Biełarus — nacyjanalnaść abo hramadzianstva? U kancepcyi «hramadzianskaj nacyi» jość svaje niebiaśpieki
Piša Pavieł Davidoŭski.
Nabiraje papularnaść kancepcyja t. zv. palityčnaj (abo hramadzianskaj) nacyi ŭ Biełarusi. U značnaj stupieni heta sprečka ŭ moŭnaj płoskaści, bo razhortvajecca vakoł značeńnia słova «biełarus».
«Biełarus» – heta nacyjanalnaść abo hramadzianstva? U słoŭnikach dy encykłapiedyjach słova «biełarus» vykarystoŭvajecca tolki ŭ značeńni nacyjanalnaści, a ŭ značeńni «hramadzianin Biełarusi» nie zafiksavanaje.
Ale tut my možam pačuć dovad, što słoŭniki dy encykłapiedyi sastareli. A prykład sučasnaj realnaści varta brać vyklučna z ZŠA, dzie, jak byccam, niama paniaćcia nacyjanalnaściaŭ. Ale navat na hetym prykładzie, uźnikaje niekalki cikavych pytańniaŭ. Ci nasamreč u ZŠA zusim zacirajucca nacyjanalnaści? Čamu my tady čujem dy čytajem pra biełaruskuju, polskuju abo rasiejskija dyjaspary, kitajskija restarany abo italjanskuju mafiju ŭ ZŠA? Ci pasuje amierykanski dośvied dla Jeŭropy?
ZŠA ad samaha pačatku farmavalisia nie jak nacyjanalnaja dziaržava, adpaviedna ad samaha pačatku paniaćcie «amierykaniec» aznačaje hramadzianstva, a nie nacyjanalnaść. U sučasnaj ž Jeŭropie dziaržavy ŭ asnoŭnym farmavalisia pa nacyjanalnaj prykmiecie, chacia i nie zaŭsiody absalutna supadali z etničnymi miežami. U hetym pracesie važnyja nie stolki kroŭ dy pašparty, kolki nacyjanalnaja samaśviadomaść.
Pamiž nacyjanalnaściu i hramadzianstvam ad samaha pačatku jość vielmi istotnaja roźnica. Nacyjanalnaść my atrymlivajem ad ad baćkoŭ. Pryčym nie stolki praź ich etničnaje pachodžańnie, kolki praz vychavańnie, jakoje farmuje nacyjanalnuju samaśviadomaść.
Baćki mohuć być roznaj nacyjanalnaści, ale čałaviek vymušany vybrać adnu, razam z samaśviadomaściu. Usie inšyja nacyjanalnaści prodkaŭ stanoviacca pachodžańniem, pra jakoje taksama nie varta zabyvacca, ale jano zvyčajna nie moža pierajści ŭ nacyjanalnaść, bo ciažka spałučyć niekalki śviadomaściaŭ u adnoj asobie. Zvyčajna u čałavieka nacyjanalnaść na praciahu žyćcia nie źmianiajecca.
Zusim inšaja sprava z hramadzianstvam. Pieršapačatkova hramadzianstva zvyčajna, u zaležnaści ad zakonaŭ kankretnaj krainy, atrymlivajecca pavodle «prava kryvi» (hramadzianstva baćkoŭ) abo «prava ziamli» (miesca naradžeńnia). Hramadzianstva rehuluje ŭzajemaadnosiny hramadzianina i dziaržavy. Ale na praciahu žyćcia hramadzianstva moža navat šmat razoŭ źmianiacca.
Pry źmienie miesca žycharstva i, navat, bieź źmieny miesca žycharstva možna źmianić hramadzianstva. U roznych krainach absalutna roznyja patrabavańni da atrymańnia hramadzianstva. Pačynajučy ad etničnaha pachodžańnia i miesca naradžeńnia i skančajučy sumaj hrošaŭ, zainviestavanych u krainu abo nabytaj na terytoryi krainy nieruchomaściu. Časta pryčynaj źmieny hramadzianstva stanovicca mierkantylny raźlik — naprykład, pamier padatkaŭ u krainie. Uzhadajem nie vielmi daŭni prykład Žerara Depardjo.
