«Rodnaja mova — mova majho rodu i majoj krainy». Ci moža ŭ čałavieka być rodnaj taja mova, na jakoj jon nie razmaŭlaje?
Vydańnie Media IQ zrabiła cykł dyskusij, dzie biełaruskija i ŭkrainskija ekśpierty sprabavali šukać adkazy na balučyja dla biełarusaŭ i ŭkraincaŭ pytańni. Adna z hetych dyskusij tyčyłasia moŭnaha pytańnia, i ŭ joj syšlisia doktar fiłałahičnych navuk, akademik Łarysa Masienka z Ukrainy i navukoviec, movaznaŭca i papularyzatar biełaruskaj movy Vincuk Viačorka.
Ci źjaŭlajucca rasiejskamoŭnyja biełarusy biełarusami? A ŭkraincy — ukraincami?
Łarysa Masienka: Ja dumaju, što možam ličyć, tut asnoŭnaje pytańnie: jak čałaviek adkazvaje, jakaja jaho rodnaja mova. Heta značyć, kali rasiejskamoŭny ŭkrainiec ci rasiejskamoŭny biełarus adkazvajuć, što rodnaja mova ich biełaruskaja abo ŭkrainskaja ŭ hetych vypadkach, to tady možna ličyć ich i biełarusami, i ŭkraincami.
Adnak kali čałaviek kaža, što rodnaja mova jaho rasiejskaja, to hety čałaviek užo stračany dla svajho naroda.
My kaliści pravodzili takoje, pry padtrymcy mižnarodnych arhanizacyj, vialikaje apytańnie pa Ukrainie ŭ 2006 hodzie. I kali brać Ukrainu, to atrymlivałasia, što 15 % ukraincaŭ užo ličyli rasiejskuju movu rodnaj, ale jany znachodzilisia pieravažna na ŭschodzie i poŭdni krainy. A tak i kijaŭlanie, značnaja častka ź jakich rasiejskamoŭnaja, usio adno pieravažna adkazvajuć, što rodnaja mova ich ukrainskaja. Pavodle takoha kryteru ŭłasna i možna vyznačyć, kim čałaviek jość, i identyčnaść jon maje ŭkrainskuju, niahledziačy na rasiejskamoŭnaść.
Vincuk Viačorka: U nas situacyja, vidać, bolš zabłytanaja. U tym liku tamu, što my nie majem dakładnych, peŭnych adkazaŭ na pytańnie, kolki biełarusaŭ ličać rodnaj biełaruskuju movu i što jany ŭkładajuć u hetaje paniaćcie — rodnaja mova. Reč u tym, što ŭ mižnarodnaj sacyjalinhvistycy vykarystoŭvajecca cełaja palitra aznačeńniaŭ dla vyznačeńnia moŭnaj identyčnaści, moŭnych pavodzin čałavieka.
Heta mother tongue, albo pieršaja mova, mova maci. Heta asnoŭnaja mova, jakoj čałaviek realna najlepš vałodaje, heta zvyčajnaja štodzionnaja mova. I heta moŭnaja identyčnaść — ź jakoj movaj čałaviek atajasamlaje svoj rod, svaju budučyniu, nu i ŭ rešcie rešt svaju nacyjanalnaść.
A ŭ nas raniej u pierapisach zadavali pytańnie «rodnaja mova» biez rasšyfroŭki, što dazvalała čałavieku ŭkładać u hetaje paniaćcie ŭ tym liku i svajo ŭjaŭleńnie pra movu identyčnaści. U tym sensie, što čałaviek moh nie havaryć štodnia pa-biełarusku, albo prynamsi na litaraturnaj biełaruskaj movie, ale pry hetym ličyć biełaruskuju movu rodnaj, heta značyć movaj svajho rodu, i navat matčynaj jaje nazyvać, navat kali jahonaja maci ŭžo ź im nie havaryła pa-biełarusku.
Heta achviary rusifikacyi savieckaj, 60-70-ch hadoŭ, ale ź jahonaj maci jejnaja maci havaryła, babula jašče havaryła pa-biełarusku. Nu i takim čynam jość pierśpiektyva, što jahonyja dzieci i ŭnuki zahavorać znoŭ pa-biełarusku. I heta i adbyvałasia ŭ nas — viartańnie da biełaruskaj movy praz pakaleńnie ci dva.
