Dźvie respubliki mahnataŭ Bžastoŭskich. Dva našy suajčyńniki-vizijaniery dakazali, jak palapšaje čałavieka svaboda

Ruiny pałaca ŭ Paŭłavie. WIKIMEDIA COMMONS

Pieršaj kanstytucyjaj, pryniataj u Rečy Paspalitaj (i, adpaviedna, druhoj u śviecie), była zusim nie Kanstytucyja 3 maja 1791 hoda. Za miesiac da hetaha, 4 krasavika, varšaŭski sojm uchvaliŭ kanstytucyju Paŭłaŭskaj respubliki — nievialikaha pa mierkach dziaržavy majontka na miažy ciapierašnich Biełarusi i Litvy. Stvaralnikam hetaj «respubliki» byŭ śviatar i refarmatar Pavieł Ksavieryj Bžastoŭski. 

Bolej ordenaŭ!

Rod Bžastoŭskich pryjechaŭ u Vialikaje Kniastva Litoŭskaje z Małoj Polščy (paŭdniovy ŭschod Polščy z centram u Krakavie) u pačatku XVII stahodździa, ale adrazu ž zrabiŭsia važnym i ŭpłyvovym. Pasada pisara Vialikaha Kniastva stała dla Bžastoŭskich amal što siamiejnaj.

Jan Bžastoŭski nabyŭ majontak Michališki na bierazie Vilii (ciapier heta Astraviecki rajon) u 1604 hodzie. Mienavita jon u 1622-m zaprasiŭ u Michališki manachaŭ-aŭhuścincaŭ i zasnavaŭ tajamničy i niejmavierna pryhožy ŭnutry kaścioł Śviatoha Michała, jaki ciapier vykonvaje rolu spadarožnika hierviackaj turystyčnaj Miekki.

Chram u Michališkach na vysokim bierazie Vilii — adbitak estetyčnych hustaŭ našych prodkaŭ. Usio tut celna i strymana. FOTA CIMAFIEJA AKUDOVIČA

Syn Jana, vilenski biskup Kazimir Kanstancin Bžastoŭski, ploŭ intryhi suprać Sapiehaŭ i navat adłučyŭ ich ad Carkvy, padtrymlivaŭ pašyreńnie jezuickaha ordena (u tym liku mieŭ dačynieńnie da budaŭnictva minskaha kafiedralnaha kaścioła), «prydumaŭ» orden rachitaŭ i zaprasiŭ u VKŁ orden pijaraŭ.

Orden rachitaŭ byŭ zasnavany vilenskim biskupam Kazimiram Bžastoŭskim u 1713 hodzie dla manachaŭ, što brali na siabie abaviazak dahladać chvorych na čumu.

Apiekunom vybrali śviatoha Rocha: pavodle sučasnych daśledavańniaŭ, heta byŭ francuz z zamožnaj siamji, što atrymaŭ miedyčnuju adukacyju, ale rana straciŭ baćkoŭ i, achviaravaŭšy svajo bahaćcie biednym, vypraviŭsia ŭ pilihrymku ŭ Italiju. Heta było XIV stahodździe, Jeŭropa pakutavała na epidemiju čumy, i samaachviarny lekar, jaki ŭrešcie i sam pieranios strašnuju chvarobu, byŭ simvałam čałaviečnaści.

Orden mieŭ tolki try klaštary: u Minsku (skryžavańnie sučasnych Revalucyjnaj i Ramanaŭskaj Słabady), Vilni i Koŭnie. Jaho skasavali ŭ 1840 hodzie.

Relihijnyja instytuty i miechanizmy, vidać, byli zvykłym śvietam dla Kazimira Kanstancina Bžastoŭskaha, a tyja, chto zamachvaŭsia na hety śviet, — vorahami. Ci nie tamu jon zrabiŭ usio, kab u 1689 hodzie pakarali śmierciu kolišniaha tavaryša pa ordenie jezuitaŭ Kazimira Łyščynskaha? Apošni, skončyŭšy Bieraściejski jezuicki kalehium i Vilenskuju akademiju, urešcie pakinuŭ orden jezuitaŭ, a paśla napisaŭ knižku na 530 staronak, jakaja zakančvałasia frazaj: «Takim čynam, Boha niama». Takoje ŭ tyja časy było niedaravalnym hrachom.

