Budavali kalehijum, a vyjšła turma. Raskazvajem pra adnu z samych starejšych viaźnic Biełarusi
Niama ŭ horadzie nad Niomanam bolš tryvałaj ustanovy, piša Andrej Vaškievič. Jana nikoli nie pustavała.
Fota Andreja Dyńko.
Źviestki pra pieršyja turmy na terytoryi Hrodna adnosiacca da XVI stahodździa. Samaja pieršaja znachodziłasia pad ujaznoj viežaj Staroha zamka. Tut utrymlivalisia šlachcičy, asudžanyja kniažackim abo zamkavym sudom.
Haradskaja turma, u svaju čarhu, raźmiaščałasia ŭ ratušy na haradskim Rynku.
U Rečy Paspalitaj źniavoleńnie nie było asnoŭnym mietadam pakarańnia. Artykuły Statuta Vialikaha Kniastva Litoŭskaha 1588 hoda, jakija praduhledžvali turemnyja terminy, adnosna niešmatlikija. U turmu zvyčajna sadzili tolki na čas śledstva.
A toje, što stanie ŭ budučyni turmoj, budavałasia zusim dla inšaha.
U XVII stahodździ jezuity vykupili ceły kvartał horada ŭ miežach vulic Reźnickaja (ciapier Kirava) — Kalučynskaja — Haradničanskaja — Bryhickaja (ciapier Karła Marksa) i pačali budavać svaju navučalnuju ŭstanovu — kalehium. Samyja staryja budynki kalehiuma ŭźviedzienyja ŭ 1680-ja hady i zachavalisia da siońnia. A paśla zabarony ordena jezuitaŭ u 1773 hodzie hetyja budynki adyšli častkova da Ryma-katalickaj carkvy, a častkova — haradskim słužbam. U ich paśla i raźmiaścili turmu.
Turemny zamak
U 1795 hodzie biełaruskija ziemli adyšli da Rasii. Pieršaje dziesiacihodździe XIX stahodździa haradskaja turma pa-raniejšamu raźmiaščałasia ŭ ratušy. U toj viaźnicy było tolki 4 pakoi, adzin ź jakich vykarystoŭvaŭsia achovaj. I tolki paśla vajny 1812 hoda pavodle typavoha prajekta, składzienaha ŭ 1811-m, u Hrodnie było raspačata budaŭnictva «turemnaha zamka». Jon byŭ dabudavany i pačaŭ funkcyjanavać u 1820 hodzie, zaniaŭšy terytoryju byłych jezuickich aharodaŭ. Sami budynki kalehiuma tady jašče turmie nie naležali.
Pryłady dla klajmieńnia. Fota Andreja Vaškieviča.
Z boku vulicy Kalučynskaj za ścianoj znachodziŭsia budynak-brama, dzie raźmiaščalisia pakoi varty, balnica, a na druhim paviersie — kamiery dla dvaran. U asnoŭnym budynku, tak zvanaj «turemnaj kazarmie», byli kamiery dla prostaha ludu — dosyć vialikija, asobnyja dla mužčyn i žančyn. Na druhim paviersie hetaha budynka byli try «sakretnyja» kamiery dla asabliva niebiaśpiečnych złačyncaŭ. Paźniej tam buduć trymać palityčnych viaźniaŭ. Na terytoryi «turemnaha zamka» taksama znachodzilisia ahulnyja prybiralni, kałodziež, cejchhaŭz, balnicy dla mužčyn i žančyn i aśviečanaja ŭ 1820-ch hadach kaplica Śviatoha Piatra ŭ kajdanach.
Daroha na Sibir
Pieršapačatkova hrodzienskaja turma, jak i bolšaść turmaŭ na zachadzie i ŭ centry Rasijskaj impieryi, płanavałasia jak pierasylnaja. U joj nie pavinny byli doŭha trymać źniavolenych, bo amal usich u vyniku čakała Sibir. Žychary horada čaściakom nazirali pracesiju viaźniaŭ, zakavanych u ručnyja albo nažnyja kajdany. Dla hetych metaŭ u turmie pracavała admysłovaja kuźnia: kaval raskoŭvaŭ viaźniaŭ na noč, kab paśla znoŭ zakavać i adpravić dalej.
