«Nie važna, u čyich rukach horad, hałoŭnaje, kab jon byŭ u rukach vašych siabroŭ» — Siarhiej Šupa pra Vilniu, BNR i VKŁ
U dni, kali adznačałasia 106-ja hadavina abviaščeńnia niezaležnaści BNR, «Radyjo Svaboda» vyrašyła nahadać, jak i kali biełaruskija palityki admovilisia ad namieru abviaścić stalicaj krainy Vilniu i ad mary adradzić supolnaje ź litoŭcami Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Pra heta raskazvaje biełaruski linhvist, archieohraf, piśmieńnik i pierakładčyk litoŭskaj litaratury Siarhiej Šupa.
— Stalicaj biełaruskaj dziaržaŭnaści chacieli zrabić Vilniu. Jak stałasia, što stalicaj BNR staŭ Miensk?
— Kab zrabić Vilniu stalicaj mienavita biełaruskaj dziaržavy, to tak kankretna, pa-mojmu, pytańnie nie stajała nikoli.
Tut spačatku treba paru słoŭ skazać pra histaryčnuju i hieahrafičnuju situacyju samoj Vilni. Hety horad byŭ stalicaj kaliści vialikaj polietničnaj dziaržavy, jakaja abjadnoŭvała ŭ sabie roznyja ziemli, narody, viery, kultury i movy. I zaŭsiody dla jaje ryzykoŭnym faktaram było toje, što jana znachodziłasia na pieryfieryi dvuch etnasaŭ. Jana nie jość hieahrafičnym centram ni litoŭskaha etnasu, ni hieahrafičnym centram biełaruskaha etnasu. A značyć, kaliści niejkija prablemy ŭ hetych narodaŭ mohuć uźniknuć, što tyčycca Vilni.
Plus heta ŭsio było zamazana źvierchu toŭstym słojem pałanizacyi, i ŭžo nie było jasna, chto tam i što. Biełarusy i litoŭcy doŭhi čas byli mienšaściu ŭ Vilni, a bolšaść składali palaki i habrei. Nu, skažam tak, polskamoŭnyja ludzi, jany ź nijakaj Polščy tudy nie pryjechali. Heta byli miascovyja ludzi, učorašnija ci zaŭčorašnija litoŭcy, chutčej za ŭsio litoŭcy-kataliki, abo biełarusy, jakija taksama, kali kataliki, to taksama pazaŭčorašnija litoŭcy. I voś da Pieršaj suśvietnaj vajny Vilnia pryjšła z takoj niajasnaj pierśpiektyvaj.
Užo adrazu paśla pačatku niamieckaj akupacyi členy hurtka idealistaŭ-ramantykaŭ — biełarusaŭ, litoŭcaŭ, palakaŭ i habrejaŭ — skazali: mabyć, jość sens dumać, nu jak jašče Vilnia moža isnavać, jak nie stalicaj vialikaj dziaržavy nakštałt niea-VKŁ ci niečaha padobnaha? I ŭtvaryłasia tak zvanaja Kanfiederacyja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Hetyja dziejačy i palityki, jakija nazyvali siabie krajoŭcami, havaryli na hetuju temu.
Ale na fonie takoha šyrokaha frontu ŭźniknieńnia novych postimpierskich dziaržaŭ na terytoryi Uschodniaj Jeŭropy havaryć pra niešta inšaje, čym pra dziaržavu, jakaja budujecca na etnalinhvistyčnym pryncypie, tady prosta było nierealna. Tamu hetaja ideja tak i zastałasia błakitnaj maraj.
Kožnaja kraina chacieła pierš za ŭsio vyžyć, zachavaŭšy svaju samabytnaść, zachavaŭšy svaju identyčnaść, movu i kulturu.
Situacyja jašče skłałasia tak, što linija frontu, jakaja zamacavałasia paśla pieršaha niamieckaha nastupu letam 1915 hodu, adrezała Vilniu ad masivu biełaruskich ziemlaŭ. I Vilnia zastałasia ŭ tym kavałku akupacyi, jaki kancentravaŭ usie litoŭskija ziemli. Tamu ŭsie litoŭskija pracesy, naturalna, adbyvalisia tam.
Kali ž havaryć pra biełaruskaje adradžeńnie, jakoje pačynałasia jašče z časoŭ «Našaj Nivy» ŭ Vilni, to tam zastalisia tolki hienierały biez vojska — niejkija najvidniejšyja dziejačy, a masy biełaruskaha naroda apynulisia za linijaj frontu. I tady ŭpieršyniu centram biełaruskaha nacyjanalna-palityčnaha ruchu zrabiŭsia Miensk. I tam užo ad sakavika 1917 hoda pajšli pracesy, jakija pryviali da abviaščeńnia niezaležnaści Biełaruskaj Narodnaj Respubliki 25 sakavika 1918 hoda ŭ Miensku. I ad taho momantu Miensk absalutna robicca simvałam niezaležnaści Biełarusi.
Kali viarnucca na krok nazad, to 16 lutaha 1918 hoda abviaščajecca niezaležnaść Litvy. I voś biełarusam taksama časta zakidajuć: maŭlaŭ, što vy tam, pad niamieckaj akupacyjaj, nichto vas tam nie bačyŭ, jak i vašu niezaležnaść, nichto pra jaje nie viedaŭ. Ale padobnaja situacyja była i ź Litvoj. Niemcy vielmi niehatyŭna pastavilisia da hetaha aktu. Adzinaj hazietaj, jakaja pra heta paviedamiła, była litoŭskaja hazieta Lietuvos aidas, jana tut ža była kanfiskavanaja.
