Aleh Łatyšonak: My vierym, što dyjaspara padchopić naš ściah
Ci byŭ Biełastok «biełaruskim» u časy PRL? Jak biełarusy sprabavali ŭvajści ŭ polskuju palityku na pačatku 1990-ch? Jak vynikła historyja zbrojnych farmiravańniaŭ BNR i hieraizacyja Bałachoviča? Ci maje biełaruskaje Padlašša pierśpiektyvy? Pra ŭsio heta — vialikaja razmova z historykam Aleham Łatyšonkam na sajcie Mostmedia.io.
Aleh Łatyšonak. Fota: Nastaśsia Utkina / MOST
Aleh Łatyšonak — adzin z najbolš aŭtarytetnych biełaruskich historykaŭ Polščy. Aŭtar lehiendarnych «Žaŭnieraŭ BNR» — najbolš poŭnaj pracy pra vojski našaj pieršaj respubliki i armiju lehiendarnaha hienierała Stanisłava Bułak-Bałachoviča. Adnačasna — były palitviazień, šmathadovy dziejač biełaruskaj mienšaści na Padlaššy, staršynia Biełaruskaha histaryčnaha tavarystva ŭ Polščy.
«Dla biełaruskaha kamunistyčnaha asiarodździa tata byŭ nacyjanalistam»
— Vy pachodzicie ź biełaruskaj siamji?
— Moj baćka ź Vilenščyny. Pa vajnie apynuŭsia ŭ Polščy. Baćki majho baćki pabajalisia viartacca ź niamieckaha łahieru dla ostarbajtaraŭ u SSSR. Spačatku chacieli, ale palaki papiaredzili, što heta skončycca ŭ Sibiry… Sieli ŭ pieršy ciahnik, jaki išoŭ u Ziemie Odzyskane (byłyja niamieckija terytoryi, jakija atrymała Polšča — MOST). Tak apynulisia ŭ Elbłonhu, dzie ja i naradziŭsia.
U 1965-m pierajechali ŭ Biełastok, tut ja pajšoŭ u druhi kłas. Siamja była patryjatyčnaja. Maci ź biełaruskaj vioski na Padlaššy, baćka vychavany ŭ SBM. Nie skažu, što ja sam byŭ vialikim patryjotam u junactvie: jość pieryjad, kali čałaviek admaŭlaje aŭtarytety, u tym liku baćkoŭski. Ale mnie nakanavana było być biełarusam. Kali pajechaŭ vučycca ŭ Krakaŭ, to ŭžo dekłaravaŭ siabie biełarusam.
— Ci lohka było zachavać biełaruskuju identyčnaść u polskim asiarodździ?
— Skažu bolš: maje baćki razmaŭlali sa mnoj pa-polsku. Baćka mieŭ svajo koła siabroŭ: ź Jurkam Hienijušam zaŭsiody havaryli pa-biełarusku, ź im moh advieści dušu. Mianie taksama vučyli biełaruskaj movie. Nie pamiataju navat, što chutčej vyvučyŭ: łacinku ci kirylicu. Zaŭsiody była biełaruskaja pieśnia, kniha. Z paetaŭ ja najbolš lubiŭ Bahdanoviča. U im, jak haradski chłopiec, znajšoŭ svaju dušu: mnie taja sialanskaja paezija nie padabałasia (śmiajecca).
Kali byŭ jaki abied uračysty, to ŭ hości prychodzili biełarusy. My siadzieli ź siastroj u svaim pakojčyku. Urešcie, paśla vypitaha i padjomu patryjatyzmu, z-za stała nas klikali čytać biełaruskija vieršy — tak było štoraz!.. Razam z tym, maja rodnaja mova polskaja. Mnie dahetul ciažka dajecca biełaruskaje «ł».
Aleh Łatyšonak. Fota: Nastaśsia Utkina / MOST
— Vy kazali pra biełaruskuju kampaniju baćki, a ŭ vas było z kim parazmaŭlać na biełaruskaj movie?
