Biełaviežskaja, Nalibockaja, Hałubickaja — jakija sakrety chavajuć biełaruskija puščy FOTY
Z dvuch dziasiatkaŭ zapaviednych lasoŭ, zakaźnikaŭ, nierušaŭ Biełarusi, jakija majuć u naźvie słova «pušča», my vybrali try: samuju vialikuju, samuju słavutuju i samuju tajamničuju. Pra biełaruskija puščy my raskažam u hetym materyjale, jaki staŭ mahčymym dziakujučy Kärcher — niamieckamu brendu z doŭhaj historyjaj, chatniaja i sadovaja technika jakoha siońnia zapatrabavanaja pa ŭsim śviecie.
Kärcher vyrablaje sučasnuju bytavuju i prafiesijnuju techniku dla doma i sada. Pryłady hetaj kampanii ŭvasablajuć niamieckuju jakaść i daskanałaść. Minimyjki, pyłasosy, sadovaja technika, škłoačyščalniki, akonnyja pyłasosy, prasavalnyja sistemy i šmat inšych karysnych pryład Kärcher značna sprościać vam žyćcio. Vy nabyvajecie reč adnojčy i doŭhija hady atrymlivajecie zadavalnieńnie ad karystańnia. Budźcie ŭpeŭnienyja: z technikaj Kärcher u vas źjavicca čas na toje, kab padarožničać i adkryvać Biełaruś. Vandrujma razam!
Lasy namnoha starejšyja i tryvalejšyja za ludski rod.
Jany šumieli na Ziamli dziasiatki miljonaŭ hod nazad — jašče ŭ kamiennavuhalny pieryjad, kali pieršyja ziemnavodnyja tolki navažvalisia vystavić z vady nos.
Lasy pieražyli šeść (a niekatoryja navukoŭcy kažuć — trynaccać ci dzieviatnaccać) pachaładańniaŭ, padčas jakich ziamla ŭkryvałasia ledavikom u niekalki kiłamietraŭ vyšynioj.
Lasy źmiakčajuć klimat: letam zachoŭvajuć prachałodu, zimoj — ciapło. Biez dreva čałaviečaja cyvilizacyja nie mahła b uźniknuć. Jana nie mahła b raźvicca — kali pryniać, što vuhal, jaki daŭ šturšok raźvićciu pramysłovaści, heta pareštki tych samych kamiennavuhalnych lasoŭ.
Na dośvitku historyi (a pad «historyjaj» my zvyčajna majem na ŭvazie historyju dziaržaŭnych utvareńniaŭ) vialikaja pušča ciahnułasia ad Paryža da ŭralskich chrybtoŭ. Kulturnyja hreki i rymlanie apisvali Jeŭropu na poŭnač ad siabie jak dziki niekranuty les.
Čym intensiŭniej raźvivałasia pramysłovaść, čym bolš było šachtaŭ, salavarniaŭ, čym bolš budavałasia haradoŭ i karabloŭ, tym mieniej u vakolicach zastavałasia lesu. Biełaruś u Siarednija viaki i Novy čas nie mahła pachvalicca takim pramysłovym raźvićciom, jak niamieckija, francuzskija dy hałandskija ziemli. Plus hetaha — lepiej źbierahłasia pryroda.
Ci zastalisia ŭ Biełarusi siońnia niekranutyja puščy? Z dvuch dziasiatkaŭ zapaviednych lasoŭ, zakaźnikaŭ, nierušaŭ Biełarusi, jakija majuć u naźvie słova «pušča», my vybrali try.
Nalibockaja: samaja vialikaja
Najbolšaja pušča krainy — zusim nie Biełaviežskaja. Dziŭna, što pry samaj stalicy zachavaŭsia lasny masiŭ płoščaj u 2,4 tysiačy kvadratnych kiłamietraŭ (bolš za pracent ad ahulnaj terytoryi Biełarusi).
Svaimi abrysami Nalibockaja pušča nahadvaje serca. Jana i hieahrafična mieścicca nibyta ŭ sercy krainy. Les tut zachavaŭsia tolki «dziakujučy» nieŭradlivym hlebam — zajmacca sielskaj haspadarkaj było prosta niavyhadna.