Kali pačytać vilenskuju presu lutaha 1918 hoda, to ni ŭ niamieckaj Zeitung Der 10. Armee, ni ŭ biełaruskim «Homanie» ni słova pra abviaščeńnie niezaležnaści Litvy niama. Niemcy heta mocna trymali pad kaŭpakom. Tolki paśla jany ŭžo pačnuć niejkija novyja hulni, i hetaja niezaležnaść Litvy pierastanie być dla ich niejkim chavanym sakretam.
Ale biełarusy, samo saboj, pra heta viedali. I jašče apošniaja, mahčyma, nadzieja zakładzienaja ŭ zvarocie Vilenskaj Biełaruskaj Rady da niamieckich uładaŭ, dzie aŭtary vinšujuć i vykazvajuć padziaku za toje, što niemcy pryznali niezaležnaść Litvy, ale pišuć: zvaračajem vašu ŭvahu, što litoŭcy składajuć tolki 40% nasielnictva Litvy. Značyć, da taho času biełarusy vieryli, što Litva adrodzicca ŭ niejkim šyrejšym kantekście i ŭbiare ŭ siabie bolš biełaruskich ziemlaŭ. Znoŭ ža heta była jašče apošniaja mara pra niešta nakštałt novaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Ale padziei skłalisia tak, što nie zastavałasia ničoha rabić, jak raźvitacca z hetymi marami i pryjechać 25 sakavika ŭ Miensk dy abviaścić niezaležnaść Biełarusi — nacyjanalnaj, etničnaj, ź biełaruskaj movaj, z, mahčyma, uspaminami pra Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, ale dalej užo kožny narod vyrašaŭ svaje pytańni.
Paśla situacyja ź Vilniaj jašče ŭskładniłasia z polskaj akupacyjaj — u mižvajenny čas heta byŭ pravincyjny polski horad. Ale ŭ 1939 hodzie (jasna, nie biez dapamohi macniejšych siłaŭ) staŭsia, na maju dumku, histaryčny cud — viartańnie Vilni Litvie. Los Vilni moh skłaścisia jak zaŭhodna, i ja liču, što toje, što ŭrešcie adbyłosia, heta było najlepšaje, što ź Vilniaj mahło stacca. Heta była vypadkovaja zakanamiernaść, ja b skazaŭ. Tamu što litoŭski narod zaŭsiody, ad samych pačatkaŭ nacyjanalnaha abudžeńnia i adradžeńnia, mieŭ Vilniu ŭ svajoj prahramie jak vielmi važny punkt. Jany nikoli pra heta nie zabyvali.
Biełarusy časam uvohule nie viedali, dzie jany, što jany, jak jany, takoj vyraznaj i jasnaj prahramy nie mieli. Choć faktyčna ŭ mižvajenny čas Vilnia i była stalicaj Zachodniaj Biełarusi, ale biełarusy ŭ toj momant, kali horad byŭ stalicaj Zachodniaj Biełarusi, taksama składali ŭ Vilni małazaŭvažnuju mienšaść, choć tam hetaja mienšaść davoli aktyŭna siabie vyjaŭlała.
I tamu stałasia tak, jak stałasia, i my ŭ raźvićci hetaj situacyi žyviem da siońnia — biełarusy ŭ Miensku, litoŭcy ŭ Vilni. I, jak niechta kaliści pryhoža skazaŭ: «Nie važna, u čyich rukach horad, jaki kaliści byŭ vaš, hałoŭnaje, kab jon byŭ u rukach vašych siabroŭ». Ja dumaju, heta vielmi važna siońnia padkreślić.
— Ty ŭžo častkova zakranuŭ hetaje pytańnie, ale i paśla abviaščeńnia niezaležnaści Biełarusi jašče rabilisia sproby niejkim čynam adradzić biełaruska-litoŭskuju kanfiederacyju. Jak i kali daviałosia admovicca ad mary adradzić VKŁ całkam?
— Faktyčna hetyja mary skončylisia z hetym prajektam krajoŭcaŭ. Bo toje, što paśla zrabili balšaviki, — tak zvany Litbieł pad savieckim ściaham, jaki taksama namiakaje na kolišniuju jednaść biełarusaŭ i litoŭcaŭ, u hetym vypadku ŭ baraćbie suprać panoŭ i ekspłuatataraŭ, — heta ŭžo była butaforyja, i sami balšaviki ŭ jaje mocna nie vieryli. Jak jany nie vieryli i ŭ tak zvanuju SSRB, abvieščanuju 1 studzienia 1919 hoda. Jany sami nie chavali, što heta časovyja ŭtvareńni, jakija ŭtvarajucca i admianiajucca pa miery prasoŭvańnia pieramožnaj Čyrvonaj Armii na zachad. Siońnia Biełaruskaja Savieckaja Respublika, zaŭtra Litbieł, paślazaŭtra Polskaja Narodnaja Respublika, a tam i niamieckaja, i tak dalej, až da Atłantyčnaha akijanu, a tam i Amieryka nie za harami.
Tak što i Litbieł niečym farmalna i terytaryjalna moh nahadvać toje Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, ale ničoha ahulnaha ź im nie mieŭ, bo heta było, pa sutnaści, rasiejskamoŭnaje ŭtvareńnie, biełarusami tam amal i nie pachła. Heta trahikamičny finał toj idei. A paśla ŭžo ŭsie razyšlisia takimi darohami, što pytańnie hetaje nie ŭźnikała i nie staviłasia.
Čytajcie taksama:
«Chaču zrabić Paźniaka piersonaj non-hrata» — litoŭski aktyvist
