Nelsan Mandeła. 27 hadoŭ u turmie, pierš čym stać prezidentam

Časam uśmieškaj možna zrabić bolš, čym strohaściu i siłaj, skazaŭ pra Mandełu hienieralny sakratar AAN Pan Hi Mun. FLICKR, SOUTH AFRICAN TOURISM

Adnojčy za abiedam u domie eks-prezidenta Paŭdniova-Afrykanskaj Respubliki Nelsana Mandeły kucharka pryniesła ŭ stałovuju telefon:

— Jaje Vialikaść karaleva Lizavieta žadaje z vami pierahavaryć.

— Alo? Dabrydzień, Lizavieta! Jak žyvieš? Tak, u mianie ŭsio vydatna, dziakuj!

Jon lubiŭ raspaviadać pra znajomstva z karalevaj u Bukinhiemskim pałacy. «My paabiedali, potym doŭha hulali, pili čaj. Ceły dzień razmaŭlali. Potym ja kažu: «Nu, mnie čas u svaju haścinicu». — «Dzie ž vy spynilisia?» — «U Dorčastery». ­— «Siońnia nijakaha Dorčastera, — abviaściła karaleva. — Vy zastajaciesia tut»».

Kali Nelsan pakłaŭ słuchaŭku, siamja nakinułasia na jaho:

— Ty nie možaš nazyvać jaje prosta Lizavieta! Treba kazać: «Vaša Vialikaść», vykonvać pratakoł!

— Dy pra što vy! Jana ž nazyvaje mianie Nelsanam! My zaŭsiody zaviom adno adnaho pa imieni. Nie zabyvajcie, uva mnie taksama ciače karaleŭskaja kroŭ, ja ž prync Tembu, — jon chitra paśmichnuŭsia.

Prync Tembu

Mandeła pachodziŭ z arystakratyi naroda kosa (i dla jaho palityčnaha kapitału takoje pachodžańnie było vialikim plusam). Pradzied Nelsana byŭ karalom plemieni Tembu. «My — naščadki čaćviortaha doma, — raskazvaŭ Nelsan. — Naša rola — ułahodžvać sprečki i być daradcami karala. Da hetaj roli mianie i rychtavali». Ale žyćcio prynca było całkam ziamnym — jak i adnahodki, jon byŭ pastuškom.

Vioska Kunu, u jakoj vyras budučy prezident, žyvie svaim žyćciom. Jana nie mocna źmianiłasia z taho času. Chiba što ciapier u joj jość muziej Mandeły. FLICKR, SOUTH AFRICAN TOURISM

U pieršy školny dzień usim dzieciam davali jeŭrapiejskija imiony. «Čamu nastaŭnica nazvała mianie Nelsan? Paniaćcia nie maju». A pieršaje imia Mandeły było Cholichłała (druhi «ch» vymaŭlajecca jak anhlijskaje «th», ź jazykom pamiž zubami), na movie kosa značyć «hareza» (litaralna: «toj, chto zryvaje halinki z dreŭ»).

Taty nie stała, kali Nelsanu było 9: «Baćka pravodziŭ z kožnaj sa svaich žonak pa tydni: čatyry žonki — čatyry tydni. A ŭ toj dzień pryjšoŭ da maci pa-za «raskładam». Jon byŭ u žachlivym stanie i ŭsio kašlaŭ, kašlaŭ, kašlaŭ… Zakuryŭšy, tata supakoiŭsia. Tak i pamior — z zapalenaj lulkaj u rukach». Pach tytuniu ŭ pavietry zaŭždy viartaŭ Nelsana ŭ tyja ŭspaminy.

U movie kosa mnoha hukaŭ-cokańniaŭ. Navat vymaŭlajučy nazvu svajho naroda, ludzi kažuć «k» i adnačasova cokajuć. Ciapier u Afrycy 8 miljonaŭ nośbitaŭ hetaj movy. FLICKR, SOUTH AFRICAN TOURISM

Maci pamierła, kali Nelsan užo siadzieŭ u turmie. «Jaje pachavańniem pavinien byŭ zajmacca ja — adziny syn i starejšaje dzicia. Ale, viadoma, mnie nie dazvolili. Tady ja ŭpieršyniu ŭsumniŭsia ŭ pravilnaści abranaha šlachu».

Paŭnalećcie, darosłaść u naroda kosa nastupaje ŭ 17—18 hadoŭ paśla pracedury abrazańnia. Hety rytuał nazyvajecca «Uzychodžańnie ŭ hory» i zachoŭvajecca da siońnia: unuk Mandeły, Ndaba Mandeła, apisvaje, jak 16—18-hadovyja chłopcy na miesiac zdajuć rodnym svaje hadžety, vopratku, potym tydzień žyvuć usie ŭ adnym budanie bieź ježy i pitva — pakul rana zahoicca… U časy Nelsana cyrymonija abrazańnia zaviaršałasia spaleńniem chałupy, u jakoj junak vyras — na znak taho, što dziacinstva skončyłasia. Pry paŭnalećci Nelsan atrymaŭ druhoje imia — Dalibchunha, «toj, chto pačynaje razmovu». Praročaje.

Paŭnalećcie ŭ naroda kosa nastupaje paśla rytuału «Uzychodžańnie ŭ hory», ciahniecca jon kala miesiaca. Heta pracedura abrazańnia, jakuju supravadžajuć šmatlikija abrady i atrymańnie novaha imieni. Pracedura isnuje i siońnia. Na fota chłopcy viartajucca z kupańnia: jany spalili svaju adziežu, što simvalizuje raźvitańnie ź dziacinstvam, abmylisia — i atrymali śpiecyjalnyja abradavyja koŭdry. Ciapier jany mužčyny. WIKIMEDIA COMMONS, DINGEMAN

Apiakun adpraviŭ Nelsana va ŭniviersitet. Chłopiec vyvučaŭ antrapałohiju, prava, palityku, mieniedžmient i maryŭ pracavać u Departamiencie pa spravach karennych narodaŭ. Davučycca nie daviałosia: paŭstaŭšy suprać kiepskaj ježy va ŭniviersiteckaj stałoŭcy, Mandeła straciŭ miesca. Viarnuŭšysia damoŭ, jon daviedaŭsia, što jaho źbirajucca ažanić — pryčym nie z toj, što jamu padabałasia. Razam sa stryječnym bratam jany skrali niekalki karoŭ, pradali i na vyručku dabralisia da Iahaniesburha. Nelsan pracavaŭ achoŭnikam na zołatazdabyčy, potym klerkam u jurydyčnaj firmie. Tut jon upieršyniu sutyknuŭsia z aparteidam tvar u tvar.

FLICKR, SOUTH AFRICAN TOURISM

Žyćcio pry aparteidzie

Biełaje nasielnictva Afryki, naščadki hałandskich i francuzskich kałanizataraŭ, nazyvali siabie afrykaniery (pa- niderłandsku «afrykancy») abo bury («fiermiery», «sialanie»). Ich rodnaj movaj byŭ afrykaans — niderłandskaja, što vidaźmianiłasia na afrykanskaj ziamli.

