭ značnyja hrašovyja sumy na vojska Varšaŭskaha hiercahstva, dy i sam uznačaliŭ adzin ź jaho pałkoŭ. Udzielničaŭ Daminik i ŭ pachodzie Napaleona na Maskvu, jaki viadoma jak zakončyŭsia. Heta i pradvyznačyła los radziviłaŭskich majontkaŭ i ardynackaha skarbca.
Dvor Niaśvižskaha zamka. Amatary historyi miarkujuć, što niedzie tut dahetul lažać radziviłaŭskija kaštoŭnaści. Wikimedia Commons.
30 kastryčnika 1812-ha ŭ Niaśviž uvajšli pieršyja rehimienty rasijskaj armii admirała Paŭła Čyčahava. Pačuŭšy ad miascovych habrejaŭ, što Radziviły chavajuć vialikija skarby, ułanski pałkoŭnik Karł Knorynh zajaviŭsia ŭ zamak, adabraŭ u dazorcy zamka klučy, a samoha jaho pasadziŭ u viaźnicu. Davoli chutka radziviłaŭski słužka, bajučysia katavańniaŭ, raskazaŭ, jakuju ścianu złamać, kab dabracca da prychavanych kaštoŭnaściaŭ.
Zachopleny skarbiec skłali na niekalki dziasiatkaŭ bryčak i źvieźli. Mienš kaštoŭnyja pradmiety jašče try dni vytrasali z zamka žaŭniery i miascovyja habrei. Praź niejki čas skvapny hienierał Siarhiej Tučkoŭ (padnačaleny Čyčahava, jaki całkam zachapiŭ inicyjatyvu ŭ rabavańni, adsunuŭšy ŭbok Knorynha) sa svaim korpusam znoŭ zaviarnuŭ u Niaśvižski zamak, pasadziŭ Burhielskaha za kraty i zahadaŭ maryć hoładam, pakul toj nie adkryje novych schoviščaŭ.
Ale schoviščaŭ bolš nie było…
Kudy padzieŭsia skarbiec?
Pa raparcie-skarzie, jaki dazorca zamka Albiert Burhielski padaŭ 5 studzienia 1813 hoda, zaviali kryminalnuju spravu. Zahadam fieldmaršała Michaiła Kutuzava Tučkoŭ byŭ vyzvaleny ad pasady i akazaŭsia pad śledstvam. Ale ŭ vyniku ŭ dziejańniach hienierała-rabaŭnika nijakich surjoznych złoŭžyvańniaŭ nie znajšli, i pad hetym padpisaŭsia sam impieratar.
Burhielski pražyŭ jašče kala 13 hadoŭ. U 1822-m ułady kanfiskavali ŭ jaho kufar srebra (vidavočna z reštkaŭ kniažackaha), jakoje pieraličyli pa kursie na vypłatu radziviłaŭskich pazyk. U tym ža 1822-m spadčyńnica rodu Radziviłaŭ, dačka kniazia Daminika kniažna Stefanija Vithienštejn, taksama pasprabavała atrymać adkazy ad byłoha dazorcy. U śniežni 1825-ha Burhielski narešcie pradstaviŭ radziviłaŭskaj masie svaje dakumienty, ale jany Stefaniju nie zadavolili, i jana vyklikała byłoha dazorcu ŭ sud. Burhielski nieŭzabavie pamior, a adkazvać daviałosia jaho dzieciam. Sprava zaciahnułasia da 1833-ha i skončyłasia, padobna, biezvynikova.
Pra los vyviezienych rasijskaj armijaj skarbaŭ doŭha nie było jasnaści. Paśla adšukaŭsia zahad admirała Čyčahava, u jakim jon rasparadziŭsia staražytnyja maniety adpravić u Charkaŭski ŭniviersitet, carkoŭnyja rečy — u Maskoŭski sabor, najbolšyja kaštoŭnaści pieradać u Ministerstva finansaŭ, a astatniaje pradać.
Na samaj spravie, kalekcyju napatkaŭ inšy los. Jak bačna z dakłada Aŭdytaryjackaha departamienta (heta ŭstanova zajmałasia razhladam skarhaŭ), rečy kalekcyi znachodzilisia spačatku ŭ Minsku, potym ich dastavili ŭ niamiecki horad Brombierh (ciapierašni polski Bydhašč) dla aŭkcyjonu. Potym, paśla dakłada Kutuzava impierataru, manarch zahadaŭ dastavić usie rečy biez vyklučeńnia ministru finansaŭ.
Załaty kryž u zborach Niaśvižskaha zamka. Carkoŭnych pradmietaŭ było niamała i ŭ radziviłaŭskim skarbcy. Shutterstock.com, by Bestphotostudio.
Paźniej radziviłaŭskija skarby (vidavočna, ź viedama impieratara) raźmierkavali pamiž roznymi muziejami i schoviščami Rasii. Bolšaść pradmietaŭ apynułasia, padobna, u Ermitažy. Dakładna viadoma, što ŭ pačatku XX stahodździa Radziviły adšukali pa drukavanych katałohach niekatoryja svaje rečy ŭ Zbrojnaj pałacie i Rumiancaŭskim muziei.
Paśla saviecka-polskaj vajny 1919—1921 hadoŭ i padpisańnia Ryžskaj mirnaj damovy Polščy pieradali asobnyja pradmiety z byłoha radziviłaŭskaha skarbca, u tym liku mieč i kapialuš, padaravanyja papam rymskim karalu Janu III Sabieskamu. Jany zachoŭvajucca siońnia ŭ kalekcyjach Vavielskaha zamka ŭ Krakavie. Heta adzinyja viadomyja na siońnia reštki «skarbca troch karaloŭ», jak nazyvali svaju kalekcyju sami Radziviły.
Jość, praŭda, historyki-amatary, jakija dumajuć pa-inšamu. Što byŭ jašče adzin skarbiec, u jakim byli schavanyja mienavita apostały i inšyja samyja vialikija kaštoŭnaści. I što jon nie adšukany da siońnia…
Ale padajecca, što čyčahaŭskija vajaki ŭsio ž zabrali nie tolki ŭsiu bolš-mienš kaštoŭnuju ruchomaść, što miełasia ŭ zamku, ale i vykapali ź ziamli zhadany tajemny skarbiec. A ŭ niaśvižskaj ziamli možna sapraŭdy znajści mnoha inšych cikavych artefaktaŭ. Tolki niachaj lepš hetym zajmajucca prafiesijnyja archieołahi.