Nalibockaja pušča, niby pečvark, składajecca ź mienšych. U jaje skład traplali Dzieraŭnianskaja i Chatavickaja puščy, a taksama mnostva ŭročyščaŭ. Ahulnaja nazva i ŭsprymańnie jaje jak adzinaj prastory zamacavałasia dziakujučy kniaziam Radziviłam, jakija jašče ŭ 16 stahodździ vykupili Naliboki, a paśla skuplali vakolnyja lasy, pakul nie zavałodali bolšaj častkaj puščy.
Naliboki ŭ 16 stahodździ kupiŭ palityk i aśvietnik Mikałaj Radzivił Čorny.
Naliboki, mahčyma, stali «stalicaj» puščy, bo ŭ miastečku była rezidencyja łoŭčaha — taho, chto ad imia kniazia Radziviła kamandavaŭ cełym vojskam padłoŭčych, stralcoŭ, stražnikaŭ, asočnikaŭ, babroŭnikaŭ, bazantarnikaŭ (tak nazyvalisia słužboŭcy, jakija nahladali za dzikimi fazanami), bortnikaŭ…
Dreva, futry, miod i inšyja lasnyja pradukty składali ładnuju častku bahaćcia kniaskaha rodu.
U samym sercy Puščy lažyć vioska Klacišča, viadomaja jašče pa radziviłaŭskich płanach. U kniaskija časy Klacišča mieła status skarbovaj radziviłaŭskaj pasieki — adnoj z mnohich, raskidanych pa zachodnim uskrajku puščy.
Pčołam nieabchodnaja vada, a Klacišča staić na bierazie malaŭničaj raki Usa.
Padjazdžajučy, čakaješ pabačyć zapuścieńnie, jakoje možna sustreć i ŭ mienš addalenych ad centralnych tras miaścinach. Ale akazałasia, što zakinutych biezhaspadarnych damoŭ u Klaciščy niama: abo žyłyja, abo vykuplenyja i daviedzienyja da ładu dačnikami.
Viasnoju ŭ Puščy rasściłajucca biaskoncyja kilimy pralesak.
Za Klaciščam abapał Usy raskinulisia pali, na jakich, kažuć tutejšyja ludzi, nie dziva pabačyć zubroŭ — i darosłyja paśviacca, i cialatki. Raskazvajuć i pra miadźviedziaŭ.
Pakapanyja dzikami ŭzbočyny puščanskaj darohi.
Adno z samych starych drevaŭ Nalibockaj puščy — dub kala vioski Baravikoŭščyna, pry race Isłač. Jon moža pamiatać časy Radziviłaŭ. A časam kažuć, što jamu i 500, i 800 hadoŭ.
Ale ci jość u našaj krainie 500- i 800-hadovyja drevy — vialikaje pytańnie, kaža zahadčyk łabaratoryi Instytuta bataniki Akademii navuk Maksim Jarmochin. Pryčym jość taki paradoks: čym u horšych umovach dreva raście, tym bolej šancaŭ jano maje doŭha pražyć.
Pa vyhladzie niekatorych drevaŭ i nie skažaš, što jany doŭhažychary. Prykładam, adna z samych starych u krainie, 380-hadovaja sasna raście na bałocie ŭ Biełaviežskaj Puščy — dyjamietr jaje stvała kala 50 santymietraŭ, u sasny taho ž uzrostu na bałocie pad Minskam dyjamietr tolki kala 30 santymietraŭ. Šmat chvojaŭ-doŭhažycharoŭ traplajecca ŭ surovych paŭnočnych umovach, u Finlandyi, u rasijskaj tajzie. Jany rastuć pavoli i ad taho macniejšyja, u ich bolš ščylnaja i smalistaja draŭnina.
A efiektnyja duby ŭ niekalki abchvataŭ, jakija my časta bačym u poli, majuć «usiaho» hadoŭ pad trysta. Naprykład, dub Jakub u Niaśvižskim rajonie z dyjamietram stvała ŭ try mietry. Jaho prosta raśpiraje ad sałodkaha žyćcia: raście ŭ poli, pad soncam, na dobraj hlebie, a niepadalok jašče i fierma, ad jakoj dreva padsiłkoŭvajecca.
Nadzvyčajnaja taŭščynia nie robić dreva, jak i čałavieka, zdaraviejšym — časta duby łomiacca pad ułasnaj vahoj. Słavuty biełaviežski Car-dub u svaje 350-400 hod užo całkam pusty ŭsiaredzinie, i bijołahi prahnazujuć, što ŭ ahladnaj pierśpiektyvie Car upadzie.