Bury byli surovymi kalvinistami. Jany vieryli, što Boh zapavioŭ im kiravać hetaj ziamloj i, pavodle Boskaj zadumy, jany jaje sapraŭdnyja haspadary. Ich staŭleńnie da čornych ad pačatku było źniavažlivym. A ciažkaja paraza ŭ Anhła-burskaj vajnie pačatku XX stahodździa padahreła hetyja nastroi. Kali Brytanija paśla Druhoj suśvietnaj syšła z PAR, afrykaniery stali adyhryvacca na słabych.

Nelsanu 19, jon pastupaje va ŭniviersitet. Niahledziačy na zakony aparteidu, niekalki ŭniviersitetaŭ PAR praciahvali prymać studentaŭ usich ras, adstojvajučy akademičnuju svabodu. Mandeła byŭ apantanym, ale nie starannym studentam: praz partyjnuju aktyŭnaść jon try hady pravalvaŭ vypusknyja ispyty. Jon skončyŭ univiersitet zavočna, užo ŭ turmie. WIKIMEDIA COMMONS

U 1948 hodzie na vybarach (u jakich udzielničali tolki biełyja) pieramahła Nacyjanalnaja partyja, dla jakoj aparteid byŭ dziaržaŭnaj ideałohijaj.

Aparteid, abo bližej da aryhinału «apartchiejd», pierakładajecca z afrykaans jak «raździelnaje pražyvańnie», «padzieł». «Aparteid — heta palityka dobrasusiedstva, jakaja pryznaje najaŭnaść adroźnieńniaŭ pamiž ludźmi, — zajaŭlali ŭłady PAR u 1950-ja hady. — Heta palityka dazvalaje čornym i biełym žyć jak dobrym susiedziam». Ale na spravie heta była cyničnaja niespraviadlivaść, kali prava na ŭładu mieli tolki 20% nasielnictva.

Čarnaskurym nielha było jeździć pa krainie biez dazvołu, nielha było i žyć u haradach (tolki časova, padčas pracy). Ich nie puskali ŭ mnohija prafiesii. Pad hetu marku čarnaskurym admovili ŭ jakasnaj adukacyi, admianili ŭ ich škołach dakładnyja navuki: «Našto čornym dzieciam matematyka, kali jany nie zmohuć vykarystać jaje na praktycy?» Za taki padychod kraina raspłačvajecca dasiul.

Prajavy aparteidu: łaŭka tolki dla biełych i pieron, padzieleny pa rasavaj prykmiecie. WIKIMEDIA COMMONS

Akramia taho, isnavali asobnyja transpart, prybiralni, lifty, łaŭki ŭ parkach, plažy, uvachody ŭ dziaržustanovy — dla čornych i dla biełych. Źmiešanyja šluby byli pad zabaronaj, a seksualnyja suviazi pamiž čornymi i biełymi karalisia kryminalnym artykułam z terminam da 7 hadoŭ.

Čornych vysialali ŭ śpiecyjalnyja reziervacyi — bantustany (ad bantu — ahulnaj nazvy šmatlikich afrykanskich narodaŭ, jakija razmaŭlajuć na movach adnoj hrupy i majuć padobnyja kultury dy tradycyi). U vyniku 80% nasielnictva krainy žyło na 12% terytoryi. U pierśpiektyvie płanavałasia abvieścić bantustany asobnymi dziaržavami, pazbavić žycharoŭ hramadzianstva PAR i takim čynam zbudavać rasava čystyja zony.

Narody i movy

Narod kosa, da jakoha naležaŭ Mandeła, nie najbujniejšy z karennych u PAR. Jon zajmaje druhoje miesca, składajučy kala 20% ad čarnaskuraha nasielnictva hetaj krainy. A najbujniejšy narod PAR — zułusy (kala 30% čarnaskurych). 

Aficyjnych moŭ u sučasnaj PAR ažno 11: akramia kałanijalnych anhlijskaj i afrykaans (utvaryłasia ad niderłandskaj), heta movy najbujniejšych miascovych narodaŭ: zułu, kosa, vienda, paŭdniovaja ndebiele, paŭnočnaja sota, tsonha, tsvana, siesota i svazi. Apošnija try movy, darečy, źjaŭlajucca razam z anhlijskaj dziaržaŭnymi movami afrykanskich dziaržaŭ, susiednich z PAR: tsvana — Batsvany, siesota — Lesota, svazi — Esvacini (byłoha Svazilenda). 

Kiraŭniki PAR paśla krachu aparteidu, darečy, taksama nie naležać usie da adnaho naroda. Kali Mandeła i jahony nastupnik Taba Mbieki (1999—2008) byli kosa, to treci prezident, Khalema Matłante (2008—2009), — tsvana, čaćviorty, Džejkab Zuma (2009—2018), — zułus, a ciapierašni, Sirył Ramafosa, jaki kiruje z 2018 hoda, — vienda.

Vialiki pośpiech Paŭdniovaj Afryki i zasłuha Mandeły, što ŭ krainie ŭmacavałasia demakratyja i mierytakratyja (kali da ŭłady prychodziać samyja zdolnyja, biez uvahi na ich pachodžańnie i finansy).

Amandla!

34-hadovy Mandeła, supracoŭnik pieršaj u PAR advakackaj kantory dla čarnaskurych, staŭ imkliva nabirać papularnaść, kali źviarnuŭsia z pramovaj da 10-tysiačnaha mitynhu suprać aparteidu. Jon zaklikaŭ da bajkotaŭ i inšych zakonnych formaŭ niehvałtoŭnaha supracivu. Išoŭ 1952 hod.

Uzdymajučy ŭvierch ścisnuty kułak, jon prakryčaŭ «Amandla!» («Siła!»), a narod adkazaŭ «Ngawethu!» («Jana — naša!»). Hety voklič papularny i siońnia. Paśla taho mitynhu Mandełu ŭpieršyniu pasadzili ŭ turmu.

«Vysokaje dreva viecier hnie macniej» — adna z prymavak naroda kosa. Heta značyć, mocnym, vialikim ludziam dastajucca bolšyja vyprabavańni.

Nastupnyja hady viecier zmahajecca z baababam-Mandełam. Ułady pahražajuć uvieści vajennaje stanovišča, vinavaciać jaho ŭ kamuniźmie, zabaraniajuć adnačasova razmaŭlać bolš jak z adnym čałaviekam, naviedvać schody. Skasoŭvajuć arendu dla jaho advakackaha biuro.

«Narod kosa pryvyk ciarpieć, — zaŭvažaje ŭ svajoj knizie ŭnuk Mandeły. — My havorym pra heta, navat kali vitajem adno adnaho:
— Što čuvać? — pytańnie.
— Ndi nya mezela, — u adkaz. Što aznačaje «trymajusia».

Nelsana to sadziać, to vypuskajuć, ale čas na voli jon bavić z karyściu: natchniony idejami Machatmy Handzi, zaklikaje pakazalna parušać niespraviadlivyja zakony i sadzicca ŭ turmu. Na pieršy zaklik adhuknułasia 8500 čałaviek.