Biskup prahresiŭnych pohladaŭ

U kožnym pakaleńni rodu Bžastoŭskich niechta vybiraŭ dla siabie čornuju sutanu: heta taksama byŭ sposab pabudavać karjeru. U druhoj pałovie XVIII stahodździa takim vybrancam staŭ syn Juzafa Bžastoŭskaha (i plamieńnik Kazimira Kanstancina) Pavieł Ksavieryj.

Naradziŭsia Pavieł Ksavieryj u 1739 hodzie ŭ vioscy Mosar (ciapierašni Hłybocki rajon), dzie ŭ Bžastoŭskich byŭ majontak, a mahčyma, navat nievialiki zamak. Kaścioł, jašče niadaŭna znakamity na ŭsiu Biełaruś svaim probaščam Juozasam Bulkam, ćviarozaściu i bataničnym sadam, pabudavaŭ u 1792 hodzie małodšy brat Paŭła Ksavieryja Robiert i aśviaciŭ imieniem svajoj žonki, Hanny ź Plateraŭ.

Tak vyhladaŭ pałac Bžastoŭskich u Mosary. WIKIMEDIA COMMONS

U kancy 1750- ch Bžastoŭski navučaŭsia ŭ Rymie, u jezuickim kalehiumie. A paśla viartańnia ŭ 1762 hodzie byŭ spačatku vyśviečany na ksiandza, paśla atrymaŭ «siamiejnuju» pasadu pisara VKŁ i ŭ dadatak vybraŭsia deputatam na Hałoŭny trybunał VKŁ. U Rečy Paspalitaj XVIII stahodździa tak było možna.

Pavieł byŭ siarednim synam, na spadčynny Mosar spadziavacca nie moh, tamu ŭ 1767 hodzie nabyŭ ułasny majontak Mierač za 40 km ad Vilni. Praz dva hady jon pieranazvaŭ jaho ŭ Paŭłava i zrabiŭ toje, što ŭ baćkoŭskim uładańni, moža, i nie atrymałasia b: vyzvaliŭ svaich sialan ad panščyny i ŭładkavaŭ ź ich parłamient, stvaryŭšy takim čynam asobnuju Paŭłaŭskuju respubliku.

Dźvie Mieračy

Mierač Bžastoŭskaha, pierajmienavanaja im u Paŭłava, — heta siońniašniaja nievialikaja vioska Miarkinie, jakaja mieścicca ŭ Šalčyninkajskim (Salečnickim) rajonie Litvy, niepadalok ad miažy ź Biełaruśsiu. U joj ciapier zastałosia tolki niekalki dziasiatkaŭ pastajannych žycharoŭ.

Nie varta błytać hety nasieleny punkt z adnajmiennym miastečkam u ciapierašnim Varenskim rajonie, kolišnim paviatovym i navat adzin čas, u samym kancy isnavańnia Rečy Paspalitaj, vajavodskim centram. Abjadnoŭvaje hetyja dva pasieliščy tolki toje, što abodva jany mieściacca na race Mieryčancy (Miarkinie), tolki vioska — u jaje vierchnim ciačeńni, a miastečka — pry ŭpadzieńni ŭ Nioman.

Deizm i fizijakratyzm

Tut patrebna nievialikaje adstupleńnie.