Bur Preślera
Dakładna vyznačyć, kolki hod drevu, možna tolki paličyŭšy jaho hadavyja kołcy. Kab nie piłavać, u stvoł dreva zapuskajuć śpiecyjalnuju pryładu — bur Preślera, śvierdzieł, pusty ŭsiaredzinie. Ź jaho dapamohaj sa stvała vymajuć zrez draŭniny ŭ 5 milimietraŭ taŭščynioj.
Ci škodzić drevam kiernavańnie? «Čałavieku ž taksama ŭkoły robiać», — kaža Jarmochin. Paśla dzirku zamazvajuć sadovym varam, naleta ad jaje možna i śledu nie znajści.
Praŭda, zdarajecca, što ŭsiaredzinie dabrezny z vyhladu dub moža być zhniły i pusty. Davodzicca kiernavać niekalki razoŭ, sprabujučy adšukać zdarovaje miesca z poŭnym kołam pražytych drevam hod.
Litaralna nasuprać Baravikoŭščyny, za Isłačču, znachodzicca ŭročyšča z kolišniaj siadzibaj hrafaŭ Tyškievičaŭ. Ale trapić tudy mašynaj, kali nie farsiravać raku, možna tolki ŭ abjezd cieraź Ivianiec dy Sivicu.
Pierad siadzibaj Tyškievičaŭ staić jašče adzin niezvyčajny abjekt — zakinuty sanatoryj «Lasny».
Jon pierastaŭ prymać naviednikaŭ u kancy 1980-ch, paśla Čarnobyla, kali na hetyja miaściny lehła radyjacyjnaja plama.
Ruiny pakazvajuć, što za niekalki dziasiatkaŭ hod vada, viecier i maroz robiać sa stvareńniem čałaviečych ruk.
Zmročnaja šerabietonnaja architektura poźniaha BSSR, pry samaj pojmie Isłačy kantrastuje z ruinami pałaca Tyškievičaŭ, choć i jaho čas nie paškadavaŭ.
Za Sivicaj, pry vioscy Rudnia, zaŭvažajem mahiły paŭstancaŭ 1863-ha. Na kamianiach jaŭna čytajecca hod… A nazva Rudnia — ad bałotnaj rudy, jakuju ludzi ad staražytnaści zdabyvali na topkich bierahach Isłačy.
Malaŭničaja raka Isłač zrabiłasia naturalnaj puščanskaj miažoj.
Biełaviežskaja: samaja słavutaja
Kali kazać pra zapaviedniki, dyk Biełaviežskaja Pušča — samy statusny. Pieršyja jaje achoŭnyja dakumienty datujucca až 1409 hodam, časami kniazioŭ Vitaŭta i Jahajły. U Biełaviežy jany lubili sustrakacca: abmierkavać pytańni vialikaj palityki i adpačyć na palavańni.
U hetych zapavietnych lasach Jahajła razam sa svaim dvarom pierasiedzieŭ epidemiju čumy, što lutavała ŭ Polščy, tut narychtoŭvali dzičynu dla vialikaha pachodu na Hrunvald.
Ciaham usioj svajoj historyi Pušča była statusnaj — kniaskaj, a paśla karaleŭskaj, carskaj dy partyjnaj ułasnaściu, kudy pryjazdžali paciešycca najmahutniejšyja ŭładary.
Choć Pušča i była zapaviednikam, jaje pryrodu vidaźmianiali, kaža ekołah Viktar Fiančuk z hramadskaj arhanizacyi «Achova ptušak Baćkaŭščyny». U časy Rasijskaj impieryi, kali ŭ Puščy była carskaja palaŭničaja haspadarka, tut hadavali zubroŭ i aleniaŭ. Kab stvaryć lepšyja ŭmovy žyviołam, asušali bałoty, pieratvarajučy ich u łuhi z sakavitaj travoj.
Apošni rasijski impieratar Mikałaj II ładziŭ maštabnyja palavańni ŭ Puščy. Lik zabitych aleniaŭ i zubroŭ išoŭ na dziasiatki.
U 1920-ja, kali Zachodniaja Biełaruś trapiła ŭ skład Polščy, u Puščy pačali rezać les na prodaž. A kab zručniej jaho było transpartavać, prasiakali cieraź biełaviežskija nietry darohi, puskali čyhunki-vuzkakalejki, vyprostvali puščanskija reki.