Partyja Mandeły Afrykanski nacyjanalny kanhres u hety čas časta abviaščaje bajkoty — i nie bieź plonu! Naprykład, u 1959 hodzie stała viadoma pra žudasnyja ŭmovy pracy na bulbianych fiermach. «Jeści takuju bulbu — usio roŭna što čałaviečuju płoć», — pisali listoŭki. Na niekalki miesiacaŭ ludzi admovilisia kuplać bulbu. Efiekt byŭ taki, što dziaržava musiła pravieści pravierki i dać harantyi rabočym. ANK vypuściŭ listoŭki: «Heta pieramoha našych ludziej i papiaredžańnie dla fiermieraŭ».

Akcyi 1950-ch paspryjali tamu, što afrykancy vyraśli jak nacyja. Ciapier jany stali stvarać pazityŭnuju prahramu dziejańniaŭ: damahalisia roŭnaści ŭ pravach na ziamlu, adukacyju i pramoha pradstaŭnictva ŭ parłamiencie.

Kali Mandełu zatrymali ŭ 1963-m, jon vyzvaŭsia abaraniać siabie sam i pieratvaryŭ sud u pierformans. Na pasiadžeńnie jon pryjechaŭ u tradycyjnym adzieńni svajho naroda. REDDIT, U/NEEDS_MORE_USERNAME

U 1960-m Nelsan Mandeła inicyjavaŭ kampaniju pa spaleńni propuskaŭ. Nasić ich abaviazanyja byli ŭsie čarnaskuryja. U propusku čarnaskuraha žychara PAR paznačałasia imia, plemiannaja prynaležnaść, dazvoł na pieramiaščeńnie, pracu i znachodžańnie ŭ peŭnym rehijonie, infarmacyja pra sudzimaść i padatki, a taksama daviedka z pracy, jakaja musiła zaśviedčvacca štomiesiac. Palicejskija mahli spynić luboha, zapatrabavać propusk i pry adsutnaści jaho aryštavać dy vyvieźci ŭ reziervacyju, da jakoj čałaviek prymacavany. Štohod tak mučyli kala paŭmiljona ludziej. 

42-hadovy Mandeła pakazalna palić svoj propusk — simvał niespraviadlivaści ŭ dačynieńni da čarnaskurych PAR. WIKIMEDIA COMMONS

Biełym, kaniečnie, možna było być dzie zaŭhodna i biez anijakaha propuska.

Pa ŭsioj krainie ludzi stali pratestavać. U pasiołku Šarpievil bolš za 5000 čałaviek pryjšli da palicejskaha ŭčastka i prapanavali aryštavać ich za adsutnaść propuskaŭ.

Demanstracyju rasstralali, zahinuli 69 čałaviek, ź ich 10 dziaciej i 8 žančyn.

Śviet byŭ šakavany. Rada Biaśpieki AAN pryniała rezalucyju. A ŭrad PAR, bajučysia paŭstańnia, zabaraniŭ apazicyjnyja partyi, aryštavaŭ 156 čałaviek za «dziaržaŭnuju zdradu» i pryniaŭ zakon, jaki vyzvalaŭ dziaržsłužačych ad adkaznaści za dziejańni ŭ čas buntu.

Mandeła syšoŭ u padpolle i pačaŭ rychtavać partyzanskuju vajnu.

Ci byŭ Mandeła terarystam

Bieśpierapynny hvałt z boku ŭładaŭ nie pakidaje nam vybaru, kazaŭ Nelsan. U 1960-m jon stvaryŭ vajskovuju arhanizacyju «Dzida nacyi» — «Umkchonta vie siźvie». «My spadziajomsia aćvierazić urad i jaho prychilnikaŭ, pakul nie stała zapozna i sprava nie dajšła da adčajnaj hramadzianskaj vajny».

«Dzida» pačała pravodzić akcyi sabatažu: napadać unačy na abjekty dziaržaŭnaj infrastruktury, naprykład punkty vydačy propuskaŭ, padryvać elektrasietki, telefonnyja linii. «My chacieli pakazać, što jość addanyja spravie ludzi, jakija buduć bicca hałavoj ab ścianu, pakul taja nie treśnie».

Važna było dziejničać biez achviar, i Mandeła hanaryŭsia, što padčas jaho apieracyj nichto nie zahinuŭ.

Fierma Liliślif — u pierakładzie «List Lilei». Hetuju «kanśpiratyŭnuju fiermu» vykupili biełyja baraćbity z aparteidam. Usie čarnaskuryja rabotniki na joj nasamreč byli paŭstancami. Mandeła, byŭšy padpolščykam, «pracavaŭ» na joj sadoŭnikam. Niekalki razoŭ na spatkańnie da jaho pryjazdžała žonka Vini z maleńkimi dočkami. Tym časam pieršaja žonka Evielin ź dziećmi žyła pad inšym proźviščam i nie chacieła ŭspaminać byłoha muža. WIKIMEDIA COMMONS

Častka partyzan raźmiaščałasia ŭzdoŭž dziaržaŭnaj miažy i dziejničała nabiehami. Častka — u padpolli. Mandeła pad imieniem Devid prykidvaŭsia to sadoŭnikam, to kiroŭcam (što dazvalała jamu jeździć pa krainie). U narodzie jon atrymaŭ mianušku Čorny Pieršaćviet.

«Ja časta čuju, jak baraćbitoŭ za svabodu nazyvajuć terarystami, — havaryŭ Mandeła ŭ staraści. — Učora i mianie nazyvali terarystam, a kali ja vyjšaŭ z turmy, tyja ž ludzi pryznali mianie. Voś što ja skažu: chto i kaho vinavacić u teraryźmie, zaležyć ad taho, čyj bok pieramahaje».

Cikava, što Mandeła až da 2008 hoda byŭ u amierykanskim śpisie asob, źviazanych z ažyćciaŭleńniem terarystyčnaj dziejnaści. I heta ŭ čas šmatrazovych siabroŭskich vizitaŭ u ZŠA da abodvuch Džordžaŭ Bušaŭ i Biła Klintana!

«Za heta ja hatovy pamierci»

U 1963-m padpolščyka Mandełu aryštavali. Miesca jaho znachodžańnia vykryła CRU, jakoje bajałasia jaho suviazi z kamunistami. Pačaŭsia viały sud: dokazaŭ datyčnaści da sabatažu nie było, i pakul što Mandełu mahli pradjavić tolki niezakonny vyjezd z krainy. Nelsan zładziŭ pierformans. Nadzieŭšy škuru leaparda i inšyja atrybuty svajho naroda, jon abviaściŭ, što budzie abaraniać siabie sam. «Čamu mianie, čornaha, sudziać biełyja? Niešta tut nie tak»… Vyrak — piać hadoŭ turmy.

Jon užo siadzieŭ, kali palicyja nakryła fiermu Liliślif, schapiła kiraŭnictva «Dzidy» i zachapiła dakumienty. Mandełu vystavili novaje abvinavačańnie.

