Historyk Paškievič: Lubaja sistema, zbudavanaja na chłuśni, pacierpić krach. Ukraina stanie rehijanalnym lidaram, a dla Biełarusi adkryvajecca akno mahčymaściej
Kamu była patrebnaja hetaja vajna? Čamu ruskamoŭny nie značyć «rasijanin»? Ci majuć šancy kancepcyi «ruskaha śvietu» i «SSSR 2.0»? Čamu sami saboj zabylisia polska-ukrainskija supiarečnaści? Dzie va ŭsim hetym miesca Biełarusi? Za navinami z frontu i žudasnymi zdymkami zahinułych časta hublajecca ahulny kantekst padziej. Pryčym, kantekst histaryčny nie tolki dla Ukrainy, ale dla ŭsiaho rehijona. Najpierš dla Rasii i Biełarusi. Pra pieradumovy, ideałohiju i prapahandu, histaryčnyja paraleli i prahnozy na budučyniu mostmedia.io parazmaŭlaŭ z historykam Alaksandram Paškievičam.
«Pucin choča ŭziać revanš za raspad SSSR»
— Jość bačańnie, što vajna, raźviazanaja Pucinym, — heta praciah jaho fantomnych bolaŭ, źviazanych z kracham SSSR u 91-m. Roŭna jak Druhaja suśvietnaja vyrasła ź Pieršaj, tak i hetaja — praciah Chałodnaj. Ci možna tak kazać?
— Pucin, niesumnienna, čałaviek, jaki ŭsprymaje Rasiju jak praciah Savieckaha Sajuza, prytym sam taho nie chavaje. Navat u svajoj viadomaj lekcyi pierad padpisańniem pryznańnia «DNR» i «ŁNR» jon tak i skazaŭ pramym tekstam, što SSSR — heta «histaryčnaja Rasija». Tamu i raspad hetaj dziaržavy ŭsprymaje mienavita jak raspad Rasii, i tyja ziemli, jakija «adpali» — taksama jak rasijskija.
Nu i vidavočna, jon nie vieryć u naturalnyja pryčyny raspadu SSSR: što heta adbyłosia pieradusim z-za ŭnutranych supiarečnaściej hetaj dziaržavy, a nie z-za niečaj złoj voli zvonku. Pucin vieryć akurat u złuju volu, što «kalektyŭny Zachad» metanakiravana razvaliŭ i pryniziŭ «Rasiju», vyjhraŭšy Chałodnuju vajnu. Toje, što realnyja histaryčnyja fakty śviedčać pra inšaje, jaho nie chvaluje. I ciapier — a faktyčna, apošnija hadoŭ z 15, — nabraŭšysia siły, choča ŭziać revanš.
Tamu, tak, hetaja paralel darečnaja. Hitler, raźviazaŭšy Druhuju suśvietnuju vajnu, imknuŭsia radykalna pierahledzieć vyniki Pieršaj suśvietnaj, a Pucin — tuju rečaisnaść, jakaja ŭźnikła paśla parazy SSSR u Chałodnaj. Prytym abodva ŭ hetym abapiralisia na padtrymku z boku bolšaści ŭłasnych narodaŭ, bo postimpierski sindrom mulaje nie tolki lidaram.
«Pucin — čałaviek, zacykleny na minułym»
— Pucin uvieś čas kaža pra historyju, pra Rasijskuju impieryju ci SSSR. Zdajecca, jon nie prapanuje nijakaha varyjanta budučyni, aproč inviersii — viartańnia da minułaha. Ci moža taki prajekt biez budučyni akazacca žyćciazdolnym?
— U Pucina sapraŭdy niama niejkaj stryžniovaj idei, jakaja b abapirałasia na realistyčnaje bačańnie budučyni. Jon — čałaviek, jaki zachras u minułym i na im zacykleny. U hetym značnaje adroźnieńnie ad stvaralnicy SSSR — partyi balšavikoŭ na čale ź Leninym, jakoha Pucin adkryta krytykuje za «niapravilnuju» nacyjanalnuju palityku.
U balšavikoŭ prynamsi na pieršych etapach ich ułady było pierakanaŭčaje tłumačeńnie, dla čaho treba toje, što jany robiać. Stajała meta — pabudavać kamunistyčnaje hramadstva, u jakim usio budzie inakš, čym da taho, jakoje budzie bolš spraviadlivaje za ŭsie inšyja, i hetak dalej. Nu i adpaviedna z hetym tłumačyłasia nieabchodnaść ekspansii: śviatło prahresiŭnaj idei musiła pašyracca na ŭvieś śviet.