U druhoj pałovie XVII stahodździa ŭ Jeŭropie raźviłasia fiłasofskaja płyń deizm (ad łacinskaha deus — Boh). Deisty vieryli ŭ Boha, ale admaŭlali jamu ŭ zvyšnaturalnych prajavach i cudach, u peŭnym sensie atajasamlivajučy z Boham pryrodu. Najvažniejšaj kancepcyjaj hetaj teoryi była ideja «naturalnaha paradku»: viera ŭ toje, što, jak i ŭ pryrodzie, u hramadstvie isnujuć naturalnyja zakony raźvićcia i ŭzajemadziejańnia, jakija treba prosta nie parušać dla taho, kab ekanomika, ludskija adnosiny i navat palityka raźvivalisia harmanična.

U siaredzinie XVIII stahodździa hetyja fiłasofskija razvažańni stali asnovaj dla ekanamičnaj teoryi francuzskaha ekanamista Fransua Kiene, jakuju ciapier nazyvajuć «fizijakratyzmam» (sa staražytnahrečaskaj φύσις — pryroda i κράτος — siła, ułada). Pavodle jaje pastułataŭ vychodziła, što sapraŭdnaj krynicaj bahaćcia musić być praca na ziamli, adno tolki treba dać ekanamičnuju svabodu sielskim vytvorcam — i ŭsio samo saboj harmanizujecca.

Sukupnaść hetych idej była vielmi papularnaj pa ŭsioj Jeŭropie. I Reč Paspalitaja nie stała tut vyklučeńniem. Chutčej, naadvarot: u nas fizijakratyzmam zacikavilisia bujnyja mahnaty i vysokapastaŭlenyja śviatary. 

Pavieł Ksavieryj Bžastoŭski. WIKIMEDIA COMMONS

Jakaja efiektyŭnaść ad prymusu?

Z pazicyi «naturalnaha paradku» hramadstva — heta taksama častka pryrody, jakaja hetak ža raźvivajecca pa naturalnych zakonach. Čałaviek i jahonaja ŭnutranaja maralnaść źjaŭlajucca častkaj hetaj sistemy. Kali čałavieka vyniać z naturalnych zakonaŭ pryrody — naprykład, pazbavić svabody, majomaści ci biaśpieki, — jon stanovicca nieefiektyŭnym jak dla siabie, tak i dla hramadstva. Fizijakraty kazali: «Jakuju efiektyŭnaść možna patrabavać ad čałavieka, kali jon pracuje pad prymusam i nie bačyć svajoj vyhady?»

Banalnaść dla siońniašniaha dnia, ale ŭ XVIII stahodździ ź jaho raspaŭsiudžanym pryhonam heta hučała jak vyklik.

Statut Paŭłaŭskaj respubliki. WIKIMEDIA COMMONS

Vyklik hety pryniali ludzi z najvyšejšych kołaŭ hramadstva. Sam kancler Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Iaachim Litavor Chrabtovič (paźniej stali pisać «Chraptovič») adznačyŭsia jak tearetyk ruchu, napisaŭšy niekalki tvoraŭ na hetu temu. Svaju haspadarku ŭ Ščorsach na Navahradčynie jon vioŭ u adpaviednaści z novymi pryncypami: skasavaŭ panščynu, płaciŭ za najomnuju pracu, a za karystańnie ziamloj braŭ dolu ad uradžaju. Da 1770 hoda ščorsaŭski majontak staŭ adnym z samych prybytkovych u Rečy Paspalitaj. 

Varjactva sa Statutam

Dziakujučy tamu, što Ščorsy ciapier na terytoryi Biełarusi, pra ich u nas šmat pišuć. Ale Chrabtovič byŭ u svaich pamknieńniach nie adzin. Idei francuzskich ekanamistaŭ abmiarkoŭvali ŭ pałacach i majontkach pa ŭsioj Rečy Paspalitaj. Ale na praktycy da kanca XVIII stahodździa nichto ŭ hetym kirunku nie zajšoŭ tak daloka, jak Pavieł Ksavieryj Bžastoŭski.