U turmie na vostravie Robien, za 14 km ad horada Kiejptaŭn, z 1964 pa 1982 hod siadzieŭ budučy prezident PAR. Siońnia heta pomnik JUNIESKA. Turystam pakazvajuć akiency kamier (źleva) i kvoły sadok, jaki Mandeła raźbiŭ abapał valejbolnaj placoŭki. Sadoŭnictva jon palubiŭ na ŭsio žyćcio. WIKIMEDIA COMMONS

Na sudzie 1964 hoda Mandeła zrabiŭ trochhadzinnuju pramovu, jakaja na ŭvieś śviet zaśviedčyła jaho palityčnuju budučyniu. Jon havaryŭ, što jon nie prychilnik hvałtu i što situacyja nie pakidała inšych varyjantaŭ adstajać svaje pravy. Abvierh zajavy prapahandy ab tym, što pratest byŭ inśpiravany z-za miažy. Usio, što nam treba, — prava hołasu, kazaŭ jon. Da pieršych usieahulnych vybaraŭ zastavałasia 30 hadoŭ.

Nelsan skončyŭ słovami, jakija zatym vybili na ścianie Pałaca pravasudździa: «Ja zmahaŭsia jak suprać panavańnia biełych, tak i suprać panavańnia čornych. Ja šanavaŭ ideał demakratyčnaha i svabodnaha hramadstva. Heta toj ideał, dziela jakoha ja spadziajusia žyć, — 45-hadovy Mandeła pahladzieŭ u vočy sudździ i skazaŭ toje, što advakaty ŭhavorvali vykraślić: — Ale kali treba budzie, za hety ideał ja hatovy pamierci».

U kamiery Mandeły ciapier muziej. Sprava — spalnaje miesca. U turmie Mandeła pravioŭ 27 hadoŭ. WIKIMEDIA COMMONS

Mandeła byŭ peŭny, što ich z paplečnikami paviesiać. «Sudździa pryjšoŭ na abviaščeńnie prysudu pachmurny, i my ŭžo ni na što nie spadziavalisia». Ale chłopcam dali pažyćciovaje. Ličycca, što ad šybienicy viaźniaŭ uratavała mižnarodnaja ŭvaha.

«U majoj krainie vy spačatku adpraŭlajeciesia ŭ turmu, a potym stanoviciesia prezidentam»

Jak Mandeła i dziesiać jaho paplečnikaŭ pieražyli prysudy ad 22 da 30 hadoŭ? Jany rychtavalisia da budučyni.

Palityčnych izalavali ad inšych viaźniaŭ (aparteid adčuvaŭsia navat u turmie: indusam vydavali štany, čarnaskurym — šorty) i viečarami dazvalali sustrakacca. Z padačy Mandeły jany pieratvaryli turmu va ŭniviersitet. Kožny čytaŭ lekcyi pa tym, u čym raźbiraŭsia. «Ujavi, my pryjdziem da ŭłady i ty stanieš ministram ekanomiki, — padbadziorvaŭ jon tavaryša. — Nie ŭpadaj u adčaj, padumaj, jak budzieš raźvivać ekanomiku».

Mandełu źmiaścili ŭ adzinočnuju kamieru 2ch2,5 m, spaŭ jon na cynoŭcy, nary pastavili tolki praz 10 hadoŭ. Pa načach Nelsan pracavaŭ nad dypłomam bakałaŭra (a paźniej i mahistra) prava dla Łondanskaha ŭniviersiteta, dzie vučyŭsia zavočna. Narešcie źjaviŭsia čas skončyć univier! Akramia taho, Mandeła vučyŭ afrykaans: «Nielha pryvieści voraha ŭ zasadu, kali nie viedaješ, pra što dumaje varožy hienierał».

A dniom čakała ciažkaja, časam biessensoŭnaja praca: viaźni drabnili kamiani na ščebień i pieranosili ź miesca na miesca. Praz try hady ich pieraviali na vapniakovy karjer. Ciomnyja akulary nie dazvalalisia, i ad ślapučaha sonca Nelsan zajmieŭ prablemy sa zrokam.

Mandeła pakazvaje prezidentu ZŠA Biłu Klintanu svaju kamieru i placoŭku, dzie drabiŭ kamiani. WIKIMEDIA COMMONS

«U turmie ja lubiŭ vynosić śmiećcie. Časam tam traplalisia abryŭki haziet. Ja braŭ hetyja abryŭki, čyściŭ, a ŭviečary cicha čytaŭ u kamiery. Naŭrad ci kali-niebudź chtości jašče tak caniŭ presu».

Za hetyja abryŭki jon nie raz traplaŭ u karcar. Paśla vyzvaleńnia Mandeła štodzień vykonvaŭ rytuał: paśla śniadanku siadaŭ u kresła i pierahladaŭ usie vosiem rehijanalnych haziet — ad pieršaj pałasy da kałonki z aniekdotami.

Uvieś čas u turmie jon surjozna staviŭsia da zdaroŭja: skakaŭ, adciskaŭsia.

Kali na vostravie zajšła havorka pra toje, kab abviaścić haładoŭku, Nelsan zapraciviŭsia: «My i tak zmahajemsia tut za vyžyvańnie — navošta nam samim pazbaŭlać siabie ježy? Treba źjadać usio, što nam dajuć. Treba kłapacicca pra siabie, kab vystajać».

Śpiarša suviazi sa źniešnim śvietam było mała: jamu dazvalałasia adno naviedvańnie i adno piśmo na šeść miesiacaŭ. Pry hetym čas ad času da jaho puskali zamiežnych aficyjnych asob. Aŭtarytet Mandeły ŭsio ros, i byŭ navat epizod, kali jon zdoleŭ paskardzicca zaprošanym sudździam na žorstkaść novaha načalnika turmy. Nieŭzabavie taho źniali.

Adzin z najlepšych filmaŭ pra afrykanskuju turmu časoŭ aparteidu — zachaplalnyja i napružanyja «Ucioki z Pretoryi». U hałoŭnaj roli tam syhraŭ Deniel Redklif. Hary Poter vyras 

«Być baćkam nacyi — vialiki honar, ale być baćkam siamiejstva prynosić bolš radaści. A hetaj radaści było tak mała ŭ maim žyćci», — pryznavaŭsia Mandeła. Dzieci ŭpieršyniu pabačyli jaho praz 10 hadoŭ źniavoleńnia: «Tata! Tata!» — płakali jany, abdymajučy 56-hadovaha Nelsana. Na movie kosa heta taksama aznačaje «baćka».

«Tolki svabodnyja ludzi mohuć vieści pieramovy»

U 1980-ja ŭ PAR paviejała hramadzianskaj vajnoj. Mižrasavyja kanflikty nabyvali strašnyja abaroty. Usio bolš čornych ciarpieła ad palicyi. Usio bolš biełych — ad ruk čarnaskurych radykałaŭ. Situacyju zapuściła paŭstańnie ŭ Saŭeta, pryharadzie Iahaniesburha. U 1976 hodzie tam adbylisia pratesty školnikaŭ suprać uviadzieńnia afrykaansu jak asnoŭnaj movy navučańnia zamiest anhlijskaj. Ale «čarnaskuryja pavinny razumieć, što im kaža načalstva», — vyrašyŭ urad. Na rodnych movach vykładalisia tolki Zakon Božy, muzyka i fizkultura.

