Bieraściejšyna, Homielščyna pieratvoracca ŭ step
Zima ŭžo daŭno nie zima, a ŭ traŭni štohod prymarazki. U televizary to pavodki, to lasnyja pažary. I nia dzie-niebudź, a ŭ blizkaj i klimatyčna ŭmieranaj Eŭropie. Jak budzie źmianiacca klimat u Biełarusi? Adkaz na hetaje pytańnie dajuć akademiki NANB u daśledavańni «Źmieny klimatu Biełarusi i ich nastupstvy».
Značnyja źmieny ŭ biełaruskim klimacie zaŭvažnyja ŭžo ciapier. Jadro zimy pierasunułasia z studzienia na śniežań, a ŭviesnu na dva tydni raniej, čym u siaredzinie minułaha stahodździa, nadychodziać plusavyja temperatury. Asabliva mocna ŭ vyniku čałaviečaj dziejnaści źmianiŭsia klimat vialikich haradoŭ. U Miensku, u paraŭnańni z pryharadami, temperatury na 2—2,5°S vyšejšyja, bolš apadkaŭ i pachmurnych dzion, a siaredniaja praciahłaść navalnicy ŭ dva razy mienšaja, čym u Marjinaj Horcy (paŭtary i try hadziny adpaviedna). Kolkaść apadkaŭ u Biełarusi źmienšyłasia ŭ paraŭnańni z davajennym časam. Rehularna raz na dva hady ŭ Homielskaj vobłaści i raz na dva-try hady ŭ Bieraściejskaj adbyvajucca lakalnyja zasuchi. Ich maštaby robiacca ŭsio bolšyja i bolšyja, časam achoplivajuć usiu płošču krainy. U peryjad z 1989 da 2002 tolki piać hadoŭ nie było mocnaje suchaty. Najbolš uradžaju hublaje Homielščyna i poŭdzień Mahiloŭščyny. Na melijaravanych hlebach (a heta 16,4% biełaruskaj terytoryi) pahoršyŭsia mikraklimat, značna pačaścieli zamarazki. 300 tys. ha adpracavanych tarfianikaŭ dehradavali za apošnija dvaccać hadoŭ. Na pavierchniu vyjšli piaski. Źmianiajecca i raślinny śviet Biełarusi. Uhłyb krainy prasoŭvajucca stepavyja i paŭstepavyja vidy. Na poŭnač adychodziać jalina eŭrapiejskaja, hrab i alešyna. Ich pajadajuć škodniki, jakija dobra pieražyvajuć ciopłyja zimy. U pryvatnym sektary vyroščvajecca ŭsio bolš ciepłalubivych kulturaŭ.
Klimat Biełarusi budzie schilacca ŭ bok ekstremalnaści. Najbližejšyja dziesiać—piatnaccać hadoŭ, pierachodnyja pierad paciapleńniem, buduć adznačanyja anamalna mocnymi marazami ŭzimku i anamalna haračym letam, niaŭstojlivym nadvorjem uvosień i ŭviesnu. Ale ŭžo ŭ siaredzinie stahodździa siaredniehadavaja temperatura pavialičycca na 1°S, a ŭ kancy — na 3—5°S. Hetaje paciapleńnie vykliča značnyja źmieny ŭ asiarodździ.
Pavodle prahnozaŭ, upadzie minimalny ŭzrovień vady, pahoršycca jaje jakaść (faŭna ŭ rekach źmienicca na bolš ciepłalubivuju, u vyniku pryrodnaja systema samaačyščeńnia vady razburycca).
Pavialičycca kancentracyja radyjenuklidaŭ u rekach i aziorach. Źmienšycca ŭradlivaść hlebaŭ. Bałoty pačnuć zarastać. Značna źmienšacca ŭradžai bulby, ilnu i zbožžavych. Pavieličeńnie ŭradžajnaści mahčymaje tolki na Paazierji.
Z katastrafičnych źjavaŭ najbolš imaviernyja ŭ Biełarusi pavodki. Asabliva kali ŭličyć mocnyja pavodki 1845 i 1931 h. Razam z hetym, poŭdniu Biełarusi pahražaje apustyńvańnie.
Z adnaho boku, źmienšacca vydatki na aciapleńnie. Pavodle prahnozaŭ, da siaredziny hetaha stahodździa aciaplalny peryjad skarocicca na adzin miesiac. Ciapier našy pamiaškańni aciaplajucca pry panižeńni siaredniasutkavaj temperatury da 8°S. U paraŭnańni z 1968 h. aciaplalny sezon užo źmienšyŭsia na 6—9 dzion (raniej skančajecca). Ź inšaha boku, razam z paciapleńniem pavialičacca vydatki na kandycyjavańnie pavietra ŭletku.
Najciažej daviadziecca sielskaj haspadarcy. Na poŭdni Biełarusi moža ŭvohule paŭstać pytańnie ab jaje rentabelnaści. Va ŭsiakim razie, spatrebiacca darahija miery na adaptacyju lohkich i paŭlohkich hlebaŭ, a taksama vialikija vydatki na štučnaje arašeńnie. Na Paleśsi ŭžo ciapier treba prykidvać systemu nierehularnaha arašeńnia (paŭtornaje vykarystańnie drenažnych vodaŭ, rehulavańnie ścioku, navat stvareńnie padziemnych vadaschoviščaŭ). Navukoŭcy kažuć, što metazhodna budzie pašyryć pasievy kukuruzy, prosa, soi, cukrovych burakoŭ. Rajać aktyŭna kultyvavać i novyja marazastojkija kultury, pierastrachoŭvacca ad nastupstvaŭ zasuchaŭ. Inšaje vyrašeńnie — uvohule vyvieści nieŭradlivyja ziemli na poŭdni krainy ź sielskahaspadarčaha ŭžytku i zasiejać ich lesam.
Na klimatyčnyja źmieny možna reahavać dvuma sposabami: adaptavacca da novych umovaŭ albo zapavolvać paciapleńnie, źmianšajučy vykidy parnikovych hazaŭ i sadžajučy les. Spynić kancentravańnie hazaŭ amal niemahčyma. Ni Kitaj, ni ZŠA, na dolu jakich prypadaje 38% škodnych vykidaŭ, nie źbirajucca dałučacca da Kijockaha pratakołu, što rehuluje źmianšeńnie kancentracyi parnikovych hazaŭ. Vahajecca i Rasieja. Zrešty, u našaj krainie ŭzrovień vykidaŭ, pavodle aficyjnych źviestak, ad 1990 h. nie pavialičyŭsia — jak i patrabujuć mižnarodnyja zabaviazańni. Tamu ŭ najbližejšyja hady reakcyja na klimatyčnyja źmieny «nia budzie vychodzić za ramki dziejańniaŭ aŭtanomnaha reahavańnia». Praściej kažučy: paciapleje — paleziem na palmy, a pakul toje — sadzim bulbu i padymajem lon.
Vieranika Dziadok
