Aleh Dziarnovič: Kalinoŭski ŭ Miensku, staražytny horad, «sialanski pravadyr» i pačatki biełaruskaha kiniematohrafa
Foto: «Latučy ŭniviersitet»
Minułaje zaŭsiody aviejana mifami, i čym hłybiej my zazirajem u historyju – tym bolš ich znachodzim. Mifałahizujucca nie tolki staražytnyja asoby - takija, jak Mindoŭh, ale i hieroi historyi, jakoj troški bolej za sto piaćdziesiat hod. Nazva adkrytaj lekcyi Aleha Dziarnoviča «Kalinoŭski ŭ Miensku: staražytny horad, «sialanski pravadyr» i pačatki biełaruskaha kiniematohrafa. Jak nam prymirycca z ŭłasnaj historyjaj?» adsyłaje najpierš da kiniematahrafičnych interpretacyj. Ale jakim čynam kino daje adkazy kandydatu histaryčnych navuk? I ci patrebnyja navucy mifiłahizavanyja hieroi? Hetyja i inšyja pytańni Alaksiej Čubat zadaje lektaru.
– Aleh Ivanavič, adkul u vas uźnikła žadańnie daśledavać mastacki tvor, choć by i stvorany na histaryčnaj hlebie? Mastackaje kino – heta ž skroź bačańnie režysiora, i navuki ŭ im nie tak i šmat.
– Pieršy štrych zajaŭlenaj lekcyi ŭźnik u 2013 h. paśla fiestyvala «Listapad», na jakim ja pahladzieŭ aryhinalnuju stužku «Kastuś Kalinoŭski». Jaje ŭ 1927 h. źniaŭ režysior Uładzimir Hardzin. Ja pabačyŭ u filmie kadry Mienska, jakoha bolš niama. Zdymki pakarańnia Kalinoŭskaha adbyvalisia na Trajeckaj hary, dakładna na hetym miescy ciapier staić Opierny teatr. Dziakujučy hetamu čorha-biełamu kino pierad nami adryvajecca ŭsia panarama Vierchniaha horada. Mianie, karennaha mienčuka, jaki cikavicca historyjaj svajho rodnaha miesca, hetyja ŭnikalnyja kadry vielmi kranuli. I taksama hety film adkryŭ dla mianie razumieńnie miechanizmaŭ taho, jak adbyvałasia mifałahizacyja Kalinoŭskaha.
U filmie hałoŭnaha hieroja viazuć na pakarańnie pa daŭniaj barakalnaj vułcy, zabudavaj kamianicami. I raptam stanovicca zrazumieła, što heta – Kaźmadziemjanaŭskaja. Jana była adnoj z pryhažejšych muravananych vulic u Miensku. (Kančatkova budynki na joj byli razburany padčas budaŭnicstva stancyi mietro Niamiha). Mnie padałosia vielmi symbaličnym, što my hladzim film pra Kalinoŭskaha i adnačasova adkryvajem fantastyčnyja kadry, źviazanyja z historyjaj stalicy.
Usia mazaika staražytnaha Mienska, jaki histaryčna mocna paciarpieŭ padčas Druhoj Suśvietnaj vajny i paśla jaje, fihura Kalinoŭskaha, biełarusizacyja 1920-ch hh. – roznyja siužety syšlisia dla mianie ŭ adnu panaramu. Ja zrazumieŭ, što taksama i z dapamohaj hetaha filma byŭ stvorany biełaruski kult Kalinoŭskaha. Bo raniej, u XIX st., naš hieroj nie byŭ takoj viadomaj fihuraj. I ni palaki, ni litoŭcy nie zrabili jaje znakavaj. Pra heta ja i budu kazać na lekcyi.
– Kastuś Kalinoŭski u žyćci byŭ takim, jak u filmie?
– Film nielha ŭsprymać jak histaryčna vyvierany. Chacia vobraz sialanskaha paŭstanca, jaki pachodzić sa šlachty, ale zmahajecca i sa šlachieckimi pryvilejami, i z carskaj uładaj – nie całkam daloki ad histaryčnaj praŭdy. Kalinoŭski mieŭ šyrokuju, jak by zaraz skazali, sacyjalnuju prahramu. Jon imknuŭsia pryciahnuć da paŭstańnia nie tolki šlachtu, ale i sialan.
Mastacki tvor Uładzimira Hardzina sprabuje stvaryć realii 60-ch hh. pazaminułaha stahodździa. Adnačasova jon pracuje na mifałahizacyju Kastusia Kalinoŭskaha. Na prykładzie taho, jak hety film padaje histaryčnuju asobu, ja chacieŭ by skazać, što nam treba znajści parazumieńnie sa svajoj historyjaj, pierastać joj pomścić. Dziŭna, ale my pastajanna ahučvajem niezadavolenaść minułym, majem pretenzii da svaich papiarednikaŭ. Sprabujem źvieści rachunki i z Kalinoŭskim.
– Chiba mastacki film, źniaty ŭ BSSR, dapamoža nam damahčysia histaryčnaj praŭdy?