Ale vielmi važna, što ludzi, jakija viartalisia sami i viartali svaich dziaciej da biełaruskaj movy, uśviedamlali, što heta mova ichnaha rodu.
A voś u apošnich pierapisach, užo pry Łukašenku, pačali rasšyfroŭvać, što značyć rodnaja mova. Maŭlaŭ, heta taja mova, jakuju čałaviek pieršaj zasvoiŭ u siamji. I akazałasia, što prava dekłaravać movu identyčnaści ŭ ludziej jak by adabrali.
I adbyŭsia absalutna katastrafičny abvał moŭnaj identyčnaści pamiž 1999 i 2009 hadami, kali byli pierapisy, — na 22 %.
Heta absalutna niečuvana, kab za 10 hadoŭ tak źmianiłasia moŭnaja identyčnaść cełaha naroda! Heta, z adnaho boku, i palityka łukašenkaŭskaj ułady, antybiełaruskaja, a z druhoha boku heta voś pazbaŭleńnie ludziej prava dekłaravać biełaruskuju movu jak rodnuju.
I jašče adzin važny momant. Što značyć — havaryć pa-biełarusku? Jak ja ŭžo skazaŭ, heta ž nie tolki karystacca standartnaj movaj. Kožny čałaviek, jaki havoryć dyjalektnaj movaj, biezumoŭna, havoryć pa-biełarusku. Čałaviek, jaki havoryć tym, što, jak jon uśviedamlaje jak źmiešanaj movaj: «Nu znajecie, jak my havorym. Słova biełaruskaje, słova — polskaje, słova biełaruskaje, słova — ruskaje, słova — biełaruskaje, słova — ukrainskaje…» Heta zaležna ad hieahrafii. Pa praŭdzie, heta biełaruskija dyjalekty. Tolki što ŭ ludziej jak by zabrali mahčymaść pryznavacca ŭ tym, što jany havorać pa-biełarusku — heta jak by niajomka.
Heta ŭ saviecki čas zakładałasia, što heta niajomka. I heta znoŭ i ciapier byccam by niajomka. A miž tym, navat čałaviek, jaki pasiŭna vałodaje biełaruskaj movaj, nu prosta jaje banalna razumieje i dobra joju vałodaje, jon ža taksama biełaruskamoŭny.
Ja da čaho viadu: što navat čałaviek, jaki štodnia havoryć pa-rasiejsku, ale pry hetym biełaruskuju movu viedaje, vałodaje, ustaŭlaje niejkija słovy, jon patencyjna da jaje zaŭsiody moža viarnucca. Jon patencyjna biełaruskamoŭny. I kali jakija-niebudź dasužyja sacyjołahi kažuć, što ŭ nas tolki tam 3% ci 5% havorać pa-biełarusku, jany hetaj rečy prosta nie razumiejuć.
Tak što, biezumoŭna, toj, chto havoryć pa-rasiejsku, ale maje voś hety fon, hetuju pieradhistoryju, biezumoŭna, jon biełarus. I pryčym, ja tak padazraju, ź viektaram viartańnia da biełaruskaj movy.
Ł.M.: Tut važnaje pytańnie padniali, što heta mova rodu, heta značyć baćki rasiejskamoŭnyja. U nas bolš za ŭsio rusifikavanyja bujnyja harady, u haradach šmat nasielnictva, tut adbyvałasia industryjalizacyja, pryjazdžali, i taki tut byŭ užo kacioł rusifikacyi. Tady jak nievialikija miastečki i vioski zastavalisia ŭkrainskamoŭnymi.
Voś hetaja hienieracyja, jakaja ŭžo pryjechała ŭ harady i rusifikavałasia, ich dzieci, užo dla ich ukrainskaja mova časta była movaj dziaduli i babuli; heta była mova ich rodu, mova ŭsich papiarednich pakaleńniaŭ. To, biassprečna, u takim značeńni heta i jość ich rodnaja mova.
Ja chaču jašče skazać, što ŭ našaj situacyi my davali i takoje vyznačeńnie: «rodnaja mova — heta mova majoj krainy». Ja razumieju, što rodnaja mova, vy vielmi dobra pra heta skazali, jana pa-roznamu tłumačycca ŭ inšych krainach, najbolš raspaŭsiudžana toje, što vy kazali, mova maci.
Tak, rodnaja mova — heta mova maci, ź jakoj dzicia zasvojvaje hetuju movu. Adnak, uličvajučy našu situacyju, tut važna jašče, ja dumaju, traktavać rodnuju movu jak movu majho naroda, movu majoj krainy.