16 červienia (ciapier hetaja data adznačajecca jak Dzień moładzi) kala 20 tysiač školnikaŭ nie pajšli ŭ škołu, mnohija sabralisia na demanstracyju pad łozunham «Kali my pavinny viedać afrykaans, to premjer-ministr pavinien viedać zułu». Palicyja adkryła ahoń. Zachavalisia strašnyja kadry hetych chłopčykaŭ u štonikach sa šlejkami — starejšy niasie na rukach mienšaha, zabitaha, a za imi dziaŭčatki ŭ školnych spadnicach. Pratesty raspaŭsiudzilisia, da kanca hoda ŭ PAR zahinuli niekalki socień čałaviek, dakładnaja kolkaść nieviadomaja.

«Ciapier i my viedali, što takoje ślezaciečny haz»

Unuk Mandeły Ndaba tak uspaminaje tyja smutnyja časy: «My ź siabrami čuli pra paŭstańnie ŭ Saŭeta. My bilisia na pałkach — «palicejskija» suprać «pratestoŭcaŭ» — i razyhryvali ŭ dvarach žorstkija sceny, jakija kožny dzień bačyli pa televizary.

Adnojčy ŭvosień 1992 hoda (leta ŭ nas zakančvajecca ŭ krasaviku, heta značyć, byŭ, napeŭna, maj), hulajučy ŭ futboł, my ŭbačyli, jak na našaj vulicy źbirajecca marš pratestu. Nam było hadoŭ pa dziesiać. Ale my padumali: «My ž užo darosłyja! My — voiny!» I dałučylisia.

Marš byŭ nie vielmi ludnym — čałaviek vosiemdziesiat-sto hadoŭ dvaccaci, jany śpiavali, razmachvali ściahami i niešta skandavali. My prajšli dva ci try kvartały, kali ŭbačyli vializnuju žoŭtuju mašynu «Chipa», jakaja vyviernuła z-za roha prosta na nas. Jaje harmata rezka krutnułasia: «Pach! Pach! Pach!» Nad našymi hałovami zašypieli kanistry sa ślezaciečnym hazam — i ludzi z krykami kinulisia chto kudy. Chtości spatykaŭsia i padaŭ, inšyja dapamahali im padniacca.

My ź siabrami padžhali dadomu… Tam, adkašlaŭšysia, adplavaŭšysia, my pahladzieli adzin na adnaho. Nam było nie strašna, naadvarot! My byli ŭ zachapleńni: ciapier i my stali sapraŭdnymi bajcami! Ciapier i my viedali, što takoje ślezaciečny haz».

Raźviazka blizkaja

Paŭstańnie ŭ Saŭeta radykalna źmianiła psichałahičny fon u krainie. Upieršyniu za paŭtara dziesiacihodździa ŭrad sutyknuŭsia z masavym supracivam. Tysiačy čornych pačali šukać kantakt z «Dzidaj nacyi».

Macnieŭ mižnarodny bajkot. Kapitały sychodzili z PAR. Pradprymalniki, banki, prezidenty prasili ŭrad vyzvalić Mandełu, kab razradzić abstanoŭku. Ale ŭłady zamiest hetaha ładziać pres-tur, kab pakazać, jakija dobryja kamiery na vostravie Robien, dzie siadzić Mandeła.

U 1982-m Nelsana z čatyrma paplečnikami pieraviali ŭ turmu Połsmur u Kiejptaŭnie. Jany ličyli: kab abmiežavać ich upłyŭ na moładź, viaźniaŭ 1976 hoda. Ciapier jamu dazvalali 52 listy na hod i navat puścili raźbić sad na dachu turmy. Ale Mandeła ŭžo sumavaŭ pa astraŭnym piejzažy.

Pad ciskam mižnarodnaj supolnaści prezident PAR staŭ vystaŭlać Mandele ŭmovy. Jon prapanavaŭ vyzvaleńnie, kali toj «nazaŭždy admovicca ad hvałtu jak palityčnaj zbroi». Ale Mandeła jaho absiek: «Tolki svabodnyja ludzi mohuć vieści pieramovy. Źniavolenym heta zabaroniena. Ja nie budu rabić nijakich krokaŭ, pakul moj narod i ja ŭ niavoli. Ja viarnusia. Amandla!»

Jaho pasłańnie začytvała narodu małodšaja dačka. Joj było 4, kali tatu pasadzili, i 31 — kali vyzvalili.

Potym jana raskazvała, jak ciažka było pieramahčy hnieŭ na tatu, što pajšoŭ na pryncyp, vyrašyŭšy siadzieć. «Minuła šmat času, pierš čym ja zmahła sabie pryznacca, što pavažaju jaho rašeńnie».

U turmu pačali pryjazdžać ministry, bujnyja biznesoŭcy — i Mandeła adčuŭ siabie haspadarom situacyi. Z 1986 hoda ź im praviali 46 sustreč. Stała jasna, što vyzvaleńnie niepaźbiežnaje. Ale hety praces zaniaŭ jašče čatyry hady.

U 1988-m Mandełu pieraviali ŭ turmu «Viktar Vierstar», va ŭłasny domik z kucharam, videamahnitafonam i basiejnam. Da jaho puskali svajakoŭ i paplečnikaŭ. A ŭ nastupnym hodzie kansiervatyŭny prezident PAR Piter Vilem Bota pieranios insult. Jaho nastupnik Frederyk de Klerk akazaŭsia prychilnikam dyjałohu, jon vypuściŭ palitviaźniaŭ i lehalizavaŭ Afrykanski nacyjanalny kanhres. 11 lutaha 1990 hoda Mandeła vyjšaŭ na volu, heta pakazvali ŭ žyvym efiry na ŭvieś śviet.

U 1990-ja apošni bieły prezident PAR Frederyk de Klerk admianiŭ niespraviadlivyja zakony i pravioŭ pieršyja vybary, u jakich udzielničali ŭsie rasy. Pieramožcam na ich staŭ Nelsan Mandeła. Za hod da vybaraŭ, u 1993-m, Mandeła i de Klerk atrymali Nobieleŭskuju premiju miru. WIKIMEDIA COMMONS

Vyjšaŭšy na volu, Mandeła pabudavaŭ sabie domik na ŭzor turemnaha. Ad pytańniaŭ admachvaŭsia: «Ja pryvyk da taho doma i nie chaču nočču błukać u pošukach kuchni».

Toj, chto pačynaje dyjałoh

Ad vyzvaleńnia da vybaraŭ, na jakich Mandeła staŭ prezidentam, prajšło jašče čatyry hady — treba ŭmieć ciarpieć. Uvieś hety čas išli napružanyja pieramovy. Kali ŭ 1993-m Mandeła i de Klerk atrymlivali Nobieleŭskuju premiju miru, ich adnosiny byli što naciahnutaja struna.

Praź dziesiać hadoŭ apošni bieły prezident de Klerk skaža: «Adsutnaść azłoblenaści — adna z vydatnych jakaściaŭ Mandeły». A złavacca było na što. Urad zaciahvaŭ pieramovy, kab vymusić Nelsana da sastupak. Uzbrojvaŭ i natraŭlivaŭ na narod kosa vajaŭničych zułusaŭ. Pravakavaŭ sutyčki z palicyjaj u čornych rajonach. 