— Michał Hienijuš — syn Jurki. Z bratam jany zaŭsiody havaryli pa-biełarusku. Ahułam ža, mnie zdavałasia, adzinymi sapraŭdnymi biełarusami ŭ Biełastoku na toj čas byli moj tata i Jurka Hienijuš.
— Ale ŭ 1960-80-ch u Biełastoku ŭžo vydavałasia «Niva», pracavała BHKT…
— Moj tata tam ličyŭsia nacyjanalistam. Hetaje asiarodździe jaho nie pryniało: nie byŭ jon tam svaim. Mieŭ niepryjemnaści ŭ 1968-m, jaho ciahała na dopyty Słužba Biaśpieki. Kamunistyčnyja biełaruskija arhanizacyi ŭ PRL (Savieckaj Polščy — MOST) byli nacyjanalnymi pa formie, ale z takim ducham, što moj tata, naprykład, nie moh siabie ź imi atajasamlivać.
«Ź pieršym BAS nie paśpieŭ paznajomicca, bo zapiorli ŭ turmu»
— Vy prymali ŭdzieł u ruchu «Salidarnaść» 1980-ch?
— Akurat skončyŭ vučobu ŭ Krakavie i dałučyŭsia. Taksama chacieŭ rabić biełaruskuju spravu ŭ «Salidarnaści». Tady jašče nie viedaŭ Sakrata Janoviča: jon sprabavaŭ, ale jaho nie pasłuchali. Paśla «Salidarnaść» razhramili. Ja byŭ u padpolli i trapiŭ u turmu na 8 miesiacaŭ. «Za raspaŭsiudžvańnie biuleteniaŭ «Salidarnaści» i arhanizacyju nielehalnych struktur» — tak heta nazyvałasia.
U Biełastoku mianie zvolnili, tamu pajechaŭ u Krakaŭ: tam možna było znajści pracu. Heta ŭ Biełarusi zaraz adno zakručvajuć hajki, a tady ŭ Polščy paśla pieršaha zadušeńnia niejak davali žyć, stavała bolš svabodna. Dziakujučy hetamu mieŭ pracu va univiersitecie.
— A što ź biełaruskim rucham?
— Jašče na pačatku 1980-ch źjaviŭsia pieršy, niezarehistravany BAS (Biełaruskaje abjadnańnie studentaŭ). Ź imi ja nie paśpieŭ paznajomicca, bo zapiorli ŭ turmu. U 1987-m, kali byŭ druhi BAS, to znajšoŭ tam adnadumcaŭ. Heta była siła! My pasiabravali na ŭsio žyćcio.
Razam z hetymi ludźmi ja paznajomiŭsia z Padlaššam: ładam žyćcia, siemjami, festami, šlubami. Ja zakachaŭsia ŭ hetaje žyćcio! Heta była sapraŭdnaja biełaruskaść. Spałučeńnie narodnaj i vysokaj kultury. Ź siabrami možna było zajechać na viosku, papracavać, vypić, paśpiavać, a paśla — abmiarkoŭvać paeziju Razanava. Hetaha bolš niama, usio źmianiłasia. Ale toj pieryjad byŭ najlepšym u žyćci.
Aleh Łatyšonak. Fota: Nastaśsia Utkina / MOST
«Tolki 10-15% vybarščykaŭ nas padtrymlivali — jak u Paźniaka»
— Ci byli ŭ biełarusaŭ sproby na pačatku 90-ch uvajści ŭ polskuju palityku?
— My vysoŭvali deputataŭ jašče na pieršyja vybary, jakija ładzili kamunisty ŭ 1989-m. Sakrata Janoviča na sienatara, a Jaŭhiena Miranoviča na pasła ŭ Sojm. Sprabavali damovicca z «Salidarnaściu», kab tyja ŭklučyli našych ludziej u svoj śpis. Jany admovilisia. Ničoha, stvaryli sami. Navat partyju zajmieli: Biełaruskaje Demakratyčnaje Abjadnańnie. Sprabavali ź inšymi siłami, z carkoŭnymi pravasłaŭnymi hrupoŭkami… Ale na vybarach nam nie šancavała: vybarščyk nie chacieŭ za nas hałasavać.