U saviecki čas Biełaviežskaja Pušča śpiarša była zapaviednikam, a paśla — «zapaviedna-palaŭničaj haspadarkaj». Ale palavać tut možna było tolki najvyšejšym kiraŭnikam. Raskazvajuć, što Leanid Brežnieŭ lubiŭ palavać na kačak — i dziela hetaha ŭ Puščy vykapali voziera Lackaje. Ale kački na im vieścisia ŭsio adno nie chacieli. Tady na Lackim stvaryli śpiecyjalnuju fiermu, kab kačak hadavać i vypuskać, kali pryjazdžajuć palaŭničyja…
Dla taho, kab pušča žyła, nieabchodnaja vada. Kali mialejuć reki, sychodziać na hłybiniu hruntavyja vody, les reahuje nie adrazu, ale źmieny fatalnyja.
Naprykład, vynikam mielijaracyi i źmieny klimatu stała ssychańnie ŭ centralnaj Biełarusi (i ŭ Biełaviežskaj Puščy) jałovych lasoŭ. Tut prachodzić paŭdniovaja miaža raspaŭsiudžvańnia jełki, klimatyčnyja ŭmovy nie dazvalajuć joj žyć dalej na poŭdzień, a paciapleńnie adsunuła na poŭnač prymalnuju dla jełki klimatyčnuju zonu. Ssochłaje daviałosia zrazać, a na tym miescy sadzić novy les.
Zapuščanyja bolš jak 100 hadoŭ tamu pracesy abiazvodžvańnia Puščy praciahnulisia ŭ saviecki čas ź jaho tatalnaj mielijaracyjaj. Niejki čas mielijaracyja kampiensavałasia: zimy zastavalisia śniežnymi, reki paŭnavodnymi. Ale pamału klimat źmianiaŭsia. I ciapier heta zaŭvažna asabliva ŭ Puščy, kaža Viktar Fiančuk, bo Bieraściejščyna samy ciopłazabiaśpiečany rehijon, tut samyja karotkija i ciopłyja zimy.
Uzrovień hruntavych vod upaŭ, śniehu stała mieniej, tałaja vada chutka źlatała navat jašče ŭzimku pa pramych kanałach, nie paśpieŭšy napaić Pušču. U Biełaviežy pačała sochnuć jełka, potym jasienievyja lasy…
«Doŭhi čas miortvy les razhladaŭsia ŭ Puščy jak chvory, niepažadany. Vialikija płoščy suchich jelnikaŭ byli vysiečany. Taksama šmat dzie paŭstali pasadki», — kaža Viktar.
Pasadžany les i naturalny les — heta dźvie vialikija roźnicy.
Pušča — adziny arhanizm. Drevy źnitavanyja pad ziamloj karaniami i hrybnicami, siłkujuć adno adnaho. Jość naprykład taki fienomien, jak «žyvyja pni», kaža Maksim Jarmochin. Dreva złamałasia 20 hod tamu, a na pni dahetul dadajucca hadavyja kolcy. Pień u hetym vypadku pracuje jak častka korania susiedniaha dreva.
Klimatyčnyja źmieny hłabalnyja, jany iduć na ŭsioj płaniecie, i paviarnuć ich niemahčyma. Ale dla ŭratavańnia kankretnaj puščy možna viarnuć režym žyćcia rek, jakija praź jaje ciakuć, da naturalnaha, zapavoliŭšy stok vady. Na movie navuki heta nazyvajecca «adnavić hidrałahičny režym».
Jak heta zrabić? «U ideale — zakapać mielijaracyjnyja kanały. Ale heta vielmi doraha. Tamu ekołahi staviać u kanałach płaciny — ziemlanyja ci z draŭlanym karkasam. Zadača — zrabić tak, kab uzrovień vady padniaŭsia roŭna ziamli, kaža Viktar. Tak u Puščy viartajuć asušanyja raniej terytoryi vialikamu bałotu Dzikoje.
Voś takija płaciny staviać u kanałach, kab uźniać uzrovień vady i nanoŭ zabałocić terytoryju.