Na pieradvybarnym mitynhu ŭ pryharadzie Kiejptaŭna ŭ 1994 hodzie. Fota Hlina Hryfitsa

U turmie jamu najbolš brakavała dziciačych hałasoŭ. I na voli jon staraŭsia heta kampiensavać. «Časam pakaleńniu davodzicca stać vialikim, — kazaŭ jon. — Hetym pakaleńniem možacie stać vy. Dazvolcie zakvitnieć svajoj vieličy». WIKIMEDIA COMMONS

«Kali ty viedaješ movu voraha, jon u tvajoj uładzie»

Bačačy ŭsio heta, Mandeła arhanizuje zabastoŭku i robić niečakany krok — vystupaje pa televizary na movie afrykaans, rodnaj movie svaich vorahaŭ. Pry hetym kaža: «De Klerk — čałaviek vialikaj prystojnaści». Paplečniki azadačanyja: jak jon moh takoje skazać pra hetaha hada! Ale Mandeła adčuvaŭ, što havaryć i kali.

U turmie na vostravie Robien Mandeła davioŭ viedańnie afrykaansa da daskanałaści. Turemščyki źviartalisia da jaho pa dapamohu: pierakłaści listy, razabrać dakumienty. «Načalnik turmy tasavaŭ achoŭnikaŭ kožnyja paŭhoda, kab jany nie pasiabravali sa mnoj. Jany pavinny byli ličyć mianie za voraha i adpaviedna stavicca. Ale,

kali ty viedaješ movu voraha, jon u tvajoj uładzie. Kab pieramahčy voraha, treba supracoŭničać ź im. Tady jon stanie tvaim partnioram, moža być, navat siabram».

Nierašučy de Klerk arhanizuje refierendum siarod biełych — heta było apošniaje hałasavańnie, dzie brali ŭdzieł tolki biełyja. 68% prahałasavali za praciah pieramoŭ. 

Dzień svabody

27 krasavika 1994 hoda prajšli pieršyja ŭsieahulnyja vybary (ciapier heta dziaržaŭnaje śviata — Dzień svabody). Čornyja płakali, apuskajučy biuleteni. Prezidentam staŭ Mandeła. Vice-prezidentam — de Klerk. Partfieli padzialili miž ANK i biełaj, afrykanierskaj Nacyjanalnaj partyjaj. Ministram unutranych spraŭ prezident pryznačyŭ niadaŭniaha voraha, kiraŭnika vajaŭničych zułusaŭ. U hetym kampramisie — uvieś Mandeła.

A naradžeńnie nacyi paŭdniovaafrykancaŭ adbyłosia praz hod. PAR prymała čempijanat śvietu pa rehbi. U finał vyjšli kamandy PAR i Novaj Ziełandyi. U rehbi tym časam hulali vyklučna biełyja, i tradycyjna, dziesiacihodździami ŭsie čarnaskuryja padtrymlivali kamandu-supiernika. Ale ŭ 1995-m na stadyjon pryjechaŭ Mandeła. Jon byŭ u biejsbołcy «Sprynhboksu», rehbi-kamandy, ščyra radavaŭsia ich pieramozie i ŭručyŭ kapitanu zbornaj kubak. Heta byŭ sihnał afrykancam usich ras: «My adzin narod».

Nacyja paŭdniovaafrykancaŭ naradziłasia ŭ 1995-m, na čempijanacie śvietu pa rehbi. BRITANNICA.COM

Matč pa rehbi, kudy Mandeła pryjšoŭ, kab padtrymać biełuju kamandu PAR, staŭ pierałomnym momantam u historyi paŭdniovaafrykanskaj nacyi. Jaho asensavaŭ kultavy režysior Klint Istvud u filmie «Niepieramožny» (2009). Rolu Mandeły syhraŭ Morhan Fryman, kapitana rehbi-kamandy — Met Dejman

Kamisija pa vyśviatleńni iściny i prymireńni

Mandeła razumieŭ, što ŭzajemnaje prabačeńnie — šlach da prymireńnia i jadnańnia. Tolki tak hramadstva zmoža ruchacca napierad. U hetym byŭ i ekanamičny sens: susiedzi, jakija vyhaniali byłych kałanizataraŭ, źniščyli hetym svaju ekanomiku, pahruzilisia ŭ biednaść, a da ŭłady ŭ mnohich afrykanskich krainach pryjšli žachlivyja režymy.

Tolki staŭšy prezidentam, Mandeła stvaryŭ Kamisiju pa vyśviatleńni iściny i prymireńni dla rasśledavańnia złačynstvaŭ, učynienych u pieryjad z 1960 pa 1994 hod u chodzie baraćby z aparteidam. Kamisija nie była dziaržaŭnym orhanam, nie mieła paŭnamoctvaŭ suda. Jaje zadačaj było dać słova pakryŭdžanym, achviaram, a nie katam.

Pasiadžeńnie Kamisii pa pošuku iściny i prymireńni. Uznačalvaŭ jaje arcybiskup Desmant Tutu. Časam jamu ledźvie ŭdavałasia strymlivać ślozy. RAYMOND PRESTON, TIMESLIVE.CO.ZA

Šanujučy pakuty ludziej, kamisija nie vyklikała ich da siabie, a sama vypraŭlałasia ŭ vioski i haradki zapisvać ich pakazańni. «Nam treba było pahladzieć u vočy źvieru, kab minułaje bolš nie trymała nas u zakładnikach», — kazaŭ kiraŭnik kamisii arcybiskup Desmand Tutu, łaŭreat Nobieleŭskaj premii miru 1984 hoda. Za dva hady praz kamisiju prajšło 22 tysiačy achviar. I 8 tysiač kataŭ, jakija atrymali amnistyju. Kamisija papiaredžvała: kali złačyncy nie abjaviacca da maja 1997 hoda, reštu žyćcia pražyvuć u strachu, što ich raskryjuć.

Kožnuju niadzielu na praciahu dvuch hadoŭ pasiadžeńni kamisii pakazvali pa TB, tranślavali pa radyjo. Achviary i katy siadziać vočy ŭ vočy. Havorać adno da adnaho. «Ty padviesiŭ mianie za nohi i zaviazaŭ viaroŭku tak, kab ja nie moh dychać…», «…I vy zastrelili jaje! Jana była ŭ sinim płaščy, pamiatajecie?» — heta ŭžo muž zahinułaj ad čarnaskurych radykałaŭ u pačatku 90-ch. I ŭsie płačuć. Arcybiskupu Tutu časam robicca nievynosna. Jon kusaje siabie za palec — napeŭna, kab nie zakryčać, — i kładziecca hałavoj na stoł.

U kamisiju źviartalisia ludzi, čyje blizkija prapali bieź viestak. I słužačyja tajnaj palicyi raskazvali: ich zamknuli ŭ hruzaviku, načynienym vybuchoŭkaj, i puścili z abryvu; zakatavali ŭ piačory; spalili za horadam…

Samym častym pytańniem było «Jak adšukać kostki?», samaj častaj prośbaj — pastavić pomnik.