Ci pravilna ŭ XXI stahodździ ŭsprymać identyčnaść čałavieka praz movu?
Ł.M.: Moŭnaja, etničnaja, nacyjanalnaja identyčnaść — usio adno jany vielmi ciesna źviazanyja. Va ŭsich krainach, pieravažna ŭ jeŭrapiejskich krainach, dziaržaŭnaja mova ŭsio ž adna; vielmi mała krain dvuchmoŭnych. Pra heta možna kazać asobna, i tam pieravažna zaŭsiody isnuje kanflikt, tamu, biassprečna, kožny narod, kožnaja nacyja, jana vyznačaje svaju identyčnaść pieradusim pa movie. Adnak nie tolki pa movie, ale i pa kultury, jakaja stvorana hetaj movaj, bo ŭ kultury skancentravana, u joj vyjaŭlena identyčnaść vielmi vyrazna. Tamu vielmi vyrazna nieabchodna raspaŭsiudžvać ukrainskuju ŭ nas.
Ciapier u nas adbyvajecca vialiki pierałom, vialiki ŭzłom u suviazi z Maskvoj. Vielmi mnohija ludzi narešcie ŭśviadomili toje, što nikoli nie ŭsprymali rasiejcaŭ jak siabroŭ. Viedajem hetuju pastajannuju savieckuju prapahandu pra bratnija narody, pra toje, što ŭsie raŭnapraŭnyja, i ciapier užo ŭśviadomili, što Rasija — heta vorah, jaki źniščaŭ nas try stahodździ. I voś ciapier, kali my narešcie vyrašyli pabudavać svaju krainu, kali my adździalilisia ad Rasii i budujem niezaležnuju, svaju dziaržavu, jany nie zmahli hetaha vytryvać, i pajšli na nas brutalna, samaj brutalnaj, samaj žorstkaj vajnoj.
I, viadoma, ciapier vielmi intensiŭna pačaŭsia pierachod na ŭkrainskuju movu mnohich rasiejskamoŭnych ukraincaŭ. Treba skazać, što hety aktyŭny pierachod pačaŭsia jašče paśla Revalucyi Hodnaści. Paśla taho, jak narešcie byŭ ukaraniony zakon «Ab dziaržaŭnaj movie» ŭ 2019-m, jaki dakładna vyznačaŭ, u jakich śfierach pavinna abaviazkova vykarystoŭvacca ŭkrainskaja mova — dziaržaŭnaja mova.
Była taksama stvorana pasada ŭpaŭnavažanaha pa abaronie dziaržaŭnaj movy, Taras Kremień, u jaho vialikaja kamanda maładych ludziej. Jon aktyŭna pracuje, tudy pastupajuć skarhi, naprykład, kali vykładčyk u VNU praciahvaje vykładać na rasiejskaj movie, to idzie skarha. I, biassprečna, kali nie zhadžajecca vykładčyk vykładać na dziaržaŭnaj movie, to jaho zvalniajuć — majuć prava zvolnić z pracy.
Nadzvyčaj aktyŭna hety praces pierachodu ŭžo pačaŭsia paśla pačatku vajny.
Heta značyć, Pucin i jahonaje asiarodździe dumali, što dziakujučy tamu, što ŭdałosia, užo ŭ saviecki čas, usio ž zrabić harady rasiejskamoŭnymi, bujnyja harady na ŭschodzie i na poŭdni asabliva, to tut usie buduć sustrakać vojski rasijskija z chlebam i sollu. Atrymałasia zusim naadvarot, i ciapier ukraincy ŭśviedamlajuć Rasiju jak voraha, uśviedamlajuć tuju hienacydnuju vajnu, jakaja idzie na źniščeńnie ŭkraincaŭ. U ich pajšoŭ vielmi mocny supraciŭ, i mnohija ludzi pierachodziać na ŭkrainskuju movu ciapier.
V.V.: Viadoma, ukrainskaja situacyja — situacyja epachalnaha vyprabavańnia. Z adnaho boku, za ŭkrainskuju movu zastupiłasia ŭkrainskaja dziaržava, čamu my, biełarusy, možam tolki zajzdrościć u ciapierašniaj situacyi. Tamu što ciapierašniaja dziaržava, jakaja nazyvaje siabie Biełaruśsiu, papraŭdzie biełaruskuju movu funkcyjanalna i źmiastoŭna vyciskaje i vyniščaje, u rešcie rešt dachodzić užo da hetaha.