Źjaŭlajecca novaja dziaržava? Źmianiajecca i hramadzianstva. Byli hramadzianami SSSR, a z 1991 hoda stali hramadzianami Biełarusi.
Niekatoryja krainy sprabujuć abjadnać usich hramadzianaŭ idejaj hramadzianstva, pry hetym nie admaŭlajučy nacyjanalnaści. Naprykład, «rasijanin» (nie toje samaje, što «ruski»); «łatvijec» (nie toje samaje, što «łatyš»), «kazachstaniec» (nie toje ž, što «kazach»). Ale toje zapatrabavana ŭ dziaržavach sa składanym etničnym bałansam.
Mahčyma, prychilniki kancepcyi «palityčnaj nacyi» chočuć pieramahčy nacyjanalnyja mienšaści na Biełarusi i zrabić usich hramadzianaŭ Biełarusi biełarusami? Ale ci hatovyja hetyja zmahary z nacyjanalnymi mienšaściami patencyjna, mahčyma, navat u nie zusim dalokaj budučyni, pryniać sotni tysiačaŭ biełarusaŭ kitajskaha abo arabskaha pachodžańnia? Jakija buduć patrabavać, naprykład, dziaržaŭnaha statusu kitajskaj movy i masavaj pabudovy miačetaŭ. Bo jany takija ž biełarusy, jak i ŭsie inšyja… Vyhladaje nierealna? Pahladzicie na prykład sučasnaj Francyi, jakaja «pieramahła» nacyjanalnaść dy pačała ličyć francuzami ŭsich hramadzianaŭ Francyi.
Tyja, u kaho nacyjanalnaść i hramadzianstva supadajuć, mohuć uvohule nie źviartać uvahi na roźnicu nacyjanalnaści i hramadzianstva. Jakaja biełarusu, hramadzianinu Biełarusi, roźnica — jon biełarus pa nacyjanalnaści abo pa hramadzianstvie? Jon u lubym vypadku zastajecca biełarusam i jaho nacyjanalnaj identyčnaści ničoha nie pahražaje. Tamu tut varta spytacca pradstaŭnikoŭ nacyjanalnych mienšaściaŭ: ci chočuć jany być biełarusami? Tut maju na ŭvazie nacyjanalnyja mienšaści, jakija nie chočuć asimilavacca (što ni ŭ jakim vypadku nie aznačaje, što jany nie mohuć być patryjotami Biełarusi ŭ statusie hramadzianaŭ Biełarusi!).
Ich nie varta błytać z vypadkami «maci – ruskaja z-pad Vołahdy, tata – ukrainiec z-pad Charkava, ale ja – biełaruska», bo heta ŭžo inšaja źjava – praces naturalnaj asimilacyi, jakaja tolki ŭskosna źviazanaja z hramadzianstvam i z pašpartam, a ŭ asnoŭnym źjaŭlajecca vynikam pryniaćcia nacyjanalnaj samaśviadomaści. A ja havaru mienavita ab pradstaŭnikach nacyjanalnych mienšaściaŭ, jakija chočuć zachavać svaju nacyjanalnuju samaśviadomaść i identyčnaść, adpaviedna dla ich prymianieńnie kancepcyi «hramadzianstva=nacyjanalnaść» źjaŭlajecca sprobaj prymusovaj, a nie naturalnaj asimilacyi.
Kancepcyja «palityčnaj nacyi» nie takaja ŭžo biaskryŭdnaja i dla samich biełarusaŭ. Jaje prymianieńnie na praktycy va ŭmovach sučasnaj Biełarusi moža pryvieści da asłableńnia biełaruskaści.
Naprykład, niama nacyjanalnaści biełarus, jość hramadzianstva biełarus. Adpaviedna, paniaćcie movy tytulnaj nacyi źnikaje i/abo movaj tytulnaj nacyi stanovicca ruskaja, bo dziaržaŭnaj movaj užo nie moža być farmalna rodnaja mova karennaj nacyjanalnaści, a budzie mova, jakoj faktyčna karystajecca bolšaść hramadzianaŭ biez nacyjanalnaści. Bo ŭžo nie maje prava na isnavańnie paniaćcie karennaj nacyjanalnaści, raz nacyjanalnaść = hramadzianstva, niezaležna ad etničnaha pachodžańnia i movy.