A kab zapavolić kanalizavanyja niekali reki, ich viartajuć u staryja źvilistyja rečyščy. Čym bolš raka vijecca, tym pavolniej ciače, tym bolš pažyŭlaje vilhaćciu navakolle. Starareččy dobra čytajucca na spadarožnikavych zdymkach, asabliva tam, dzie nie arali paśla. Tak pašancavała z małoj rakoj Sałomienkaj, jakuju ekołahi niadaŭna viarnuli ŭ daŭniejšaje rečyšča. Ale časam davodzicca prajektavać dla raki novy šlach: u starareččach joj moža być niaŭtulna — tam raka płyła, kali była paŭnavodnaj, a ciapier puščanskija reki źniasilenyja.
Vyprastanaja raka Sałomienka — i stararečča pobač.
Jak u vypadku z rakoj Naraŭkaj — ekołahi płanujuć zrabić ekskavataram na rečyščy raki nievialikija zihzahi, a dalej raka impravizuje — kapaje sama.
Raka Naraŭka ŭ Biełaviežskaj puščy.
Ale pierš, čym na ziamli rydloŭkaj niešta zrabić, treba dva ci try hady ŭzhadnieńniaŭ i afarmleńnia dakumientacyi. Prahramu renaturalizacyi — adnaŭleńnia rek i bałot — u Puščy pačali ŭ 2013, a pieršyja małyja abjekty byli zroblenyja tolki praz try hady.
Jak reahuje pryroda? Ci jość užo pieršyja źmieny da lepšaha? «Naša sistema manitorynhu abapirajecca na raślinnaść. Da pačatku prac składajucca hieabataničnyja karty. Bataniki viedajuć, dla jakich raślin charakternyja suchija ŭmovy, dla jakich vilhotnyja. I pa źmienach raślinnaści možna mierkavać, ci nasyčajecca hleba vadoj. Praŭda, 2018—2020 byli vielmi suchija hady, tamu takich chutkich źmien, na jakija my raźličvali, nie adbyłosia… Ale dla Puščy heta moža i dobra, što pracesy iduć pavoli — kab nie było jak z toj mielijaracyjaj, jakaja razhortvałasia ŭ saviecki čas chutka i maštabna».
Ale ekołahi ŭžo zaŭvažajuć, jak na adnoŭlenych terytoryjach pavoli źmianiajecca raślinnaść, viartajucca ptuški. Pieršymi na zabałočanyja miaściny viartajucca kuliki — bakasy i knihaŭki.
Tudy zalatajuć papalavać vialikija arlacy (heta možna zafiksavać, bo na niekalkich ź ich načeplenyja pieradatčyki).
Ale z zabałočvańniem źmianšajecca pasaviska dla lasnych travajednych — zubroŭ, aleniaŭ, kazul. Fiančuk kaža, što heta nie strašna — płošča Puščy kala 150 tysiač hiektaraŭ, a pracy pa viartańni vady iduć usiaho na 3 tysiačach.
Dyj zubroŭ ciapier u dva razy bolej za normu, jany prosta nie toŭpiacca ŭ Puščy — iduć u Pružanski rajon na paletki.
Dyj dla parku adna z hałoŭnych prablem — vysokaja ščylnaść dzikich kapytnych žyvioł z-za ich intensiŭnaj padkormki, jakija nie dajuć lesu narmalna adnaŭlacca, kaža Viktar. «Les trochi zaraz uzdychnuŭ, kali dzikoŭ pakasiła chvaroba i pieraśled. Dziki ŭsio vyniščali, navat hniozdy źjadali — ličycca, što heta adna z pryčyn, što ŭ Puščy amal źnik hłušec. Aleniaŭ taksama šmat — heta mocna ŭpłyvaje na adnaŭleńnie lesu.
Kali zirnuć na ŭzrostavuju strukturu lesu ŭ Puščy, bačna, što jość vielmi staryja drevy, jość maładyja, a ŭ siarednich — pravał, bo ŭ časy SSSR, kali tut była palaŭničaja haspadarka kampartyi, jašče bolšaja ščylnaść kapytnych była ŭ Puščy».
U Biełarusi kala 60 tysiač hiektaraŭ, na jakich zroblenyja roznyja prajekty pa paŭtornamu zabałočvańniu. Z asablivaj achvotaj ekołaham addajuć nikomu nie patrebnyja torfavyrabatki. Tam ničoha nie raście paśla taho, jak płast torfu zrezali.