Ź inšaha boku, Ukraina stała abjektam złačynnaha napadu, adnym z matyvaŭ jakoha była akurat moŭnaja arhumientacyja. Što vymusiła schamianucca ŭsie narody, jakija akružajuć Rasiju, i pačać ciamić, što taja Rasija i taja rasijskamoŭnaść, jakuju im naviazvali i jakuju niekatoryja traktavali jak ujaŭnaje bahaćcie, tak maŭlaŭ, «rasiejskaja mova — adna z suśvietnych», ach, jana, maŭlaŭ, mościk da kulturnych i navukovych i ŭsiakich inšych bahaćciaŭ, a vyjaŭlajecca heta mościk dla prychodu ahresara.
Mnie zdajecca, što vialikaja častka biełarusaŭ, jakija ŭmiejuć myślić, analizavać, navat kali jany raniej nie zadumvalisia pra moŭnuju prablematyku, nu tamu što i saviecki režym, i Łukašenka, usio rabili dla taho, kab nie dumali pra moŭnuju prablematyku, jany pačali razumieć, što, akazvajecca, heta krajnie važny ŭ Jeŭropie, u našym hieapalityčnym rehijonie čyńnik, značeńnie jakoha daloka pa-za kulturu ŭ vuzkim sensie vychodzić. Heta ekzistencyjalny čyńnik. Akazvajecca, vyrašeńnie moŭnaha pytańnia źviazana z vyžyvańniem nacyi.
I, viarnuŭšysia da pytańnia, ci ciapier moŭnaja identyčnaść tojesnaja nacyjanalnaj — tak, ja dumaju, što ciapierašniaja situacyja ŭ Biełarusi niestabilnaja, entrapijnaja, — moŭnaja, mienavita moŭnaja. I kali ŭ karotki pieryjad realnaj niezaležnaści i adnosnaj demakratyi pieršaj pałovy 90-ch za hetyja 6 hadoŭ my paśpieli viarnuć biełaruskaj movie status, my paśpieli prapuścić praź biełaruskamoŭnaje navučańnie niedzie miljon, moža miljony dva školnikaŭ, to potym nastała reakcyja moŭnaja, i hramadstva tak voś vykručvali-pierakručvali hvałtam, jakoje tolki-tolki viartała sabie moŭnaje samaŭśviedamleńnie i funkcyjanalnuju moŭnuju narmalnaść.
Pastupova, z prablemami, ale ŭsio ž taki praces išoŭ. A potym mienavita hvałtam pačaŭsia hety razvarot. I dyk voś ciapier, na vialiki žal, dziaržava nie dapamoža. Heta pytańnie ŭśviedamleńnia samoj nacyi, samoha hramadstva, samich našych elitaŭ, ci my vierniemsia da biełaruskamoŭnaści ci, kali nie vierniemsia, to nie fakt, što my zastaniemsia ŭžo ŭvohule jak nacyja, jak dziaržava, ci zastaniemsia my na mapie śvietu. Voś hety ekzistencyjny vyklik, kali jon budzie ŭśviadomleny, uspryniaty bolšaściu našaha narodu, tady jon nam daść šaniec vyžyć.
Ł.M.: Najhoršaje, što adbyłosia ŭ Biełarusi — heta toje, što nie zmahli ŭtrymać dziaržaŭny status biełaruskaj movy, toje, što ŭdałosia Ukrainie. Kali pryjšoŭ Łukašenka da ŭłady, to ŭ 1995 hodzie, kali nie pamylajusia, byli ŭniesienyja źmieny ŭ Zakon ab movach u Biełarusi, i była rasiejskaja naroŭni ź biełaruskaj abvieščanaja dziaržaŭnaj movaj. Viadoma, heta raźviazała ruki rusifikataram, kałanizataram.
Vielmi kryŭdna, što pryjšoŭ da ŭłady praz roznyja manipulacyi, faktyčna padman naroda, taki piersanaž, jak Łukašenka. Bo Łukašenka, jon ža pahardžaje biełaruskaj movaj, jon ža vykazvaŭsia tak, što jość tolki dźvie vialikija movy — ruskaja i anhlijskaja, a biełaruskaja vielmi biednaja, na joj nielha vykazać ni techničnyja, ni niejkija inšyja, niama terminaŭ, i hetak dalej. Z takim prezidentam, dyk jakaja moža być moŭnaja palityka?