Zrešty, i taja ideja, pabyŭšy niekalki dziesiacihodździaŭ vielmi žyvoj i natchnialnaj, taksama z časam dehradavała i vychałaściłasia. U jaje faktyčna pierastali vieryć, choć niejki čas pa iniercyi ŭžo pustasłoŭnyja pastułaty praciahvali tranślavacca. I ŭ vyniku, kali dziaržava kančatkova zajšła ŭ tupik, to nichto nie vyjšaŭ jaje abaraniać.
A ŭ Pucina ciapier ideja tolki impierskaja — Rasiju prynizili, Rasija ŭstała z kaleniaŭ, Rasija musić adnavić byłuju vielič. Impieryja i zvyšdziaržava jak samameta. I niejki čas heta sapraŭdy moža ludziej natchniać, asabliva kali jany nie adčuvajuć na sabie vielmi vialikich vydatkaŭ ad hetaha.
My heta niepasredna nazirajem u siońniašniaj Rasii. Ale pry surjoznych niaŭdačach i prablemach padtrymka abrynajecca, i krok ad lubovi da nianaviści prachodzicca vielmi chutka. Najbolš jaskravy prykład z rasijskaj historyi — Pieršaja suśvietnaja vajna z usieahulnym entuzijazmam na pačatku i sa zrynańniem bieź nijakaha škadavańnia trochsothadovaj carskaj dynastyi naprykancy.
«Dla Bałta-Čarnamorskaha sajuza ciapier samy spryjalny čas»
— Łahičnaj alternatyvaj kancepcyi «tryadzinaha ruskaha naroda» była kancepcyja Bałta-Čarnamorskaha sajuza, jak naščadka Vialikaha kniastva Litoŭskaha i Rečy Paspalitaj. Ci maje apošniaja kanstrukcyja ciapier novyja pierśpiektyvy?
— Tak, hetaja kanstrukcyja ciapier maje pierśpiektyvy ci nie najlepšyja za ŭsiu historyju jaje isnavańnia na ŭzroŭni idei. Ahulnaja niebiaśpieka ŭžo nie pieršy raz zbliziła narody rehijona, prymusiła ich siarod inšaha adsunuć ubok histaryčnyja sprečki i nieparazumieńni. Chto ciapier uspaminaje, naprykład, pra polska-ŭkrainskija histaryčnyja rachunki? I chto najbolš paśladoŭny ŭ adstojvańni i łabiravańni intaresaŭ Ukrainy na Zachadzie, kali nie Polšča, Litva i inšyja krainy Bałtyi?
Biełaruś jak dziaržava ad hetaha pracesu rehijanalnaha abjadnańnia i salidarnaści, prajavy jakoha ŭ krytyčnyja momanty zaŭsiody byli i raniej, pakul što nie prosta ŭbaku, ale aktyŭna jamu supraćstaić. Ale tak adbyvajecca vyklučna z-za najaŭnaha ŭ joj ciapier palityčnaha režymu. Bo 2020 hod pakazaŭ z usioj vyraznaściu, što hety režym ciapier nie maje ŭ Biełarusi lehitymnaści, a ŭ hramadzianskaj supolnaści, jakaja ciapier na ŭzroŭni ŭsiaho hramadstva zusim nie mienšaść, z žadańniem być razam sa svaimi demakratyčnymi susiedziami ŭsio ŭ paradku.
Važna, što i pazicyja adnosna biełaruskich padziej z boku jaje demakratyčnych susiedziaŭ była na dziva adekvatnaj i paśladoŭnaj. Pieradusim Litva i Polšča ŭ 2020-m i nastupnyja hady vielmi šmat rabili i robiać dla padtrymki na samych roznych uzroŭniach biełaruskaha demakratyčnaha, a faktyčna nacyjanalna-vyzvalenčaha ruchu. I vidavočna kirujucca pry hetym nie tolki čysta humanitarnymi mierkavańniami, ale i bačańniem Biełarusi jak nieadjemnaj častki i važnaha źviana ŭ budučym rehijanalnym sajuzie. Tamu dumaju, što patencyjnyja pierśpiektyvy ŭ Bałta-Čarnamorskaha sajuza ciapier vielmi dobryja.
«Ukraina budzie pretendavać na rolu rehijanalnaha lidara»
— Ci moža Ukraina stać novaj «kropkaj zboru» dla ŭsiaho rehijona, hetak, jak Turcyja biare na siabie rolu lidara ŭ ciurkskim śviecie? Zdajecca, ukraincy ŭžo kažuć pra siabie jak pra sapraŭdnuju Ruś — alternatyvu «Treciamu Rymu».