Tym časam nie zakansiervavany (nie izalavany vadoj ad kisłarodu) torf — adna z najbolšych krynic parnikovych hazaŭ u atmaśfiery. Torf — paŭraskładzienyja pareštki kolišnich raślin — moža tysiačahodździami zachoŭvacca ŭ bałotach, ale jak tolki pavietra atrymlivaje da jaho dostup, zapuskajecca reakcyja raskładańnia, padčas jakoj u pavietra vykidajecca vuhlakisły haz.
Samyja staryja drevy Biełarusi
Rastuć jany ŭ Biełaviežskaj Puščy i ŭ nacyjanalnym parku «Prypiacki» (u pojmie Prypiaci — kala 400 hod viekam).
Dendrachranałohija
Pa hadavych kolcach možna vyznačyć nie tolki viek dreva, ale i hod, kali jano zahinuła. Dla hetaha treba mieć dendrachranałahičnuju škału — asobnuju dla kožnaj parody i kožnaj miascovaści.
Pa saśnie, kaža Maksim Jarmochin, takija škały składzienyja da 990 hoda dla Hrodzienskaj vobłaści. Pa poŭnačy Biełarusi — za 600 hadoŭ. Homielščyna daśledavanaja horaj.
Samaja staraja znachodka, jakuju ŭdałosia dakładna datavać, — dubovyja doški sa Spasa-Preabraženskaj carkvy z Połacku. Kałony, jakija padtrymlivajuć stol, ad nizu vaśmikutnyja, a vyšej pierachodziać u čatyrochkutnyja. Na hetym pierachodzie znajšli dubovyja doški, zakładzienyja padčas budaŭnictva. Pa škałach vyznačyli, što drevy śpiłavali miž 1124 i 1137 hodam.
Udałosia datavać i dubovyja biarvieńni, jakimi armiravali vały staražytnaha Mścisłava. Usia ŭnutryvałavaja kanstrukcyja zhniła za tysiaču hod, a dubovyja viancy zastalisia. Jak pakazała daśledavańnie, śsiečanyja tyja duby byli ŭ 1053 hodzie, tady jak pieršaja letapisnaja zhadka pra Mścisłaŭ datujecca 1136-m.
Hałubickaja: samaja tajamničaja
Hetaja pušča na marennych uzhorkach na paŭdniovy ŭschod ad Hłybokaha nie takaja raśpijaranaja jak Biełaviežskaja i nie takaja prystaličnaja jak Nalibockaja.
Ale ŭ jaje nietrach, u lasnym zaścienku Puńki, naradziŭsia Jazep Drazdovič — vyznačalny biełaruski mastak pačatku XX stahodździa.
Drazdovič sfarmavaŭ «tvar» pieršych biełaruskich haziet, paznavalna afarmlaŭ čytanki, kalendary, pieršyja knihi vieršaŭ budučych kłasikaŭ, jakija šyroka išli ŭ narod. Jaho zachaplała astranomija, i ceły cykł tvoraŭ mastak pryśviaciŭ žyćciu na inšych płanietach. Jaho ž ułasnaje nieprytulnaje žyćcio było źviazana z hałubickimi vakolicami.
Miastečka Padśville. Źleva — voziera Ałaiźbierh. U Padśvilli prajšli apošnija dni Drazdoviča: sialanie znajšli jaho nieprytomnaha na darozie ŭzimku i advieźli ŭ miascovuju balnicu.
Heta ciapier tvory Drazdoviča źbirajuć u albomy, vydajuć pryśviečanyja jamu manahrafii. A ŭ paślavajenny čas Drazdovič uzdoŭž i ŭpopierak vychadziŭ puščanskija vioski, zarablajučy kapiejki malavańniem dyvanoŭ, što ŭpryhožvali sialanskija chaty.
Hałubickaja carkva.
Da Puniek dajechać mašynaj možna chiba ŭ suchija miesiacy. Viasnoj-vosieńniu da ich viadzie palavaja daroha ź jaminami, poŭnymi vadkaj hrazi. Pra zimu ŭvohule pamaŭčym.
Moža, heta i lepiej: chadaku jaśniej bačacca krajavidy.
Uhadvajecca navat štości pamiatnaje z Drazdovičavaj hrafiki.
Prajšoŭšy sa dva kiłamietry polem, a paśla lasnoj darohaj miž vysokim śvietłym sasońnikam i hustoj biarozavaj pasadkaj, traplaješ da miemaryjalnaha kryža i kamienia.