U nas taksama vidavočnaja hetaja savietčyna, kali najlepšaja elita, jakaja adstojvała ŭkrainskuju movu, była adpraŭlenaja ŭ łahiery, i dastatkova mocnaja prajšła rusifikacyja. Užo ŭ 1970-ch hadach, asabliva pry Ščarbickim, kali jon vyvieŭ ukrainskuju movu navat z aficyjnaha ŭžyvańnia, z partyjnaha.
Užo ŭ časy niezaležnaści ŭ nas vielmi niehatyŭnuju rolu adyhraŭ Leanid Kučma, potym jašče horšym prezidentam byŭ Janukovič. […] Ale z 2014 hoda ŭ nas pačałosia značna macniejšaje ŭśviedamleńnie kaštoŭnaści ŭkrainskaj movy i ŭkrainskaj kultury, a ciapier heta adbyvajecca nadzvyčaj aktyŭna, što naohuł vielmi važna dla taho, kab usio ž adradzić movu i Biełarusi, viarnuć ułasnaje, nie adradzić, a viarnuć, nadzvyčaj važna prapahandavać svaju kulturu.
Krain-bilinhvaŭ u śviecie bolš, čym tych, dzie ŭzakonienaja adna mova. Ci pahražaje biełaruskaj i ŭkrainskaj movam susiedstva z rasiejskaj?
Ł.M.: U nas časta nie ŭličvajuć roźnicu pamiž indyvidualnym dvuchmoŭjem, indyvidualnym bilinhvizmam i dziaržaŭnym dvuchmoŭjem. Heta značyć kali čałaviek vałodaje dźviuma movami, a ciapier časta i tryma, našy vučni i studenty ciapier aktyŭna vučać jašče i anhielskuju movu, u hetym ničoha drennaha niama, naadvarot.
Adnak nadzvyčaj niehatyŭnaja źjava — heta dziaržaŭnaje dvuchmoŭje, asabliva takoje jak jakoje skłałasia ŭ nas, u postimpierskaj prastory, heta značyć kali ŭsio nasielnictva Ukrainy i Biełarusi hetak ža abaviazkova pavinna było vyvučyć rasiejskuju movu ŭ saviecki čas, bieź jaje nielha było zrabić karjeru. Hetaja mova vyciaśniała miascovyja. Heta značyć, heta toj bilinhvizm, jaki navat zamiežnyja navukoŭcy vyznačajuć: hety stan niaŭstojlivaj raŭnavahi, kali ŭvieś čas pamiž hetymi dźviuma movami adbyvajecca kanflikt, pakolki adna mova choča vycieśnić inšuju sa svajoj terytoryi, rodnuju. Hety kanflikt paśla vyrašajecca albo pieramohaj adnoj z moŭ, albo raspadam dziaržavy na dźvie častki, heta adbyvajecca, naprykład, u Bielhii.
Ja, na žal, nie mahu pahadzicca i z tym, što bolšaść krain dvuchmoŭnyja, ja nie viedaju ŭ rešcie rešt jak u śviecie, tam Azija, Afryka, ale kali brać Jeŭropu, to naadvarot, tam vielmi mała krain, dzie dziaržaŭnaje dvuchmoŭje.
Z 47 jeŭrapiejskich krain, kali ličyć i Rasiju, i zakaŭkazskija krainy, i Turcyju, to ŭ 41 krainie tolki adna dziaržaŭnaja mova. Tam, dzie dźvie movy, tam užo časta isnuje vielmi mocny kanflikt, taki jak u Bielhii, dzie fłamandcy z adnaho boku, a z druhoha boku vałoncy, jakija razmaŭlajuć na francuzskim dyjalekcie.