10 sakavika 1767 hoda ŭ vioscy Paŭłava (Mierač) było abvieščana ab stvareńni respubliki. Sialanie stanavilisia volnymi i ŭtvarali parłamient, dzie rašeńni prymalisia bolšaściu hałasoŭ. Parłamient byŭ dvuchpałatny, a jaho pastanovy vykonvali roznyja ministerstvy, jakimi kiravali vyklučna sialanie. Pasadu staršyni ŭ parłamiencie zajmaŭ sam Bžastoŭski, i jon, vidavočna, mieŭ prava vieta, ale nie bolš za toje.

Usio heta było prapisana ŭ Statucie, jaki Bžastoŭski padrychtavaŭ u tym ža hodzie. U adpaviednaści sa Statutam, usie sialanie abviaščalisia volnymi i mahli pakinuć haspadarku pry ŭmovie vypłaty ŭsich pazyk i ramontu chaty. I choć suma pazyki była dosyć padjomnaj, sychodzić z respubliki nichto nie chacieŭ.

Ni Chrabtovič, ni inšyja fizijakraty na taki ŭzrovień «naturalnaha paradku» padniacca nie navažylisia. Bolšaść ža mahnataŭ usio jašče razhladała sialan jak tavar i toje, što rabiŭ dziŭny ksiondz, uvohule ličyła varjactvam. Varjactvam, jakoje musiła chutka skončycca. 

Paŭłaŭskaja respublika

Bžastoŭski vybraŭ dla svajho ekśpierymientu nievialikuju viosku ź biednym nasielnictvam. Sam refarmatar uzhadvaŭ pra heta tak: «U 1767 hodzie ja znajšoŭ ziamlu, parosłuju lesam, z rakoj Mieryčanka, jakaja ŭpadaje ŭ Nioman, niezasielenaj. I tamu pryjšłosia šukać u lasach kupku ździčełych ludziej, jakija ŭ halečy i niaščaści žyli pad niavolnickaj pracaj zhodna z ahulnapryniatym u krainie zvyčajem».

Pa płoščy Paŭłaŭskaja respublika była roŭnaj pałovie Lichtenštejna abo San-Maryna i piatnaccaci kniastvam Manaka: kala 3 tysiač hiektaraŭ. Prava ŭdzielničać u parłamiencie mieli haspadary, jakija vałodali ziamloj, a ich siamiejniki i bieźziamielnyja ŭ hałasavańniach nie ŭdzielničali. Pry hetym Bžastoŭski pieryjadyčna vydzialaŭ ziamlu tym, chto jaje nie mieŭ, a taksama novym žycharam.

Za 20 hadoŭ kolkaść hramadzian respubliki vyrasła ŭtraja i naličvała kala 700 čałaviek. Niesłaby mihracyjny praces jak dla XVIII stahodździa! Jano i nie dziŭna, bo ŭsie ludzi ŭ Paŭłavie byli volnyja. Daŭšy svabodu, Bžastoŭski adrazu ž admianiŭ panščynu i ŭvioŭ čynš, bo heta harantavała asabistuju zacikaŭlenaść sialan u vynikach ich dziejnaści.

U Paŭłaŭskaj respubliki byli svoj ściah i hierb, čakanilisia hrošy. Paŭstała škoła, lakarnia i navat bank. Usio heta z udziełam sialan i dla sialan.

Było svajo vojska i navat forma ŭ hetaha vojska — biełyja župany z čornymi papachami navierch. Formu, darečy, mieła nie tolki vojska, ale i zvyčajnyja žychary. Bžastoŭski pastanaviŭ, što mužčyny ŭ jahonaj respublicy musiać chadzić u błakitnych županach i čyrvonych šapkach, a žančyny ŭ błakitnych sukienkach ź biełymi fartuchami. Sučasny čałaviek u hetym miescy moža vystavić pretenziju Bžastoŭskamu, što volnaść jahonych sialan była mocna abmiežavanaja, kali pan vyznačaŭ koler ich vopratki, ale dla ludziej toj epochi takija drobiazi naŭrad ci byli zaŭvažnyja.