– Nie pahladzieŭšy hety film, my nie zrazumiejem, adkul pačaŭ farmavacca vobraz, jaki my majem siońnia. Ale hladzieć jaho treba ŭ kantekście času, kali stvarali stužku.
– A chto jon nasamreč, hety spadar Kalinoŭski? Jość kankretna vyvieranaje navukovaje mierkavańnie, što jon byŭ za čałaviek?
– U savieckaj historyjahrafii sfarmulavaŭsia taki termin, jaki, badaj, nie varta adkidać – revalucyjny demakrat. Revalucyjnaść – schilnaść Kalinoŭskaha da radykalnych formaŭ baraćby, a demakrat jon u tym, što adkidaŭ sasłoŭnyja pryvilei. Kaniešnie, Kastuś Kalinoŭski byŭ čałaviekam svajoj ziamli, našaha kraju. Jon sapraŭdy daŭ kankretny impuls źjaŭleńniu biełaruskaj nacyi.
– Navat tak! A nakolki, u takim vypadku, jaho asoba daśledavana ajčynnaj histaryjahrafijaj?
– U Biełarusi pra Kalinoŭskaha šmat pisali na ŭzroŭni publicystyki, masavych žanraŭ. Jość navukovyja publikacyi pra jaho asobu. Kaniešnie, polskija navukoŭcy ŭ svoj čas taksama padrabiazna spynialisia na paŭstańni 1863-64 hh. i asobie Kalinoŭskaha. Ale ŭ Polščy jaho imia nie vynosiłasia na ŭzrovień nacyjanalnaha simvała, jak heta adbyłosia ŭ Biełarusi ŭ 20-ch hh. minułaha stahodździa.
– Dyk usio ž taki, mastackaje kino na histaryčnuju tematyku dapamahaje histaryjahrafii ci pieraškadžaje?
– Kino i histaryjahrafija – roznyja śfiery funkcyjanavańnia kultury ŭ hramadstvie. Pryviadu taki prykład. Naprykancy XX st. na prastory SND pačaŭ raskručvacca nakirunak «fołk-chistary». U asnoŭnym heta pracy na histaryčnyja temy, jakija stvorany, u lepšym vypadku, amatarami navuki. To bok, faktyčna navukovymi jany nie źjalajucca, ale karystajucca dobrym popytam u masavaha čytyča. Iłže-histaryčny piśmieńnik zvyčajna abkładajecca dziasiatkam knih na vyznačanuju temu, vydziraje ź ich cytaty i na asnovie hetaha piša svajo čytvo. U takoj psieŭdahistaryčnaj dziejnaści całkam adsutničaje praca z krynicami. Pa vyniku čytač maje svojeasablivy histaryčny pradukt. Časam takija opusy stvarajuć sami navukoŭcy, ale ź inšych halinaŭ navuki, jakija nie ŭjaŭlajuć sabie mietodyku histaryčnaha daśledavańnia. Uziać chacia b «Novuju chranałohiju» akademika Anatolija Famienka.
Padobnaja litaratura viadzie da mocnaj transfarmacyi śviadomaści. A potym na padstavie takoha volnaha abychodžańnia z historyjaj zdymajucca nibyta navukovyja filmy. Robiać ich biez adpaviednych kansultacyj. Matyŭ samadziejnych piśmieńnikaŭ i režysioraŭ zrazumieły – jany pracujuć na masavuju aŭdytoryju, što ŭrešcie prynosić dobryja prybytki. Kali čytač, pračytaŭšy adpaviednyja knihi, nabiarecca mifaŭ, a praź niekatory čas pierad im źjaviacca mocnyja kontrarhumienty, usia jaho madel śvietu moža razburycca.
Ale i navukovaja histaryjahrafija farmuje peŭnyja vobrazy histaryčnaj minuŭščyny i nadzialaje admietnymi rysami asob historyi. Maŭlaj, hety čałaviek byŭ taki i pavodziŭ siabie hedak. Ale histaryjahrafija robić heta na faktach, u kantekście pieryjadu, jaki daśleduje.
Stvareńnie mifičnych asobaŭ – reč niebiaśpiečnaja. Kaniešnie, na siońniašni dzień i ŭ bližejšy čas mif zdolny vykanać svaje zadačy – abjadnać ludziej abo pasvaryć ich. Ale dalej, u budučyni, mif (historyja, vysmaktanaja z palca) pra nacyjanalnaha hieroja vam adpomścić. Znojdziecca apanient, jaki hłyboka vyvučyć anałahičnuju temu, i ŭ sprečcy vy budzie vyhladać blakła. Histaryčny mif nie moža być płaścinkaj, jakaja hraje doŭha.
– Značyć, treba ŭmieć raźbiracca, dzie mifałahizavanaja historyja, a dzie –mif.