Potym chaču nazvać Šviejcaryju, nam prarasijskija siły viečna pryvodziać hety prykład, «što vy, značyć, suprać dvuchmoŭja, kali ŭ Šviejcaryi try, navat čatyry movy», tam jašče retaramanskaja, nievialikaja pavodle abjomu mova. Adnak hetyja ludzi zusim nie viedajuć situacyju: hetaja kraina padzielena moŭnymi miežami, u niamieckamoŭnym kantonie tolki svaja mova, u francuzskim — tolki francuzskaja, u italjanskim — italjanskaja, i dla taho, kab atrymać hramadzianstva Šviejcaryi, ja viedaju, što va ŭsiakim razie niekalki hadoŭ tamu tam byŭ taki zakon, što tam treba pražyć nie mienš za 12 hadoŭ u kantonie i zdać ekzamien na viedańnie hetaj movy, nie tolki ekzamien, ale i toje, što ty zasvoiŭ miascovy ład myśleńnia. Razumiejecie, hetyja razmovy pra toje, što ničoha strašnaha ŭ dziaržaŭnym dvuchmoŭi niama, ničoha nie vartyja.
Ja jašče chaču Finlandyju ŭspomnić, heta taksama adna ź niamnohich krain, dzie dźvie movy: i šviedskaja dziaržaŭnaja, i finskaja. Raniej u minułym šviedskaja vyciaśniała finskuju, u haradach vielmi mała ludziej havaryli na finskaj movie, zatym jany praviali vielmi aktyŭnuju palityku dziaržaŭnuju, viarnuli finskuju movu i mnohija šviedy adtul źjechali. Uviali jak dziaržaŭnuju šviedskuju movu tolki ŭ 1919 hodzie, tamu što ŭ Rasii tady pačaŭsia balšavicki pieravarot, jon vielmi pahražaŭ i Finlandyi, jany zamachvalisia na hetuju krainu, tady abjadnalisia ŭžo ŭnutry finskaja i šviedskaja elity. Jany ŭžo suprać ułasna hetaj mahčymaj savieckaj ekspansii, heta značyć tamu, choć tam šviedaŭ, zdajecca, 7% u Finlandyi.
Heta značyć, kali spasyłajucca to na Šviejcaryju, to na Bielhiju, to zaŭsiody treba dakładna viedać situacyju hetych krain.
V.V.: Darečy dabaŭlu, što ŭ Finlandyi jość šviedskamoŭny rehijon, Alanskija vyspy, dzie sapraŭdy realna balšynia šviedskamoŭnaja. Jany atočanyja moram, i hetaja šviedskamoŭnaść nie pahražaje moŭnym razmyvańniem asnoŭnamu moŭnamu masivu.
I ja b jašče bolej zvuziŭ rehijanalny padychod. My — Centralna-Uschodniaja Jeŭropa, a dla Centralna-Uschodniaj Jeŭropy dziaržaŭnaja dvuchmoŭnaść — uvohule ekzotyka. Adziny vyniatak — heta, na vialiki žal, łukašenkaŭskaja Biełaruś.
My stali adzinaj postsavieckaj, i šyrej, centralna-ŭschodniejeŭrapiejskaj krainaj ź dźviuma dziaržaŭnymi movami — i vynik nie prymusiŭ siabie čakać.
Užo ŭ 2007 hodzie JUNIESKA ŭklučyła biełaruskuju movu ŭ svaju strašnuju Čyrvonuju knihu movaŭ, jakim pahražaje źniknieńnie.
Tamu što adsotak ludziej, jakija ŭ nastupnych pakaleńniach pierajmajuć movu ad baćkoŭ ci ŭ škole, źniziŭsia da niebiaśpiečnaha ŭzroŭniu. Pakul što my jak by na pieršym uzroŭni tady byli, u 2007 hodzie, a ciapier, moža, užo i na druhoj stupieni hetaj JUNIESKAŭskaj pahroźlivaj čumnoj knihi, tak skazać.
Pryviadu prykład nie z našaha jeŭrapiejskaha rehijonu, ale ź Jeŭropy — Irłandyja. Tam dźvie dziaržaŭnyja movy — irłandskaja i anhielskaja. Situacyja typałahična čymści padobnaja da biełaruskaj, tamu što anhielskaja mova ŭ paraŭnańni z rasiejskaj kudy bolš statusnaja, jana suśvietnaja mova. I voś hetaje dvuchmoŭje dziaržaŭnaje, pry tym, što irłandski ŭrad dbaje pra svaju movu, pry tym, što tam jość prahramy jaje adnaŭleńnia, usio roŭna nie daje viarnuć joj klučavyja śfiery bytavańnia štodzionnaha.
A z druhoha boku, jość Uels, jaki choć nie niezaležnaja dziaržava, a składnik Vialikabrytanii, jak ni dziŭna, tam adzinaja dziaržaŭnaja mova valijskaja. Anhielskaja mova tam nie maje statusu. Nu pry tym, što ŭsie jaje viedajuć, ale statusu nie maje. I za XX stahodździe, krok za krokam, valijskaja mova pačała viartacca va ŭžytak.