— Bo miascovyja biełarusy chacieli być palakami?..
— Dy nie. Spačatku hałasavali za postkamunistaŭ, bo chacieli žyć «jak raniej». Viadomaja źjava — jak u Biełarusi. Paśla my asłabieli, nie było taho impetu. Častka pajšła ŭ polskija partyi. Adzin z našych nastaŭnikaŭ, Jury Turonak, uvieś čas ličyŭ, što my nie majem iści na vybary asobna, a treba vysoŭvać ludziej u polskija śpisy.
U nas byli biełaruskija nacyjanalnyja łozunhi, jasna, ale i dobraja ekanamičnaja prahrama — najlepšaja na Padlaššy. Ale tolki 10-15% vybarščykaŭ nas padtrymlivali, bolš nie nabirali. Heta nahadvaje situacyju z Paźniakom i vybarami ŭ Biełarusi — vielmi padobna na jaho adsotki.
«Aleh, chłopcam patrebny hieroj…»
— Jak daśledčyk vy najbolš viadomy vyvučeńniem vajskovych farmacyj BNR i hienierała Bałachoviča. Čamu takaja tema?
— Kali jašče BAS byŭ nielehalny, było niešta kštałtu Rady studentaŭ nacyjanalnych mienšaściej. Ich šef Piatro Bahroŭski mnie skazaŭ: «Aleh, chłopcam patrebny hieroj. A ŭsie ž čuli pra Bałachoviča…». Tak ja pačaŭ z Bałachoviča, a z hetaha vynikła kniha pra ŭvieś uzbrojeny biełaruski ruch taho času. Heta maja kandydackaja. Polskamoŭnaje vydańnie «Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923» źjaviłasia ŭ 1995-m. Biełaruskaje «Žaŭniery BNR» — u 2009-m. Ale ad pačatku heta była knižka na zamovu moładzievaha ruchu (śmiajecca).
— Možna nazvać vas «baćkam» Baćki Bałachoviča?
— No tak! (śmiajecca). Kožny aŭtar lubić i razumieje svajho hieroja, ale ja, pa praŭdzie, nie liču Bałachoviča biełaruskim nacyjanalnym hierojem. Jon byŭ biełarusam, ale nie pryśviaciŭ žyćcio nacyjanalnaj spravie. Avanturyst.
— Ale takija ludzi najčaściej i stvarajuć dziaržavy…
— Jašče jak! Kab jamu ŭdałosia stvaryć biełaruskuju dziaržavu, to byŭ by nacyjanalnym hierojem — jak maršał Manerhiejm. Ale nie paščaściła. A paśla adyšoŭ ad biełaruskich spraŭ, zajmaŭsia svaimi. Značyć, Biełaruś nie była jaho ŭnutranaj patrebaj.
— Ci jość u vas hieroi ź biełaruskaj historyi?
— Skažu tak: ja vyras z hierojaŭ. Hieroi dobryja dla školnikaŭ, dla moładzi. A dla mianie Biełaruś — heta nie hieroi. Jana cełasnaja. Ja nie patrabuju ŭzoraŭ, hierojaŭ: ja ŭ piensijnym uzroście (śmiajecca). Z hetaha ja vyras niedzie paśla 40 hod.
— Dobra, ale dla skaŭtaŭ ci školnikaŭ u novaj Biełarusi hieroi patrebnyja, chto b heta moh być?
— Moj ulubiony hieroj — Usiasłaŭ Čaradziej. Piersanaž vielmi malaŭničy, jakoha niama ŭ historyi narodaŭ-susiedziaŭ. Pryhožaja lehienda, mif. Najpierš jon. Paśla — zvyčajny nabor, ź jakoha b vyłučyŭ bratoŭ Łuckievičaŭ. Jany zrabili niejmavierna šmat. Ich proźviščy majuć być u kožnym padručniku.