— Kali pazicyjanavać siabie pieradusim jak «sapraŭdnuju Ruś», to nie tak šmat kaho možna pryciahvać. U adroźnieńnie ad ciurkskich, «ruskich», to bok uschodniesłavianskich narodaŭ, mała — usiaho try. A kali adkinuć Rasiju, to zastajecca, aprača Ukrainy, uvohule adna Biełaruś. Drabnavata dla rehijanalnaha lidara.
Tamu nie dumaju, što mienavita pazicyjanavańnie ŭ jakaści sapraŭdnaj Rusi moža stać asnovaj dla Ukrainy jak «kropki zboru». Ale niesumnienna, što ŭvohule na rolu rehijanalnaha lidara Ukraina pretendavać moža i budzie, uličvajučy jaje pamier, kolkaść nasielnictva, ekanamičny patencyjał i, biezumoŭna, zdabyty ŭ kryvavych bajach palityčny i maralny aŭtarytet. A staronki ahulnaj historyi buduć dadatkovym arhumientam.
Praŭda, pry hetym niepaźbiežnaje ŭ budučyni sutyknieńnie intaresaŭ ź inšym bujnym hulcom našaha rehijona — Polščaj, jaki taksama budzie pretendavać na lidarstva i «kropku zboru». Ale ŭ hetym niama ničoha strašnaha. Hałoŭnaje, kab heta naturalnaje sapiernictva prajaŭlałasia ŭ cyvilizavanych formach.
«Ruskaja mova nie robić ludziej rasijanami»
— Rasija zdaŭna apielavała da kancepcyi, što jaje ŭłada tam, dzie ruskaja mova i pravasłaŭje. Zdajecca, uparty supraciŭ akurat uschodnich ruskamoŭnych i pravasłaŭnych rehijonaŭ Ukrainy pastaviŭ kryž na hetaj kancepcyi — ci nie? Što nie tak tady akazałasia sa «skrepami»?
— Niesumnienna, što raspaŭsiudžvańnie ruskaj movy i ŭ značnaj stupieni ruskaha pravasłaŭja davali Rasii ahramadny kozyr dla taho, kab utrymlivać svaje idejna-mientalnyja pazicyi na hetaj terytoryi navat paśla raspadu SSSR. Heta taki resurs, jaki pry ŭmovie ŭmiełaha i adekvatnaha vykarystańnia rabiŭ pierśpiektyvy «ruskaha śvietu» na hetaj terytoryi amal nievyniščalnymi.
Ale vykarystańnie hetaha patencyjału akurat było nie tolki niaŭmiełym, ale vielmi tapornym, dy navat prosta katastrafičnym dla Rasii. U vyniku čaho ŭžo, vidać, možna kazać, što resurs upłyvu z boku Maskvy va Ukrainie praz movu i masavuju kulturu kančatkova zmarnavany.
Kreml padviało tut absalutnaje nierazumieńnie taho, što ruskaja mova sama pa sabie nie robić ludziej aŭtamatyčna rasijanami. Tak, na ruskamoŭnych za miežami Rasii kudy praściej akazvać roznyja ŭpłyvy, jak i na tych ludziej, dla jakich ruskaja mova nie rodnaja, ale jakija viedajuć jaje na ŭzroŭni rodnaj. Heta nadzvyčaj važny faktar. Ale hety faktar daloka nie adziny, bo na farmavańnie śvietapohladu razam z movaj upłyvajuć i mnohija inšyja. I za źniešniaj ruskamoŭnaj abałonkaj chavajucca zusim nie rasijanie.
Kreml pry Pucinie, jak i kiraŭnictva RPC (Ruskaj pravasłaŭnaj carkvy, — MOST), hetaha ŭličvać nie chacieli pryncypova. Choć sihnałaŭ dla taho, kab zrazumieć i zrabić vysnovy, tolki na prykładach adnoj Ukrainy było bolš čym dastatkova. Ale ŭsio prajšło mima, i za hetaje nierazumieńnie «ruski mir» zapłacić canu ŭ vyhladzie poŭnaha svajho krachu pakul va Ukrainie, a paśla i ŭvohule pa-za miežami Rasii.
Jak niadaŭna daścipna adznačyŭ prezident Ukrainy Zialenski, Rasija prosta razbambiła svaje histaryčnyja suviazi z Kijeŭskaj Ruśsiu. I skleić heta ŭžo niemahčyma. Paradaksalna, što Pucin, imknučysia stać architektaram «ruskaha miru», nasamreč staŭ jaho mahilščykam.