Tak što my majem pierad vačyma trahičny biełaruski i tryvožny irłandski prykłady, kab zrazumieć, što hetaha nielha rabić. Ahitatary za dvumoŭje, dvujazyčniki kažuć, što «nikto nie imiejet prava zastaviť čiełovieka razhovarivať u siebia v siemje»… Hłupstva!
Dziaržaŭnaść movy aznačaje toje, što dziaržaŭny čynoŭnik abaviazany karystacca hetaj movaj, što dziaržava abaviazanaja baranić pravy hetaj movy, što ja, jak biełaruskamoŭny, maju prava ŭ lubuju dziaržaŭnuju ŭstanovu źviarnucca pa-biełarusku, i jany mnie pa-biełarusku adkažuć. I tolki.
Dla situacyjaŭ składanych, takich jak biełaruskaja, moža być pierachodny pieryjad. Nu, skažam, voś u Kazachstanie, da jakoha jość pytańni pra jaho demakratyčnaść, ale dziaržaŭny status kazachskaj movy niejki čas supravadžaŭsia tak zvanym aficyjnym, ale niedziaržaŭnym statusam movy rasiejskaj, i pastupova, spakvala, upeŭniena jany iduć da situacyi paŭnavartasnaha, usiudyisnaha bytavańnia najpierš kazachskaj movy.
Tak što prypisvać ludziam, jakija vystupajuć za biełaruskuju movu jak adzinuju dziaržaŭnuju, niejkija pamknieńni da hvałtu, da prymusu — heta paprostu skažaje rečaisnaść. U 1990-m hodzie, kali było pryniata rašeńnie ab biełaruskaj movie jak adzinaj dziaržaŭnaj, prymalisia vielmi miakkija terminy: 5-6, dla jurysprudencyi navat 10 hadoŭ, — poŭnaha pierachodu na biełaruskuju movu, majučy na ŭvazie padrychtoŭku kadraŭ, terminałohiju, adpaviednyja knihi, pierakład zakanadaŭstva. Kali b nie hety papuliscki pieravarot 94-ha hoda, u nas by ciapier była situacyja, blizkaja da ŭkrainskaj. Tak što hetuju navuku treba zasvoić i nie paŭtarać pamyłak.
Ł.M.: Prahnozy adnosna hibieli moŭ vielmi redka spraŭdžvalisia; usio roŭna, biełaruski narod maje supraciŭ, maje zdolnaść da supracivu — jon heta pakazaŭ. Toje, što ŭsie biełarusy paŭstali suprać dyktatara, ale na žal, siłavyja struktury vielmi mocnyja, padparadkavanyja, i zadušyli heta, ale adzinaje, na što ja źviarnuła ŭvahu, što vidavočna jašče nie da kanca biełarusy ŭśviadomili rolu Rasii.
Mnie zdajecca, treba jašče i zrazumieć, što Rasija — heta vorah, jaki choča pahłynuć Biełaruś, voś heta na masavym uzroŭni. Voś vy, śviadomaja intelihiencyja, pavinny rabić usio mahčymaje, kab niejak danieści heta da ludziej.
Kali pačałasia vajna, mnohija ŭkraincy admovilisia ad rasiejskaj movy. Biełarusy pačynajuć rabić toje samaje. Kolki času spatrebicca, kab mova pačała panavać, a nie być adno tolki zbrojaj?
Ł.M.: Jašče prablemy zastajucca, jašče i ŭ nas jość niamała ludziej, jakija nie pierachodziać, i na hetaj hlebie ŭ nas časam jašče i kanflikty adbyvajucca, ale ŭsio roŭna hety praces, biassprečna, idzie. Ja dumaju, što paśla vajny nichto ŭžo, chto pierajšoŭ na ŭkrainskuju, nie vierniecca da rasiejskaj movy, što na praciahu pakaleńnia-dvuch užo viernucca da svajoj movy, da movy svajho rodu, da svajoj rodnaj movy ŭkrainskaj, i jana zojmie toje stanovišča, jakoje zasłuhoŭvaje. Ja vieru, što tak budzie i ŭ Biełarusi, adzinaje, što heta zojmie bolš času.