Pra toje, što za kamieniem za jakich 50 mietraŭ kaliści była siadziba, śviedčać zaraśniki krapivy. Krapiva adnosicca da raślin-azotalubaŭ, joj padabajucca miaściny, uhnojenyja kaliści čałaviekam dy jaho skacinaj: archieołahi pa krapivie navat pasieliščy vikinhaŭ šukajuć.
Bližej da darohi — staraja jabłynia.
Sprava zbałaciełaja rečačka, mastok na jakoj malavaŭ Drazdovič.
Zaraśniki laščeŭnika — jašče adnaho markiera kolišniaha čałaviečaha žytła. U laščeŭniku, niby zatanułyja karabli, lažać čornyja stvały vializnych lip.
Ich nie rezali — skruciła, vidać, niepahadź, kali skončyŭsia ich draŭniany viek. Pa tym, jak lipy stajali, možna zrazumieć raźmiaščeńnie budynkaŭ u starych Puńkach — ci nie jany heta kučaraviacca sprava na malunku?
Pobač z Puńkami — vialikaja vysiečka. Darohaj da ich trapilisia jašče niekalki. Ci sapraŭdy lesu ciapier siakuć bolej, čym raniej?
Sanitarnyja vysiečki
Lasnaja haspadarka ŭ krainie płanavaja — normy vysiečki zakładajucca na dziesiać hod napierad. I nivodzin lashas nie moža vysiekčy lišniaje, kaža Maksim Jarmochin. Vyklučeńnie — sanitarnyja, jak u vypadku sa ssochłymi ad źmieny klimatu jełkami ci patočanymi karajedam sosnami.
Karajed
Aktyvizavaŭsia paśla 2016 hoda. Nasamreč, hety žuk — nie prychadzień, nakštałt kałaradskaha. Heta biełaruski miascovy vid, sanitar lesu, jaki dapamahaje skarej hinuć słabym drevam. Vierchavinny karajed žyvie na sosnach, a karajed-typohraf — na jełkach. Paciapleńnie klimatu zrabiła karajedaŭ nadzvyčaj aktyŭnymi. Kali vilhaci nie chapaje, staić haračynia, u sosnach mienieje smały — heta stvaraje dla ličynak karajeda idealnyja ŭmovy. Kali mała daždžoŭ, darosłamu karajedu zručna lotać, šukajučy sabie paru dla razmnažeńnia, a haračynia robić jaho, jak i ŭsich nasiakomych, nadzvyčaj pažadlivym.
Jašče adzin faktar zaŭvažnaści karajeda — vialiki pracent sasnovych lasoŭ. Ich u Biełarusi 50% ad ahulnaha abjomu.
Inšaja sprava, što ciapier daśpieŭ les, jaki aktyŭna vysadžvali ŭ paślavajennyja hady. I druhi momant: u 2015 hodzie byŭ pryniaty novy Lasny kodeks, jaki istotna źmienšyŭ pamiery zialonych zon vakoł haradoŭ. Zialonaja zona vakoł Minska, naprykład, raniej siahała da Łahojska, a ciapier — tolki da Baraŭlanaŭ.
Byłyja zialonyja zony aktyŭna pačali siačy. Ludzi iduć u les, na znajomyja miaściny — i bačać pni.
A voś tak z drevaŭ źbirajuć smału.
Imiem Jazepa Drazdoviča nazvanaja hałoŭnaja vulica najbližejšaj da ŭročyšča Puńki vioski Małyja Davydki.
Jana pierachodzić u palavuju darohu i vyvodzić da mohiłak, na jakich spačyŭ mastak. Jaho mahiła — źleva ad uvachodu, pad vialikimi sosnami. Bareljef hladzić na pušču.
Cieraz Hałubickuju pušču možna prajechać naskroź siaredniaj jakaści hraviejkaj.
Redka dzie pabačyš takoje: prosta pobač traplajucca to zabałočanyja nietry z vyvaratniami-niačyścikami, to śvietłyja chvajovyja lasy ŭ srebnym imšaniku.
Vieršaliny dreŭ chilacca nad darohaj, utvarajučy šacior.