Sałdaty Paŭłaŭskaj respubliki try razy adbivali šturm rasijskich vojskaŭ. WIKIMEDIA COMMONS

Svaboda, jakuju chočacca baranić

Ekśpierymient Bžastoŭskaha vyklikaŭ vielmi roznuju reakcyju ŭ hramadskaści Rečy Paspalitaj. Šmat chto ličyŭ jaho varjatam, ale ahułam, dziakujučy modzie na francuzskuju fiłasofiju taho času, da taho, što adbyvałasia ŭ Paŭłavie, stavilisia ź cikavaściu. U respubliku pryjazdžaŭ navat sam karol Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski, jaki, acaniŭšy zroblenaje, uručyŭ dziŭnamu ksiandzu orden Biełaha Arła.

Karal Bžastoŭski, jaki zrabiŭ svaich sialan hramadzianami. WIKIMEDIA COMMONS

Viaršyniaj pryznańnia stała pastanova Čatyrochhadovaha sojma, kali 4 krasavika 1791 hoda jaho pasłami była ratyfikavanaja dapoŭnienaja Kanstytucyja Paŭłaŭskaj respubliki. U adpaviednaści ź joj sialanie mahli sychodzić z haspadarki, užo navat nie vypłačvajučy nijakich pazyk Bžastoŭskamu. Ale nichto nie śpiašaŭsia hetaha rabić. Bo ci było lepšaje miesca dla sialan va ŭsioj Rečy Paspalitaj na toj momant?

Na žal, takim jano zastavałasia ŭžo niadoŭha. U nastupnym hodzie pačałasia vajna z Rasijaj, paśla druhi padzieł Rečy Paspalitaj i paŭstańnie Tadevuša Kaściuški. U 1794 hodzie parłamient respubliki vyrašyŭ dałučycca da paŭstańnia. Niahledziačy na małalikaść Paŭłava, rasijskim vojskam daviałosia try razy padymacca na šturm, kab uziać dziŭnuju viosku, jakuju abaraniała miascovaje paspalitaje rušańnie ŭ biełych županach z čornymi papachami.

 Čverć stahodździa paradku

Zdavałasia b, nie moža takoha być, kab prava prymać rašeńni zmahło adrazu zrabić ź biednych pryhonnych sialan efiektyŭnych haspadaroŭ. Adnak užo ŭ XX stahodździ historyki padličyli, što efiektyŭnaść pracy i kolkaść zdabytaha ŭradžaju ŭ Paŭłavie byli na paradak vyšejšyja, čym ahułam pa Rečy Paspalitaj. Inšaja sprava, što adnoj efiektyŭnaści haspadarańnia ŭ asobna ŭziataj maleńkaj dziaržavie mała.

25 hadoŭ praisnavała niezvyčajnaja respublika pad kiraŭnictvam Bžastoŭskaha. Bajučysia represij z boku rasijskich uładaŭ, Pavieł Ksavieryj źjechaŭ u Saksoniju. Svaju majomaść jon pradaŭ inšamu haspadaru, jaki paabiacaŭ chacia b častkova zachavać paradki staroj respubliki.

Dziŭnym čynam Kaciaryna II nie likvidavała hetaj haspadarki. Chacia jakraz jana mieła zub na ŭsich fizijakrataŭ Rečy Paspalitaj: z-za čutak pra toje, što «polskija» pany dajuć svabodu, u 1770—1780-ch hadach z Rasii źbiahała šmat sialan. Kančatkova Paŭłava było likvidavana tolki paśla paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ, kali miascovyja sialanie znoŭku dałučylisia da zmahańnia.

Na toj čas jany byli ŭžo nie prosta ekanamičnym ekśpierymientam dziŭnaha pana, ale jarkaj rehijanalnaj źjavaj, bo etnohrafy, jakija padarožničali pa hetych ziemlach u pieršaj pałovie XIX stahodździa, adznačali vidavočnuju roźnicu ŭ žyćciovych padychodach paŭłaŭcaŭ: jany sami płanavali svajo žyćcio (nakolki heta było mahčyma), ličyli svaje prybytki i cikavilisia mastactvam.