Aleh Łatyšonak. Fota: Nastaśsia Utkina / MOST
«Kab nie dyjaspara, my byli b užo dakananyja»
— Jak vam bačycca biełaruskaje Padlašša? Uklučna z tymi biełarusami, čyje prodki adsiul, ale i z tymi, chto pryjechaŭ za apošnija hady?
— Biełaruskaje asiarodździe tut zaŭsiody było nieadnarodnym. Ci vy viedali, što niekali tut Łukašenku padtrymlivali da 80% miascovych biełarusaŭ? Ludzi dumali, što ŭ Biełarusi žyviecca dobra. Pavoli tolki dachodziła. Było BHKT, jakoje ščylna supracoŭničała z konsulstvam Biełarusi i mieła realnuju padtrymku.
Adnačasova była bieł-čyrvona-biełaja supolnaść sa svaimi ludźmi i pracaj. Sychodzili staryja, prychodzili maładyja. Ale moładź šmat u čym ciahniecca da polskaści… Paśla 2020-ha šmat što źmianiłasia. Da Cichanoŭskaj ci Babaryki tut šmat chto staviŭsia ź niedavieram, ale adbyłasia revalucyja: navat kali rasijanie joj kiravali, jak kaža Paźniak, to jana vyjšła ŭ ich z-pad kantrolu.
Pryjechali novyja ludzi ź Biełarusi, ale — havorać pa-rasijsku. My dziesiacihodździami starajemsia zachavać i raźvivać biełaruščynu, a tut — «čyrykajuć» pa-maskoŭsku. Pieršaja dumka: a ci jany našyja?.. Zrešty, novaj Biełarusi, jaje ludziej i arhanizacyi, jakija paŭstavali apošnimi hadami, my naŭprost nie viedali.
— Dyk moža sprabavać kantaktavać, supracoŭničać?
— Ja naležu da tych, chto starajecca, ale — ciažka. My razyšlisia ŭ časie. Kab hetyja ludzi pryjechali siudy jašče 10 hod tamu, to była b inšaja karcina. Jany poŭnyja enierhii. A my ŭžo ŭsiaho nahladzielisia. My vypalenyja. Tyja, chto zmahaŭsia ŭ 80-ch, majuć užo dosyć. Najmałodšym — pa 40 hadoŭ. Biełaruski aktyŭ tut u takim uzroście, kali siabroŭ nie šukajuć. Ich vykreślivajuć.
Ale vielmi ciešusia, kali tyja, chto jedzie, ładziać biełaruskaje kulturnaje žyćcio. Supier! Zastajecca pytańnie intehracyi. Pačali dzieci emihrantaŭ z našymi chadzić u tyja samyja kłasy, ale zaraz im zabaranili biełaruskuju movu. Čamu? Bo nie hramadzianie Polščy. Važny momant intehracyi hublajecca. Što kazać, kali niama dzie sabracca: daŭno abiacajuć stvaryć dom kultury pad biełaruskija spravy, ale jaho niama.
— Jakaja pierśpiektyva biełaruskaha Biełastoka i, šyrej, Padlašša?
— Kali idzie pra miascovych, to kab nie dyjaspara, my byli b užo dakananyja. Bielski ci Hajnaŭka jašče nie, ale Biełastok — tak. Tamu vitajem dyjasparu! Vierym, što jany pierachopiać naš ściah i paniasuć dalej. Ahułam padavałasia, što biełarusy i ŭkraincy ŭ Polščy — usio. A paśla ŭ krainu pryjechali sotni tysiač biełarusaŭ, miljony ŭkraincaŭ: Varšava, Urocłaŭ, Hdańsk, ale taksama i Biełastok.
Biełaruskaja mienšaść znoŭ staje zaŭvažnaj. Majem nadzieju, što biełarusy hetaj apošniaj chvali niekali ŭsprymuć našu historyju jak svaju. Prynamsi, kab pakazać tut svaje karani: što biełarusy tut nie ad 2020-ha, a majuć 1000-hadovuju historyju prysutnaści ŭ rehijonie. Dalej zachočuć paznajomicca z historyjaj Padlašša, zrazumiejuć, što tut ich dom, im tut žyć.
Usio pačynajecca nanova!
