Palityčny analityk pra vyklik dla Biełarusi: «Moŭny projhryš pryviadzie da adnaho: biełarusy stanuć ruskimi»
Intelektualny kłub Śviatłany Aleksijevič praciahvaje dyskusijnyja sustrečy ź viadomymi piśmieńnikami i navukoŭcami. Hetym razam amierykanski historyk Cimaci Snajder i ŭkrainski palityčny ahladalnik Vital Portnikaŭ abmiarkoŭvali šlachi da niesvabody, pa jakich pajšli postsavieckija krainy, najpierš Rasija, Ukraina i Biełaruś.
Vital Portnikaŭ. Fota apostrophe.ua
«U kancy 80-ch i pačatku 90-ch my žyli va ŭmovach pieramien. Paśla situacyja pačała źmianiacca, i stała vidavočnym, što hetyja pieramieny my zmožam ubačyć vyklučna na asobnych učastkach postsavieckaj prastory, nie na ŭsioj terytoryi, — zajaviŭ Portnikaŭ. — Ja razumieŭ, što žyvu siarod ludziej, jakija pieražyli katastrofu 1917-1922 hadoŭ i nastupnyja represii.
Heta katastrofa była nastolki surjoznaj, što ŭ jaje žachu praktyčna zabyłasia Pieršaja suśvietnaja vajna. I hetym my adroźnivajemsia ad jeŭrapiejskich krain, tam Pieršaja suśvietnaja vajna — adna z najbolšych trahiedyj, razam z Druhoj suśvietnaj.
A ŭ nas pra Pieršuju suśvietnuju nichto nikoli nie pamiataŭ nie tolki na dziaržaŭnym uzroŭni, ale i ŭ siemjach, tamu što ŭsie nastupnyja žachi — hramadzianskaja vajna, represii, hoład i amal adrazu ž novaja vajna zasłanili tuju Pieršuju.
I chto moh zastacca ŭ takoj dziaržavie? Zastalisia pieramožcy, jakich taksama paśla rasstrelvali, źniščyli, i zastalisia zapałochanyja ludzi, jakija staralisia nie dzialicca sa svaimi dziećmi i ŭnukami svaim dośviedam, navat kali jon byŭ stanoŭčym.
Što my atrymali ŭ vyniku? U Rasii značna horšuju situacyju, čym u krainach, kudy prychodzili balšaviki. Kali ŭ Rasii była paŭnavartasnaja hramadzianskaja vajna, to ŭ tych krainach, jakija byli akupavanyja i dałučanyja da Savieckaha sajuza, situacyja skłałasia inšaja.
Tam hramadstva było bolš manalitnym, mienš padzielenym, i, niahledziačy na ŭsie represii, zastavałasia častka ludziej, jakija vałodali abo pačućciom svabody, abo pačućciom identyčnaści, heta nie zaŭsiody supadała».
Analityk pryhadaŭ, što kali ŭ saviecki čas jeździŭ u krainy Bałtyi, to bačyŭ, što tam nie pierarvanaja suviaź pamiž identyčnaściu, svabodaj i zdolnaściu da samavyražeńnia.
«Dastatkova było pierajechać miažu pamiž Litvoj i Biełaruśsiu, jak źmianiaŭsia śviet, tamu što Biełaruś na niekalki hadoŭ daŭžej była ŭ składzie SSSR.
Dastatkova było pierajechać miažu pamiž Biełaruśsiu i Rasijaj, jak śviet jašče raz źmianiaŭsia, tamu što Biełaruś była arenaj akupacyi rasijskaha vojska (tak, pad čyrvonymi ściahami, ale heta było ŭsio toje ž rasijskaje vojska), a ŭ Rasii jany ŭžo vajavali pamiž saboj.
Tamu ja zaŭsiody ličyŭ, što, pa-pieršaje, u Łatvii, Litvy i Estonii, a pa-druhoje, va Ukrainy, u mienšaj stupieni ŭ Biełarusi, bolš šancaŭ prarvacca, čym u Rasii, jakaja była razdaŭlenaja hramadzianskaj vajnoj.
Tamu što, niahledziačy ni na jakoje imknieńnie da pieramienaŭ, samo hramadstva, zasnavanaje na amaralnaści pieramohi ŭ pačatku XX stahodździa, nie zdolnaje da raźvićcia.
Heta było zrazumieła ŭžo ŭ 1990-ja hady, kali rasijanie pačali vyśviatlać adnosiny pamiž saboj. I my ŭbačyli ŭ jelcynskuju epochu, što ŭvieś demakratyzm novaj ułady — heta ŭsiaho tolki šylda dla ŭzbahačeńnia i ŭstanaŭleńnia novaha aŭtarytarnaha režymu».
Uźnikaje pytańnie: a jaki vybar?
Portnikaŭ miarkuje, što «my naŭrad ci možam vyratavacca razam».
«Kožnaja kraina z postsavieckaj prastory moža raźličvać na pierachod da inšaj cyvilizacyi, tolki kali vyrašyć dva pytańni.
Pytańnie źniešniaj deakupacyi, heta, viadoma, razryŭ ź impierskim minułym, — zajaviŭ ekśpiert. — I my va Ukrainie prykładajem da hetaha značnyja namahańni, asabliva paśla pieramohi Majdana ŭ 2013-2014 hodzie.
Nie skazać, što heta zaŭsiody atrymlivacca, tamu što ŭ nas vielmi šmat ludziej, jakija nie chočuć hetaha razryvu, i ŭ 2019-m jany, pa vialikim rachunku, uziali revanš. Ale my pracujem.
Siońnia navat naša hramadskaja i miedyjnaja prastora — heta nie pierajmienavanaja prastora savieckaj Ukrainy ci niejkaj Kurskaj vobłaści, jak heta było jašče dziesiacihodździe tamu.
Ja zaŭsiody kazaŭ, što pośpiech pryjdzie z farmiravańniem ukrainskaj identyčnaści ad Lvova da Daniecka. Kali Adesa, Dniapro, Charkaŭ — našy harady-miljońniki — zahavorać pa-ŭkrainsku.
Kali ŭ našych škołach buduć vučyć Bajrana i Puškina ŭ pierakładzie na ŭkrainskuju, tady Ukraina budzie takoj ža naturalna kulturna hamahiennaj krainaj, jak Polšča».
Ale hetaha niedastatkova, kaža Portnikaŭ: «Važna jašče, što buduć havaryć pa-ŭkrainsku, važna, kab nie havaryli na saviecki ład. I heta nastupny etap, nieabchodnaja ŭmova dla vyzdaraŭleńnia».
Mahčyma, u budučyni heta budzie tyčycca i Biełarusi, ličyć palityčny ahladalnik.
«Pakul u Biełarusi pa-biełarusku budzie havaryć 3%, a nie 93% nasielnictva, ni pra jakuju budučyniu krainy nie moža iści havorki. Moŭny projhryš dla ŭkraincaŭ i biełarusaŭ pryviadzie da taho, što jany stanuć ruskimi, treba skazać heta ščyra i nazaŭsiody. Prybirajecie moŭnyja i kulturnyja adroźnieńni — stanoviciesia vy prosta zachodniaj častkaj ruskaha naroda».