Sam Pavieł Bžastoŭski ŭ 1800 hodzie viarnuŭsia na radzimu i pasialiŭsia ŭ susiedniaj z Paŭłavam vioscy Turhieli. Tut jon pražyŭ reštu svaich dzion, nazirajučy za tym, jak zaniepadaje prajekt jahonaha žyćcia.

Pamior stary ksiondz u 1827 hodzie i byŭ pachavany ŭ miascovym kaściole. Ale pa niejkaj pryčynie rasijskija ŭłady nieŭzabavie vyciahnuli trunu ź ciełam Bžastoŭskaha i vyvieźli jaje ŭ nieviadomym kirunku. 

Valnadumstva ŭ spadčynu

Nieŭzabavie atmaśfiera ŭ Rasijskaj impieryi stanie zadušlivaj i nieprydatnaj dla hadavańnia fizijakratyzmu i inšych prahresiŭnych idej. Adnak u pieršaj čverci XIX stahodździa Polšča jašče mieła iluziju niekatoraj samastojnaści, a Rasijskaja impieryja nie supraćpastaŭlała siabie cyvilizavanamu śvietu. U 1818 hodzie rasijski impieratar Alaksandr I na adkryćci siejma Carstva Polskaha navat anansavaŭ stvareńnie rasijskaj Kanstytucyi, pavodle jakoj Rasija musiła stać kanstytucyjnaj manarchijaj.

Apošniuju sprobu skarystacca idejaj naturalnaha paradku na praktycy zrabiŭ naščadak Chrabtovičaŭ i Bžastoŭskich — Karal Bžastoŭski. Jon byŭ unukam Iaachima Chrabtoviča pa maci i plamieńnikam Paŭła Ksavieryja Bžastoŭskaha pa baćku.

Naradziŭsia Karal u 1796 hodzie ŭ Michališkach i jak naščadak dvuch rodaŭ atrymaŭ u spadčynu ziemli jak samich Bžastoŭskich (tyja ž Michališki), tak i Chrabtovičaŭ: majontak Štabin u Padlašskim vajavodstvie.

Vučyŭsia junak u Vilni i Paryžy. Vyjaviŭsia zdatnym vučniem: lohka avałodaŭ łacinaj, francuzskaj i niamieckaj movami, ale asablivuju cikavaść mieŭ da techničnych navuk. Jak naščadak dvuch mahutnych šlachieckich rodaŭ, pastupiŭ u 1816 hodzie na vajskovuju słužbu i chutka rabiŭ karjeru jak vajskovy inžynier. Ale ŭ 1818-m raptam niešta zdaryłasia — i jon paprasiŭsia ŭ adstaŭku. Vierahodniej za ŭsio, mieŭ prablemy sa zdaroŭjem. 

Tysiačy ranaŭ

Paśla adstaŭki Bžastoŭski źjechaŭ u Štabin (ciapier heta vioska ŭ Padlašskim vajavodstvie Polščy na poŭdni ad Aŭhustova, za 40 km na zachad ad Hrodna). Na toj momant štabinski majontak — heta 12 tysiač hiektaraŭ zaniadbanaj ziamli, abciažaranaj pazykami Chrabtovičaŭ.

Bžastoŭskamu pašancavała: ad susieda jon atrymaŭ hrošy na pakryćcio ŭsich pazykaŭ. I 23-hadovy šlachcič vyrašyŭ nie marnavać hety šaniec. Zakasaŭšy rukavy jon raspačaŭ tuju ž spravu, jakuju niekali raspačynali jahonyja dzied i dziadźka.

U 1819 hodzie Karal abviaściŭ u Štabinie respubliku. Pryhonnaje prava było admienienaje, sialanie stali volnymi. U ekanamičnym płanie małady Bžastoŭski pajšoŭ dalej za svaich svajakoŭ: usia ziamla była abvieščanaja arendnaj. Heta značyć, sialanie stanavilisia całkam ekanamična volnymi i prybytak ich haspadarki zaležaŭ vyklučna ad ich.