Na kataržnikaŭ, jakija vypraŭlalisia ŭ ciažkuju śloznuju darohu za Urał, apranaŭsia tak zvany turemny chałat. Šyli jaho z sukna roznaj jakaści. Užo na etapie na śpinu na hety chałat našyvaŭsia bubnovy tuz čyrvonaha, čornaha abo žoŭtaha koleru, pakolki hety znak byŭ dobraj mišeńniu dla stralby sałdatam kanvoju padčas uciokaŭ. Na hałavie kataržniki nasili ci tradycyjnuju bieskazyrku, ci bolš aryhinalnyja ciopłyja šapki.
Simvał carskaj ułady
Adnak vielmi chutka, litaralna praź niekalki hadoŭ paśla paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ, hrodzienskaja turma stanovicca niečym bolšym, čym prosta pierasylnym punktam na darozie ŭ Sibir. Jana robicca simvałam i napaminam. Pačynajučy z paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ i asabliva z momantu, kali ŭ turmie znachodzicca paviešany ŭ 1833-m na zahad Michaiła Muraŭjova, tady hrodzienskaha hubiernatara, paŭstaniec Michał Vałovič, turma pačynaje vykonvać samuju hałoŭnuju funkcyju — nahadvać kožnamu žycharu hubiernskaha Hrodna, što luby pratest suprać carskaha samaŭładździa śmiarotna niebiaśpiečny.
Kamiera XIX stahodździa dla ŭtrymańnia kataržnika-paŭstanca. Fota Andreja Vaškieviča.
U čas paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ źniavolenych stała tak šmat, što turemnaje viedamstva spačatku arandavała, a paśla zabrała sabie budynki byłoha jezuickaha kalehiuma. Tam raźmiaščałasia vajskova-śledčaja kamisija i byli źmieščanyja ŭdzielniki paŭstańnia, kolkaść jakich adnačasova dachodziła da piacisot. U byłych kiellach jezuitaŭ doškami abo cehłaj zakłali da siaredziny vokny, i na hetym prystasavańnie jezuickaj bursy pad turmu skončyłasia. Dvojčy z terytoryi turmy vychodzili kanvoi z asudžanymi na rasstreł udzielnikami paŭstańnia.
«Nievynosny smurod»
Zachavałasia apisańnie turmy, pakinutaje Fanteskju Andersanam, anhlijskim pastaram i nastaŭnikam, jaki, abvinavačany ŭ suviazi z paŭstancami, pravioŭ niekalki dzion u joj letam 1863 hoda:
«Kali ja zajšoŭ u kamieru, maje orhany pačućciaŭ byli atakavanyja samym nievynosnym smurodam ad niečystotaŭ, jakija pakinuŭ paśla siabie papiaredni źniavoleny.
Pačali apuskacca viečarovyja cieni, i toje słaboje śviatło, što jašče zastavałasia, ledź traplała ŭ maju kamieru; bo ŭ kamiery było tolki adno akno, vielmi vysoka ad padłohi, i jahonaja nižniaja častka była zakładziena cehłaj, a vierchniaja zabitaja doškami. Pa sutnaści, tolki praz ščyliny ŭ niekatorych ź vierchnich došak možna było ŭhledzieć trochi błakitnaha nieba, dy i toje ź ciažkaściami, navat udzień.
Pravioŭšy ŭ adzinocie kala dźviuch hadzin, ja pačuŭ, jak admykajuć kraty i maje dźviery, i ŭbačyŭ inšaha kazaka z brudnym słužkam, jaki pastaviŭ na stoł maju viačeru. Jana składałasia z kavałka hrubaha chleba i misy redkaj i vielmi tłustaj kašy, ad jakoj išoŭ vielmi niepryjemny pach».
Praz hrodzienskuju turmu ŭ XIX stahodździ prajšli mnohija zasłužanyja ludzi. Tut pabyvali budučy znakamity fizik Žyhimont Urubleŭski, lekar Alaksandr Akinčyc, pieršy muž Elizy Ažeška Piatro Ažeška, budučy paryžski fatohraf Piatro Šumaŭ, try razy prachodziŭ z etapam mała kamu tady viadomy sacyjalist Fieliks Dziaržynski…
A jašče ŭžo praz hod paśla padaŭleńnia paŭstańnia tut apynuŭsia viadomy mastak Napaleon Orda, jaki pakinuŭ unikalnyja malunki, napisanyja prosta ŭ dvary niaisnaha ciapier turemnaha zamka. Praŭda, sam budynak turemnaj kazarmy jon namalavaŭ tolki častkova (vidać jahony kut z prystupkami), adnak dvuchpaviarchovyja varoty, ściana, kałodziež i cejchhaŭz prapisanyja ŭ jaho vielmi dobra.