Niekatoryja achviary pieršy raz bačyli svaich mučycielaŭ pry dzionnym śviatle, tvaram u tvar. Achviary i ich siemji časta prasili byłych siłavikoŭ pryznać vinu dy paškadavać pra svaje dziejańni.

Amnistyju złačyncam časoŭ aparteidu davali, kali złačyniec moh dakazać, što da złačynstva jaho zmušała palityčnaja sistema. Ale za asabliva ciažkija złačynstvy ŭ amnistyi admaŭlali.

Nie ŭsim dastatkova było prymireńnia. Niekatoryja źviarnulisia ŭ sud. Ale mnohija, vyhavaryŭšysia i pabačyŭšy raskajańnie svaich kryŭdzicielaŭ, adčuli palohku. Važnaj była hłybokaja pavaha pierad ich pakutami, pryznańnie i ŭšanavańnie ich hora. «Siońnia, — skazaŭ adzin stary, — maimi ślazami razam sa mnoj płakaŭ uvieś narod».

Spačatku bolšaść biełych admaŭlałasia pryznavać sistemny charaktar katavańniaŭ, kalectvaŭ i zabojstvaŭ u čas aparteidu. Pa słovach arcybiskupa Tutu, «vielmi ciažka abudzić taho, chto prykidvajecca, što jon śpić». Ale sukupny abjom śviedčańniaŭ ludziej z roznych kutkoŭ krainy raspluščyŭ im vočy.

Mandeła ličyŭ: kab zachavać mir, nielha ładzić Niurnbierhski praces. Jon zaklikaŭ daravać — ale nie zabyć.

Mandeła ŭvioŭ modu na šaŭkovyja kašuli z mudrahielistym uzoram. U jaho honar ich stali nazyvać madzibami. Madziba — plemiannoje imia: tak zvali daŭniaha prodka Nelsana Mandeły, i tak u staraści stali nazyvać samoha Nelsana. Praz hety zvarot prajaŭlali pavahu i luboŭ. WIKIMEDIA COMMONS

Asabistaje

«Kiravać krainaj značna lahčej, čym kiravać siamjoj», — žartavaŭ Nelsan, razmaŭlajučy z adnym sa svaich 17-ci ŭnukaŭ.

Evielin — pieršaja žonka Mandeły. Na fota — 1944 hod, jana siabroŭka niaviesty na viasielli supolnych siabroŭ. Miedsiastra i hramadskaja aktyvistka, Evielin stała śviedkaj Ijehovy i mužavaj aktyŭnaści nie pryniała. U 1990- ia jana trymała kramu harodniny i žyła zvyčajnym žyćciom ź dziećmi, unukami i druhim mužam. WIKIMEDIA COMMONS

U Mandeły było try žonki. Ź pieršaj, Evielin, jany mieli čaćviora dziaciej: dźviuch dačok pa imieni Makazivie (adna ź ich pamierła maleńkaj, u 9 miesiacaŭ) i dvaich synoŭ. Ź pieršaha kłasa dzieci musili žyć pad falšyvymi imionami.

Starejšy Tembi zahinuŭ u avaryi, kali Nelsan siadzieŭ u turmie, a małodšy Makhata pamior ad VIČ užo paśla jaho prezidenctva. Paśla hetaha Mandeła pačaŭ kampaniju dapamohi chvorym i prafiłaktyki, dziela čaho adkryŭ fond «46664» — taki byŭ jaho turemny numar. Tak eks-prezident zmahaŭsia sa styhmatyzacyjaj chvorych na ŚNID.

Šlachi Nelsana i Evielin syšlisia na palityčnaj hlebie i na joj ža praz 14 hadoŭ šlubu razyšlisia. Aktyvistka ANK stała śviedkaj Ijehovy i asudžała mužavu palityčnuju aktyŭnaść: «Ty sprabuješ rabić toje, što musić rabić Boh».

Paźniej Evielin kazała, što pryčynaj razvodu stała mužava niaviernaść (havaryli, što sakratarka ANK navat naradziła ad jaho dzicia), i aburałasia: «Śviet zanadta ŭznosić Nelsana. Jak čałaviek, jaki ździejśniŭ pralubadziejstva i pakinuŭ žonku ź dziećmi, moža być druhim Isusam? Jon usiaho tolki mužčyna».

Razvod byŭ pakutlivy, doŭžyŭsia dva hady — Nelsan biezvynikova zmahaŭsia za apieku nad dziećmi.

Vini Mandełu, druhuju žonku Nelsana, nazyvali Maci nacyi. Jana čakała jaho na voli, sustrakała paśla 27 hadoŭ turmy… Ale ŭžo praz hod para razyšłasia. Tym nie mienš, navat kali Nelsan znoŭ ažaniŭsia, Vini zaprašali na ŭsie siamiejnyja śviaty. WIKIMEDIA COMMONS

Druhuju žonku Mandeła sustreŭ prosta na vulicy paśla adnaho sa svaich sudoŭ. Vini była pieršaj u PAR čarnaskuraj sacyjalnaj rabotnicaj, mieła šalonuju charyzmu, i vočy jaje hareli nie mienš, čym u Nelsana. Na 18 hadoŭ maładziejšaja za muža, za čatyry hady sumiesnaha žyćcia pamiž sudami jana paśpieła naradzić dačok Zienani i Zindzi. Kali muža pasadzili, Vini stała simvałam supracivu. Joj samoj pryjšłosia pieražyć strašnyja ździeki i 1,5 hoda pravieści ŭ «adzinočcy» ŭ Pretoryi.

Vini i Nelsan razyšlisia ŭ 1990-ja. Publična Nelsan tłumačyŭ, što ŭ Vini źjaviŭsia inšy kachany, ź jakim jana praciahvała bačycca i paśla vyzvaleńnia muža. Ale blizkija śćviardžajuć, što jon vielmi ciažka pieražyvaŭ ideałahičnyja razychodžańni. Vyjaviłasia, što pakul jon z turmy nastojliva zaklikaŭ da miru i Afryki dla ŭsich, Vini zajaŭlała: «Razam, ruka ab ruku, uzbroiŭšysia zapałkami i šynami, my vyzvalim hetuju krainu!» Miełasia na ŭvazie žudasnaje zabojstva: adzieć na čałavieka ablituju bienzinam šynu i padpalić. Pry hetym Vini raspaviadała pra ŭsie žachi i prynižeńni, jakija vyniesła ad biełych za čas svajho źniavoleńnia.

Było i ciažkaje kankretnaje abvinavačańnie. U 1980-ja jana stvaryła ź sirot tak zvany futbolny kłub Mandeły. Nasamreč, heta była banda ciełaachoŭnikaŭ «Maci nacyi».

Siarod inšaha, hetyja chłopcy ŭ domie Vini zakatavali 14-hadovaha čarnaskuraha padletka, jakoha zapadozryli ŭ pracy na palicyju.