Sam Bžastoŭski pra heta pisaŭ tak: «Ja hanarusia, što sam siabie zabiaśpiečvaju. Kali b ja straciŭ hetu ŭpeŭnienaść, žyćcio b mnie abrydła. Ja pierastaŭ by žyć, kali b nie zmoh zarablać na žyćcio… Ja vyzvalaju vas ad usialakaj prymusovaj pracy, tamu što ŭsiakaja prymusovaja praca prynižaje čałavieka, pieratvaraje jaho ŭ źviera, pakidaje na im tysiačy ranaŭ i pieraškadžaje jaho maralnamu ŭzdymu». 

Štabinskaja respublika

Ziamla ŭ majontkach Bžastoŭskaha była nie vielmi dobraja, tamu pan vyrašyŭ prymusova ŭvieści jeŭrapiejskija praktyki sielskaj haspadarki: zamiest trochpolnaha sievazvarotu — šmatpolny i abaviazkovaja pasadka na svaim učastku bulby, chmielu i kapusty. Bžastoŭski sam napisaŭ zvod zakonaŭ, jakija žorstka karali za nievykanańnie praviłaŭ i asabliva za pjanstva.

Na hetym prykładzie vielmi cikava nazirać za hieniezisam idej fizijakratyzmu ŭ XIX stahodździ: u dziejańniach maładoha Karala ŭžo nie było ramantyčnaha žadańnia pabudavać idealnuju respubliku z kanstytucyjaj, mundzirami i parłamientam, jak toje rabiŭ u časy Aśvietnictva jahony dziadźka. Małady Bžastoŭski adkinuŭ usie «hulniavyja elemienty», pakinuŭšy tolki prahmatyku: jon daŭ maksimalnuju svabodu sialanam, uvioŭšy žorstkaje pakarańnie za nievykanańnie zakonaŭ, jakija sam napisaŭ. Dałoŭ cyrymonii: u XIX stahodździ staŭka ŭžo rabiłasia na techničny prahres i čałaviečy kapitał.

U kožnaj vioscy majontka stvarałasia samakiravańnie, jakoje źbirałasia pa niadzielach i vyrašała ŭsie pytańni haspadarki pramym hałasavańniem. Na sialanskija hrošy pry majontku była arhanizavana škoła. Časta tam vykładaŭ sam Karal Bžastoŭski. Užo praz 10 hadoŭ kala pałovy žycharoŭ majontka ŭmieli čytać i pisać: nievierahodna vialiki pracent dla siaredziny XIX stahodździa.

Taksama Bžastoŭski arhanizavaŭ kantoru, dzie sialanie mahli atrymać pazyki na arhanizacyju svaich haspadarak. Spačatku pad 6%, a paźniej pazyki stali biespracentnymi. 

Apantanaść i adukacyja

Važnaj častkaj respubliki Bžastoŭskaha ŭ Štabinie była pramysłovaść. Schilny da dakładnych navuk šlachcič nie bajaŭsia novaha: huta, jakuju jon arhanizavaŭ, stała zvyšpaśpiachovaj i adnoj z najbujniejšych u Rasijskaj impieryi. A miž tym usiu technałohiju Bžastoŭski vyvučyŭ i skanstrujavaŭ sam.

U 1824 hodzie ŭ Aŭhustovie pačali kapać znakamity Aŭhustoŭski kanał — i małady refarmatar z nula stvaryŭ liciejnuju vytvorčaść, dzie rabili miechanizmy dla šluzaŭ kanała. Paźniej na zavodzie pačali vypuskać sielskahaspadarčuju techniku. I tut taksama niekatoryja pryłady (naprykład, miechaničnuju daiłku dla karoŭ) raspracavaŭ sam Bžastoŭski.

Usie hetyja techničnyja navacyi, samo saboju, patrochu raspaŭsiudžvalisia pa navakolli.