Apošniaja vioska pierad vyjezdam z puščanskaha masivu — Hornava 1. Heta akazalisia dźvie dačnyja chaciny z pasiekaj na akuratna abkošanaj palanie. Vidavočna, što ludzi tut byvajuć tolki pa vychodnych.
Adrazu za pachiłymi budynkami bujaie dzikaja pryroda. Da zahadkavaha voziera Miežužoł, što zusim blizka adsiul, nijak nie dojdzieš pa bałotnych kupinach i babrovych kanałach-płacinach.
A tak vyhladali puščanskija chutary ŭ časy Drazdoviča.
Zdavałasia b, čałaviek straciŭ uładu nad hetymi abšarami. Paźnikali zaścienki, puščanskija budy, lasnyja raściaroby-paletki. Adnak za sto hod čałaviectva navučyłasia ŭździejničać hłabalna. Źmianiajecca klimat, cełyja hiektary lesu vyrazajucca i zasadžvajucca. Dyj niepadstupnaść voziera Miežužoł i bałotaŭ, jakija jaho atačajuć i pojać svajoj vadoju pušču, umoŭnaja. Da ich usio bližej padbirajecca torfaraspracoŭka. Z punktu hledžańnia ŭpłyvu na pieršabytny les heta toje samaje, što vysiečka. Paśla jaje pušča stanie nie toj, jakoj była, pierastanie być saboju.
Jakija lasy bačyli našy prodki
U Siaredniavieččy klimat byŭ ciaplejšy, pałova lasoŭ na biełaruskich ziemlach składali šyrakalistyja, u pryvatnaści dubrovy. Korań «dub» majuć kala 280 taponimaŭ u Biełarusi. Asabliva na paŭnočnym uschodzie, u centry, dzie hleby dobryja dla duba.
Ciapier dubu — usiaho kala 3,5%. Dub byŭ istotnym pradmietam ekspartu ŭ Zachodniuju Jeŭropu, dzie dubrovy vyvieli z raźvićciom marapłaŭstva. Asabliva canilisia kryvyja duby — jany išli na španhoŭty dla puzatych hanziejskich karabloŭ.
Ź Miemiela, Ryhi, Hdańska dubovaja draŭnina z VKŁ vyvoziłasia ŭ Anhliju, Francyju, Hiermaniju.
Dubrovy doŭha adnaŭlajucca. Treba 300 hod, kab na miescy vysiečanaj dubrovy naturalnym čynam vyrasła novaja. Spačatku raście biareźnik, asina, paśla prychodzić jełka, paśla jełka padaje i pierahnivaje, raspadajecca, rychtujučy hlebu dla duba.
Lasnaja haspadarka nie myślić takimi časavymi katehoryjami, joj treba addača prosta zaraz, heta značyć praz 50—80 hod. Tamu paśla vysiečki drevy štučna sadziać.
Kali chočacie zachavać staroje dreva
Jaho treba pakazać śpiecyjalistu, kab acaniŭ žyćciovy i avaryjny stan. Bo dub trochmietrovaj taŭščyni moža vydatna zielanieć — soki iduć pad karoj — i adnačasova chavać u sabie zhniłaje dupło dy zvalicca ad pieršaj vichury pad ułasnaj masaj.
Samyja staryja lasnyja masivy ŭ Biełarusi
Viadoma ž, Biełaviežskaja pušča. Cikavy taksama Biarezinski zapaviednik. Hetyja terytoryi nie byli pad takoj pilnaj uvahaj ciaham stahodździaŭ, što dapamahło zachavacca bolš dzikaj pryrodzie. Cikavaja taksama lesabałotnaja zona na miažy z Ukrainaj — tam, dzie Almany, Stary Žadzien — da Prypiackaha nacparku. Tut nie budzie duboŭ pa dva mietry ŭ dyjamietry. Zatoje traplajucca cełyja masivy 200—300 hadovaha sasońnika.
Puščy — naša pieršaje padarožža-suzirańnie z Kärcher, dzie my vyvučajem pryrodnyja bahaćci Biełarusi. Napieradzie jašče bieźlič niachodžanych trop, nieprakładzienych šlachoŭ. Dyk vandrujma razam!
Čytajcie taksama: Ružany — pałac-fieniks ź biełaruskim charaktaram. Uparta ŭzdymaŭsia paśla žachlivych razbureńniaŭ
U materyjale vykarystany ilustracyi Depositphotos.com
Redaktarka — Nastaśsia Roŭda