Što tyčycca movy, ja vieru ŭ toje, što biełarusy majuć mahutnuju kulturu, majuć historyju vielmi cikavuju; nahadaju, što my razam byli ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, i karani, i suviazi ź Litvoj nam treba ŭmacoŭvać.
V.V.: Dumaju, zrešty, nie prosta dumaju, a baču toj patencyjał, jaki byŭ nabyty ci adnoŭleny maładziejšymi pakaleńniami biełarusaŭ, jakija prajšli moŭnaje i nacyjanalnaje adradžeńnie 90-ch hadoŭ. Heta tyja siemji, jakija damahalisia dla svaich dziaciej daškolnych ustanoŭ, sadočkaŭ, škołaŭ ź biełaruskaj movaj navučańnia.
I hetyja ludzi, jakija paśpieli začapicca za toje adradžeńnie, byli asnoŭnaj ruchalnaj siłaj revalucyi 2020 hoda. Dla ich biełaruskaja mova — heta biassprečnaja kaštoŭnaść, jany jaje, što nazyvajecca, nie bajacca. Jany jaje lubiać i jany joju funkcyjanalna vałodajuć. A što ž da ahulnaj atmaśfiery, to vielmi cikava było nazirać, jak hetyja płoščy, hetyja dvary 2020 hoda, jakija byli miescami takoha stychijnaha pajadnańnia žycharoŭ, haryzantalnaha hramadstva, pierachodzili na biełaruskuju movu, jak jany prasili: arhanizujcie nam latučyja kursy biełaruskaj movy, i sam ja na takich kursach vykładaŭ. Jak rok-hurty albo inšyja vykanaŭcy, muzyki, dahetul rasiejskamoŭnyja, prajšoŭšy hetyja revalucyjnyja dvary, rabilisia biełaruskamoŭnymi, mianiali svoj repiertuar na biełaruskamoŭny.
I miedyja: niekatoryja ź ich, raniej pryncypova rasiejskamoŭnyja «nu, my žie dołžny dojti do słušatiela», ciapier zavodziać u siabie biełaruskamoŭnyja staronki i pastupova, spakvala na biełaruskuju movu ŭsio ž taki pierachodziać. Heta značyć, jość miedyjnaja infarmacyjnaja prastora biełaruskamoŭnaja, nie dziaržaŭnaja absalutna, bieź nijakaj nadziei na łukašenkaŭskuju dziaržavu.
Z druhoha boku, kali raniej byli peŭnyja iluzii ŭ ludziej, nu jašče ŭ saviecki čas, što nacyjanalnaje adradžeńnie mahčymaje i pry savieckim tatalitaryźmie, i byli takija nastroi, praŭda marhinalnyja, i ŭžo pry łukašyźmie, što hałoŭnaje — nie palityzavać pytańnie ź biełaruskaj movaj, nie rabić biełaruskuju movu atrybutam apazicyi, i kab jaje takim čynam nie dušyli. Usio, prajšli ŭžo hetyja časy iluzijaŭ.
Ciapier, kali čałavieka za maŭleńnie pa-biełarusku mohuć prosta zatrymać dziela pravierki na vulicy, i kali my viedajem dakładna paćvierdžanyja fakty, što asabliva žorstka da schoplenych, da pałonnych ludziej stavilisia za ichniuju biełaruskamoŭnaść. Kali my bačym, jak pad korań vyčyścili ŭsie hramadskija arhanizacyi, miedyja, jakija zajmalisia biełaruskaj movaj. Jak za pryhožaje biełaruskaje słova pačynajuć kryminalnyja spravy ci administracyjny pieraśled.
Tak, niadaŭna da adnaho błohiera dačapilisia i da adnoj firmy ŭ suviazi z tym, što jany ŭžyli ŭ rekłamie biełaruskaje słova «padabajka», pa-ŭkrainsku «podobajka» — zamiest, kaniešnie, iskonna ruskaha słova «łajk». Ale pakolki heta biełaruskaje słova, značyć, i firma padazronaja, i błohier toj, jaki ŭ rekłamie źniaŭsia, padazrony. Čorna-biełaja situacyja.
Albo my — biełaruskamoŭnyja i svabodnyja, albo my tracim biełaruskuju movu, idziom u «ruski mir» — i zastajemsia rabami.
Čytajcie taksama:
«Chaj chto-niebudź užo narešcie skaža: treba vyvučać biełaruskuju jak zamiežnuju movu»