Da paŭstańnia 1830 hoda Karal Bžastoŭski na svaje vočy ŭbačyŭ: teoryja pracuje! Jon mieŭ racyju, kali pajšoŭ šlacham ekanamičnych svabod, to, vidać, i ŭ inšych pytańniach naležyć vieryć u svaje siły. Z toj ža enierhičnaściu refarmatar dałučyŭsia da paŭstanckaha vojska, zaniaŭ nie apošniuju ŭ im pasadu i navat atrymaŭ orden Virtuti Militari za mužnaść u bitvie. Ale paŭstańnie prajhrała, i tolki cudam možna patłumačyć toje, što šlachcič nie byŭ pakarany paśla jaho parazy i navat zastaŭsia kiravać svaimi ŭładańniami, tolki farmalna pierapisaŭšy ich na siastru.

Štabinskaja respublika praisnavała da 1854 hoda, uvieś hety čas pakazvajučy niesłabuju dynamiku. Raśli ekanamičnyja pakazčyki i toje, što ciapier by nazvali indeksam raźvićcia čałaviečaha patencyjału: piśmiennaść, matyvavanaść, uzrovień žyćcia, daŭhalećcie.

Adnak sam Bžastoŭski ź dziacinstva nie vyłučaŭsia mocnym zdaroŭjem. I 30 hadoŭ napružanaj pracy dalisia ŭ znaki. U 1853 hodzie jon vyjechaŭ na lačeńnie ŭ Paryž, adkul užo nie viarnuŭsia: naleta nieŭtajmavany refarmatar pamior i byŭ pachavany na mohiłkach Manmaransi kala francuzskaj stalicy.

Pierad śmierciu dobrasumlenny haspadar prapisaŭ płan raźvićcia svajoj spravy na budučyniu. Sialanie atrymlivali svaju ziamlu ŭ pryvatnuju ŭłasnaść, haspadarka pierachodziła pad kiravańnie akanoma, jaki atrymlivaŭ pałovu ad usich prybytkaŭ haspadarki (heta pavinna było stać matyvacyjaj), śpiecyjalnym zahadam byŭ zasnavany Štabinski sielskahaspadarčy instytut i šmat čaho jašče.

Ale, na žal, pryznačany akanom nie spraviŭsia. Užo praz 8 hadoŭ haspadarka stała stratnaj. Dziakujučy paradkam i technałohijam Bžastoŭskaha, praŭda, majontak jašče praisnavaŭ da pačatku XX stahodździa, ale ŭrešcie byŭ likvidavany za daŭhi.

Tak skončyłasia historyja fizijakratyzmu na našych ziemlach, amal što daciahnuŭšy da času novych ekanamičnych teoryj, u jakich idei naturalnaj vyhady i maralnaści byli «zašytyja» ŭ samu sutnaść ekanomiki. 

Ci heta naša?

Pavał Bžastoŭski zasnavaŭ svaju respubliku ŭ vioscy Mierač, jakaja ciapier raźmiaščajecca na terytoryi Litvy. I tamu dla farmalistaŭ, jakija abmiažoŭvajuć historyju našaj nacyi miežami, heta ŭžo litoŭskaja historyja. A Štabin Karala Bžastoŭskaha znachodzicca na polskim ciapier baku, tamu heta, maŭlaŭ, historyja polskaja. Choć u tyja časy ciapierašnich miežaŭ nie isnavała.

A zasnavali b Bžastoŭskija svaje haspadarki ŭ miežach sučasnaj Biełarusi — my mieli b ceły parahraf u školnych padručnikach pra panoŭ-refarmataraŭ, značna raniejšych (i mocna efiektyŭniejšych) za refarmatara Alaksandra II. I pisać hety artykuł nie było b nieabchodnaści.

Ale ŭsio ž dumajecca, što nam užo čas hladzieć na Biełaruś i jaje spadčynu šyrej.

Cimafiej Akudovič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH

39

3

1

1

2

7