– Słušna. Papularyzacyja historyi i fołk-chistary – heta nie adnoje i toje ž. U zachodniaj piśmovaj praktycy jość tradycyja papularyzavać historyju. Da taho ž, na papularnyja knihi vychodzić šerah recenzij. Tamu ŭ Jeŭropie razabracca, dzie vartaje čytańnie, a dzie tak sabie, možna. I kniha, napisanaja dla masavaha čytańnia ŭ stylistycy folk-histary, nikoli nie ŭstanie ŭ šerah ź litaraturaj, jakaja papularyzuje historyju. Uvohule, recenzavańnie ŭ Jeŭropie – nieadjemnaja častka knižnaha rynka. A ŭ Biełarusi adčuvajecca prablema navat z recenzavańniem navukovaj litaratury. Situacyju ŭ nas moža spravić padvyšeńnie kultury ajčynnaha recenzavańnia.
– Davajcie paraŭnajem historyju pra Kalinoŭskaha z historyjaj inšaj asoby – ź Mindoŭham. U kancy XIII st. pamiać pra jaho padciorłasia, ale – u nastupnym stahodździ pra Mindoŭha znoŭ zahavaryli. Uspomnili, jak ja miarkuju, bo źjaviłasia palityčnaja patreba. Kali tak, jaho asoba ŭžo tady była mifałahizavana. Ci možam my siońnia stvaryć histaryčna praŭdzivaje ŭjaŭleńnie pra Mindoŭha, karystajučysia krynicami XIV st.?
– Časy Mindoŭha byli tak daŭno, što siońnia jon paŭstaje pierad nami ŭ troch asobach. Pieršaja – Mindoŭh, stvaralnik litoŭskaj dziaržavy. Ad jaho sučasnaja Litoŭskaja Respublika viadzie svoj palityčny radavod, a Dzień karanacyi Mindoŭha źjaŭlajecca aficynym śviatam Litoŭskaj dziaržavy. Druhaja – biełaruski Mindoŭh, stvaralnik lićvinskaj dziaržavy. Treciaja – Mindoŭh jość adnym ź litoŭskich kniazioŭ, jaki ŭstalavaŭ kantrol nad Navahradkam.
Niamieckija kancylarysty XV st. viedali bolš pra Mindoŭna, čym kancylarysty Vitaŭta. Heta źviazana z tym, što niamiecki Teŭtonski orden mieŭ tradycyju vieści archiŭ, tamu ich pamiać pra minułaje była hłybiejšaja. Kab zrazumieć, mifiłahizavanaja asoba ci pra jaje štości prydumali, usie dakumienty treba vyvučać u histaryčnym kantekście. Što, darečy, absalutna brakuje fołk-chistary. Piedantyčnuju pracu z krynicami navat nie ŭsie navukoŭcy viaduć, a ŭ adeptaŭ iłže-historyi takoje pytańnie i nie paŭstaje.
– Dzie ž miaža pamiž papularyzacyjaj historyi i jaje pradukavańniem dla masavaha spažyŭca? Uładzimir Hardzin mifałahizavaŭ histaryčnuju asobu ci prydumaŭ novy mif?
– Kaniešnie, nie tolki masavaja śviadomaść, ale navat i školnaja adukacyja patrabujuć kolki dziesiatkaŭ klučavych hierojaŭ historyi. Kali taki śpis składzieny, niepaźbiežna mifałahizacyja tych ci inšych piersanažaŭ, pierabolšvańnie ich jakaściej. Asnoŭnym kryteram, jaki moža ŭtrymać nas u nišy navukovaj papularyzacyi, badaj, źjaŭlajecca toje, što nam treba adchreščvacca ad idealizacyi histaryčnych piersanažaŭ. Kali ŭ hierojaŭ byli admoŭnyja rysy ci jany rabili drennyja ŭčynki – pra heta varta kazać. Bo bol i paraza ad razbureńnia nacyjanalnaha mifa budzie nieŭtajmavanaj, pieraŭzychodziačaj radaść histaryčnaha samalubavańnia.
Z hetaha punktu pohladu režysior filma «Kastuś Kalinoŭski», pa mienšaj miery, dałučyŭsia da mifałahizavańnia histaryčnaj asoby. Ale – ideałahičnaja zamova zadała svaje ramki.
– Sp. Dziarnovič, vy zaprašajecie na svaju 2,5-hadovuju Škołu VKŁ nie tolki historykaŭ. Kali ŭ vašyja navučency patrapić režysior – mastak, a nie praŭdašukalnik – vy budzie pierajnačvać jaho na histaryčny ład?
– Adkažu tak: tvorčaja interpretacyja historyi – zapatrabavanaja dziejnaść. Kali na kurs patrapić režysior i potym zdymie pa-mastacku aryhinalny film pra Kalinoŭskaha ci Mindoŭha, mnie budzie vielmi pryjemna. I smutak nakryje ŭ tym vypadku, kali ja ŭbaču ŭ filmie naŭmysnuju falsifikacyju. Prynamsi, na kursie Škoła VKŁ budzie panavać dumka, što pamiž mifałahizavanaj i mifičnaj historyjaj (abo histaryčnym mifam) nielha stavić znak roŭnaści. I što mastackaja interpretacyja pavinna mieć pad saboj navukovuju hlebu.