Da taho ž, kali niechta vystupaje za kancepcyju «biełarus=hramadzianin Biełarusi», adrazu ž varta zabycca pra biełarusaŭ u ZŠA, Kanadzie, Polščy, Litvie, Rasiei i h. d., jakija nie źjaŭlajucca hramadzianami Biełarusi… Jak i pra ŭsich znakamitych biełarusaŭ/prodkaŭ biełarusaŭ u historyi, jakija nie mieli biełaruskaha hramadzianstva. Bo ŭ lubym vyznačeńni pavinny być adny i tyja ž krytery.
Prychilniki «palityčnaj nacyi» biełarusaŭ ci źviartajuć uvahu na hetyja «pabočnyja efiekty» svajoj kancepcyi? Abo šory vialikaj pierakadziroŭki nacyjanalnych mienšaściaŭ u biełarusaŭ nie dajuć hetyja patencyjnyja «pabočnyja efiekty» ubačyć? Abo niechta nasamreč ščyra-naiŭna vieryć, što jak tolki ŭsieahulna była b pryniataja kancepcyja «palityčnaj nacyi», usie novastvoranyja «biełarusy» prymuć biełaruskija nacyjanalnuju śviadomaść, pačnuć razmaŭlać pa-biełarusku?
Kim byli biełarusy da 1991-ha? Savieckimi hramadzianami? Homo Sovieticus? Adkažycie na hetyja pytańni, šanoŭnyja prychilniki kancepcyi «nacyjanalnaść=pašpart». Navat kali ŭzhadajem BNR, to atrymajecca, što zusim maleńkaja častka biełarusaŭ/žycharoŭ Biełarusi paśpieła atrymać jaje hramadzianstva i pašparty. A potym – usio adno vialiki pierapynak 1918-1991, kali biełarusaŭ nie było? Vychodzić, sučasnyja biełarusy źjavilisia ŭ 1991-m, razam z masavym biełaruskim hramadzianstvam? Heta jašče bolš cikava, čym «Biełaruś isnuje ad 1944-ha»!
Urešcie, kim stanucca ŭsie bieznacyjanalnyja prychilniki «nacyjanalnaści pa-pašpartu» paśla patencyjnaha ŭtvareńnia jakich-niebudź MNR abo HNR dy dabraachvotnaha dałučeńnia ich da susiedniaj krainy praz refierendum i razdačy susiedskich pašpartoŭ? Nacyjanalnaść źmienicca praź dzień, razam z pašpartam… Padabajecca ideja? Tady dalej prasoŭvajcie idei «palityčnaj nacyi» i źniknieńnia nacyjanalnaściaŭ!
Praciahvajecie ličyć paniaćcie nacyjanalnaści anachranizmam, a nacyjanalnaść tym samym, što hramadzianstva? Pasprabujcie skazać čačencu, što jon – ruski; kurdu, što jon – turak; sierbu, hramadzianinu Charvatyi, što jon charvat; armianinu, hramadzianinu Azierbajdžana, što jon – azierbajdžaniec; ruskamu, hramadzianinu Łatvii, što jon – łatyš i h. d. Kali hetyja razmovy skončacca dla vas biaskryŭdna, zmožacie dalej parazvažać pra toje, što paniaćcie nacyjanalnaści ŭ sučasnym śviecie pavinna źniknuć, a jaho miesca zaniać paniaćcie hramadzianstva.
* * *
Pavieł Davidoŭski naradziŭsia ŭ 1981 hodzie ŭ Kamajach (Pastaŭski rajon, Viciebskaja vobłaść). Skončyŭ BDPU imia M. Tanka, a taksama Jeŭrapiejski kalehium polskich i ŭkrainskich univiersitetaŭ i daktaranturu Univiersiteta imia Maryi Składoŭskaj-Kiury ŭ Lublinie. Cikavicca prablemami tranślitaracyi biełaruskich ułasnych nazvaŭ i biełaruskaj łacinkaj, biełaruskaj erhanimijaj, pracesami farmavańnia nacyjaŭ, nacyjanalnaj samaśviadomaści i dziaržaŭ, biełaruska-polskimi adnosinami dy inš.