I supu ź blokatam
Trahičnyja historyi viaźniaŭ, jak heta zvyčajna byvaje ŭ žyćci, pieramiažoŭvalisia z kamičnymi. Naprykład, ucioki z turmy płanavalisia vielmi pa-roznamu. Adnojčy źniavolenyja pakarmili achoŭnikaŭ supam z… blokatam, uvahnaŭšy ich u narkatyčny son. A jašče staraja, pačatku XX stahodździa, «Naša Niva» pisała, što asudžanyja ŭciakali pa viaroŭcy z praścinaŭ, razłamaŭšy pierad tym akonnyja kraty. Dzie byli ŭ hety čas achoŭniki, nieviadoma.
Uvohule, da siaredziny XIX stahodździa turma rabiła dziŭnaje ŭražańnie. Asudžanyja za nie vielmi ciažkija złačynstvy asoby chadzili pa jaje terytoryi i navat vypuskalisia za mury, kab źbirać miłaścinu, bo za dziaržaŭnyja hrošy vyžyć było prosta niemahčyma.
Asnoŭnym praduktam dla viaźniaŭ ciaham XIX stahodździa byŭ chleb. Dzionnaja norma — dva z pałovaj funty (funt — 400 hram). Cikava, što hrošy da 1838 hoda vydavalisia na ruki, ježa kuplałasia praz padradčykaŭ indyvidualna, i tolki paźniej pryjšła centralizacyja. Kali viazień atrymlivaŭ 12 kapiejek, to 9 išło na chleb, a rešta na «pryvarak»: kapustu, buraki, bulbu, sieladziec i h. d.
U turmie taksama doŭhija hady zastavałasia vakantnaj pasada káta, jaki musiŭ vykonvać cialesnyja pakarańni viaźniaŭ. Kata, jak praviła, najmali ź liku źniavolenych. Jon žyŭ u asobnym damku na terytoryi turmy, značna lepš charčavaŭsia i apranaŭsia. Adnak jaho strašenna nienavidzieli źniavolenyja, a tamu achvotnyja zaniać hetuju pasadu znachodzilisia redka.
Bolš za toje, bićcio źniavolenych bizunom (a heta była asnoŭnaja «praca» kata) patrabavała peŭnaha prafiesijanalizmu: udary možna było nanosić nie zanadta mocna, a možna było niekalkimi ŭdarami zabić čałavieka. Časta taksama vykarystoŭvalisia pakarańni kałodkami abo dybaj. Vialikuju cikavaść vyklikaje praces «klajmieńnia». Faktyčna ŭ našym razumieńni heta było tatuiravańnie čałavieka znakam «VOR», jakoje pravodziŭ turemny lekar.
Miesinh i Kachanoŭski
1 vieraśnia 1939 hoda na horad upali pieršyja niamieckija bomby. Adna ź ich trapiła ŭ dvor turmy, zabiŭšy i paraniŭšy niekalkich nahladčykaŭ. 17 vieraśnia 1939 hoda turemnaja varta pakinuła svaje pracoŭnyja miescy, a źniavolenyja vyjšli na volu. Paśla kazali, što dzivakavaty Pilip Piestrak nibyta tak pryvyk da svajoj kamiery, što navat paśla vyzvaleńnia, užo budučy faktyčna savieckim čynoŭnikam, niekatory čas chadziŭ u turmu načavać. Praŭda, miesca tam było niadoŭha, bo savieckija ŭłady chutka napoŭnili turmu svaimi vorahami.
Kamunisty — viaźni hrodzienskaj turmy paśla vyzvaleńnia ŭ 1939 hodzie. U centry — paet Pilip Piestrak.
Karotki čas tut siadzieŭ navat viadomy artyst-iluzijanist jaŭrejskaha pachodžańnia Volf Miesinh: heta było ŭ 1940 hodzie, kali jon ratavaŭsia ad nacystaŭ uciokami ŭ SSSR. Kazali, što mienavita ŭ Hrodnie Miesinh prademanstravaŭ svaje zdolnaści supracoŭnikam NKVD, paśla čaho adrazu byŭ nakiravany ŭ Maskvu.