«Lubaja sistema, zbudavanaja na chłuśni, pacierpić krach»
— Rasijskaja prapahanda źviartajecca da estetyki «Vialikaj Ajčynnaj», sprabuje pravodzić paraleli. Što nie tak akazałasia z hetym kanceptam i čamu nie atrymałasia z ukraincaŭ zrabić «fašystaŭ»?
— Tut pieradusim toje, što prymianieńnie hetaha kanceptu ŭ sučasnych umovach i ŭ dačynieńni da Ukrainy dy ŭkraincaŭ litaralna vysmaktanaje rasijskaj prapahandaj z palca. Z rečaisnaściu hety kancept nie maje prosta anijakaj suviazi. Prytym heta nastolki vidavočna, što navat nie patrabuje niejkich razhornutych tłumačeńniaŭ. Zvyčajny pavietrany zamak: zvarot da elemientarnych faktaŭ, što lažać prosta navidavoku, imhnienna jaho razburaje.
Adzinaja pieraškoda hetamu — banalnaje niežadańnie mnohich rasijan da lubych faktaŭ, jakija supiarečać zručnaj karcinie śvietu, źviartacca. Tym, chto tryvała siadzić na ihołcy rasijskaj prapahandy i pryncypova nie pryznaje nijakich inšych krynic infarmacyi, davieści, što ŭkraincy — «fašysty», pakul što badaj i ŭdajecca. Ale heta źjava, kaniečnie, časovaja. Historyja śviedčyć, što lubaja sistema, zbudavanaja na chłuśni, rana ci pozna cierpić krach. I vajennyja parazy ŭ avanturnych vojnach dapamahajuć raspluščyć vočy ci nie lepš, čym što inšaje.
«Akno mahčymaściej dla Biełarusi»
— Zrazumieła, što ničoha jašče nie skončana, ale jakija pierśpiektyvy ci pahrozy maje situacyja dla Biełarusi? Pahłybleńnie hramadzianskaha kanfliktu, zamarožvańnie režymu na doŭhija hady i žaleznaja zasłona — abo kvitok u lepšaje zaŭtra?
— Na hetaje pytańnie adkazać ciažej za ŭsio, bo sapraŭdy ničoha pakul nie skončana i my nie viedajem, jakija buduć vyniki vajny, pieradusim pramiežkavyja. A ad hetaha naš los zaležyć niepasredna. Peŭna, pakul što možna havaryć tolki pra toje, što pieramožcam, prynamsi takim, jak heta było zadumana ad pačatku, Rasija nie budzie. I naŭrad ci jana zdolnaja vieści sapraŭdy intensiŭnuju vajnu va Ukrainie nadta doŭhi čas.
Tamu nieŭzabavie situacyja budzie niejak stabilizavacca, i voś tut jość varyjanty — jak mienavita. Ci kanflikt budzie zamarožany i rasijskija vojski, choć prasoŭvacca dalej i nie buduć, zastanucca na niejki čas jak akupacyjnyja na častcy terytoryi Ukrainy? Ci Rasija nieŭzabavie vyviedzie svaje vojski z Ukrainy, i pry hetym uładu ŭ Kramli zachavaje Uładzimir Pucin? A moža, vyvad vojskaŭ budzie supravadžacca i źmienaj vyšejšaha kiraŭnictva Rasii — ci to šlacham unutranych pierastanovak, ci to pad upłyvam cisku z boku nasielnictva?
Varyjantaŭ niamała, i pastaŭlenyja pytańni pakul što biez adkazaŭ. A pry roznych varyjantach moža być roznym i los Biełarusi. Usio zaležyć ad taho, nakolki pucinski režym budzie zdolny nie tolki ŭtrymać uładu ŭ Rasii, ale i mieć siłu na kantrol nad śfieraj upłyvu. I nakolki zmoža dyktavać Kramlu svaju volu «kalektyŭny Zachad». Pakul što ja asabista nie biarusia hetaha pradkazvać na niejkuju ahladnuju pierśpiektyvu.
Nu i, viadoma, usio zaležyć ad taho, nakolki ŭ patrebny momant budzie zdolny mabilizavacca sam biełaruski narod: i ŭnutry krainy (heta pieradusim), i na ŭzroŭni dyjaspary. Jość adčuvańnie, što niejkaje akno mahčymaściej patencyjna dla nas pavinna nieŭzabavie adčynicca. Pytańnie ŭ tym, ci ŭdasca hetym razam im najlepšym čynam skarystacca. Ale šancy, dumaju, u nas jość, i jany niemałyja.