Vini paprasiła prabačeńnia ŭ siemjaŭ achviar. A serca Nelsana było raźbitaje. U 1994-m jon abvieściŭ pra razryŭ adnosin, praz čatyry hady — pra razvod. Ale Mandeła praciahvaŭ pavažać hetu žančynu. Unuk uspaminaje, jak strašenna razzłavaŭsia Mandeła, kali pabačyŭ pa telebačańni, jak novy prezident Taba Mbieki pavodzicca ź Vini. U 2001 hodzie na adznačeńni Dnia moładzi jana padyšła da Mbieki i nachiliłasia, kab pacałavać taho ŭ ščaku na znak pryvitańnia. Ale Mbieki adšturchnuŭ jaje — i ź jaje hałavy ŭpała biejsbołka. «Jak jon moh?! — kryčaŭ Mandeła. — Ci možna tak stavicca da žančyny?!» U toj dzień jon admoviŭsia razmaŭlać ź Mbieki pa telefonie, jany doŭha mirylisia.

Treciaj žonkaj Nelsana Mandeły stała Hrasa Mašeł, udava byłoha prezidenta Mazambika. Redkasny vypadak: Hrasa pabyvała pieršaj łedzi dźviuch dziaržaŭ. Viasielle spravili na 80-hodździe Nelsana. WIKIMEDIA COMMONS

Treciaj žonkaj Mandeły stała Hrasa Mašeł, udava byłoha prezidenta susiedniaha Mazambika Samora Mašeła, jaki ŭ 1986 hodzie zahinuŭ u avijakatastrofie. Jany raśpisalisia na Nelsanava 80-hodździe. Hrasie było 52. Jana zajmałasia humanitarnaj dapamohaj dzieciam i žančynam Afryki. Skončyła Lisabonski ŭniviersitet i volna havaryła na siami movach.

«Najpierš Hrasa admianiła tradycyju zvanić u zvanočak za abiedziennym stałom, — raskazvaje ŭnuk Mandeły. — Heta było zusim nie ŭ jaje styli, i ja byŭ hetamu rady. Kali ja tolki pryjechaŭ, mnie zdavałasia, što heta vielmi kruta, ale pastaleŭšy, staŭ čuć u hetym adhałoski kałanijalnych tradycyj. Ciapier ja razumieju, što heta było vynikam doŭhich hadoŭ źniavoleńnia Madziby [plemiannoje imia Mandeły]: jon nie viedaŭ niekatorych rečaŭ ab sučasnych tradycyjach, tamu što prapuściŭ vielizarny kavałak žyćcia».

Niejmaviernaje prymireńnie

U 1990 hodzie de Klerk prapanoŭvaŭ Mandełu farmat fiederacyi: rehijon dla biełych, rehijon dla čornych. Ale ŭ taho było svajo bačańnie.

Toje, što adbyłosia paśla vybaraŭ 1994 hoda, sučaśniki nazyvajuć cudam. PAR paźbiehła mižrasavaj raźni paśla prychodu da ŭłady čornych. Niejkaja častka afrykanieraŭ źjechała, ale bolšaść zastałasia žyć i pracavać.

Žorstkaść — nie krutaść i nie stratehija

Z maładości Mandeła abažaŭ boks. «Ja škaduju ŭ žyćci tolki pra adno — što nie staŭ čempijonam śvietu pa boksie», — žartavaŭ jon.

Unuk uspaminaje, jak u 1997-m z čypsami ŭ rukach jany čakali lehiendarnaha boju Evandera Cholifiłda i Majka Tajsana, «słuchajučy fiłasofskija razvažańni dzieda ab pryncypie roŭnaści ŭ boksie. Dla jaho była važnaja lubaja situacyja, u jakoj rasa i hrošy adychodzili na druhi płan».

Mandeła hladzieŭ bai, mižvoli prymajučy ŭ kreśle stojku baksiora. Pry hetym jon vioŭ strasny «dyjałoh» z kamientataram.

Padčas hetaha boju Tajsan adkusiŭ Cholifiłdu kavałačak vucha. Mandeła byŭ aburany da hłybini dušy. «Heta ž nie pieŭnievyja bai, pavodź siabie hodna! — kryčaŭ jon u televizar. — Budź mužčynam, hulaj pa praviłach!»

Žorstkaść nie maje ničoha supolnaha ni z krutaściu, ni sa stratehijaj, skazaŭ jon potym unukam. Ulwazi alukhulelwa — «Kryčučy ab ŭłasnaj vieličy, vialikim nie stanieš». Adkusiŭšy vucha supiernika, nie stanieš čempijonam.

Nieŭzabavie paciarpieły Cholifiłd biez ładnaj častki vucha pryjechaŭ da Mandeły (jon časta prymaŭ u siabie sielebryci z usiaho śvietu). Jany siabravali da kanca žyćcia Mandeły. 

Paŭdniovaja Afryka paśla Mandeły

Praź niekalki tydniaŭ paśla pieramohi na vybarach Mandeła zasnavaŭ fond padtrymki moładzi, kudy štohod nakiroŭvaŭ 12 000 dołaraŭ — tracinu svajho zarobku. «Za doŭhija hady, praviedzienyja ŭ turmie, ja ni razu nie čuŭ dziciačych hałasoŭ, i mienavita hetaha mnie nie chapała bolš za ŭsio», — pryznavaŭsia Mandeła. Stvareńnie sistemy adukacyi, jakaja vyciahnie Afryku ź biednaści, było jaho pryjarytetam. 

Pavodle zapavietu Mandeły, hramadstva dalej pracuje nad zachavańniem hramadzianskaha miru. Što praŭda, situacyja transfarmujecca. Jak dla našaj moładzi savieckija časy stanoviacca mifam, tak i ŭ PAR biełaja i čornaja moładź usio mienš razumieje traŭmy baćkoŭ.

Prateja artyšokavaja, nacyjanalnaja kvietka PAR, jakaja źmiaščajecca nad ščytom na dziaržaŭnym hierbie.
Akramia kvietki pratei, na hierbie PAR prysutničaje ptuška-sakratar — mahutnaja i chutkaja, jana niby abaraniaje svaju krainu ad vorahaŭ. Ščyt abkružany biŭniami słanoŭ. A deviz napisany na miascovaj movie ccham, jakaja vymierła ŭ XIX stahodździ: «Roznyja ludzi, jadnajciesia» — namiok na šmatnacyjanalny skład PAR. Na fota prateja sortu Madziba. FLICKR, 阿橋 HQ

Sakret pośpiechaŭ Mandeły — nie tolki charyzma, viera ŭ svaju spravu, a i fantastyčnaja intuicyja. Dzie i kali pajści na kampramis, a dzie stajać da kanca.

A spadčyna Mandeły — nie tolki ŭ niazłomnaści padčas baraćby za demakratyju, ale i ŭ pavazie da pravavych normaŭ paśla pieramohi. U adroźnieńnie ad mnohich afrykanskich lidaraŭ, Mandeła zastavaŭsia va ŭładzie tolki adzin termin, ad 1994 da 1999 hadoŭ, zakłaŭšy tradycyju źmiennaści prezidentaŭ.

14

4

2

2

3

4