U červieni 1941-ha źniavolenym turmy pašancavała. Na jaje terytoryju znoŭ upali niamieckija bomby, razburyŭšy častku kalehiuma, adnak źniavolenych nie paśpieli ni evakuiravać, ni rasstralać, jak heta było ŭ niekatorych inšych biełaruskich turmach. Niemcy vypuścili z turmy bolšaść palityčnych źniavolenych. Praŭda, praz hod jany ž pačali iznoŭ viartać pradstaŭnikoŭ hrodzienskaj intelihiencyi ŭ tyja samyja kamiery.
«Čyrvonaja» turma
Pieryjad paśla Druhoj suśvietnaj vajny ŭ historyi turmy dasiul nikim tołkam nie apisany. Viadoma, što hrodzienskaja turma ŭ SSSR tradycyjna ličyłasia «čyrvonaj», dzie rej viali nie zładziei ŭ zakonie, a turemnaja administracyja. Siudy «na pieravychavańnie» prysyłali zakaraniełych recydyvistaŭ.
U 1982 hodzie była apošniaja na siońniašni momant sproba ŭciokaŭ z turmy, i jana mieła trahičnyja nastupstvy. Niekalki recydyvistaŭ zadušyli adnaho achoŭnika i ciažka paranili druhoha, vyrvalisia z turemnaha korpusa i kinulisia da ściany. Situacyju vyratavaŭ jašče adzin achoŭnik, jaki, darečy, pa miescy pracy raniej charaktaryzavaŭsia vielmi admoŭna. Jon nie razhubiŭsia i pačaŭ stralać pa zekach, paraniŭšy niekalkich ź ich.
Za turemnuju ścianu ŭdałosia vyrvacca tolki dvaim źniavolenym, jakija z vysokaj ściany skočyli na dach tralejbusa, što prajazdžaŭ pa vulicy Kirava. Adnaho ź ich adrazu schapili vajskoŭcy, jakija vychodzili z kinateatra «Hrodna», a voś druhoha złavili tolki praź niekalki dzion. Sud prysudziŭ piacioch udzielnikaŭ uciokaŭ da najvyšejšaj miery pakarańnia — rasstrełu.
Siońnia hrodzienskaja turma — adna ź dźviuch «krytych» (heta značyć u jakich adbyvajuć pakarańnie zamiest kałonii) turmaŭ Biełarusi. Kolki tut znachodzicca viaźniaŭ — słužbovaja tajamnica. Asudžanyja na šmathadovyja terminy złačyncy siadziać u karpusach byłoha kalehiuma jezuitaŭ, a tyja, čyje spravy znachodziacca ŭ sudzie, — u pabudavanym u kancy XIX stahodździa «korpusie adzinočnaha ŭtrymańnia».
Hatel zamiest turmy: pakul u marach
I hrodziency, i ŭłady dobra razumiejuć, što znachodžańnie vielizarnaj turmy ŭ samym turystyčnym centry horada ekanamična nie apraŭdanaje. Jašče ŭ 2007-m abłasnyja ŭłady źviartalisia da tahačasnaha premjera Biełarusi Siarhieja Sidorskaha z prośbaj da 2011 hoda zbudavać novuju turmu i vyzvalić były jezuicki kalehium dla turystaŭ abo jakoj ustanovy. Maŭlaŭ, znachodziacca ž karpusy Połackaha ŭniviersiteta ŭ jezuickim kalehiumie časoŭ Batoryja! Adnak inicyjatyva zastałasia biez adkazu.
Vulica Kalučynskaja ŭ 1950-ch.
U 2019 hodzie čarhovuju nadzieju padaŭ hrodzienski pradprymalnik Stanisłaŭ Siamaška, jaki akurat razbudoŭvaje nasuprać turmy čarhovuju svaju haścinicu. U intervju «Našaj Nivie» Siamaška skazaŭ: «U centry Hrodna staić vialikaja turma. U ideale ja b chacieŭ pabudavać novuju turmu, sučasnuju. A ŭ hetaj źnieści ścieny i zrabić muziej… Turyst tudy adrazu pojdzie. Moža być, hatel taksama adkryć: tam nie numar budzie, a «chata»!»
Vielmi chaciełasia b dažyć da taho času, kali šmathadovy simvał niadoli sastupić miesca hatelnym numaram z pacham śviežaj kavy.
