Kanflikt u paŭstahodździa. Čamu afhanskaja vajna ryzykuje nikoli nie skončycca
Na dadzieny momant kanflikt u Afhanistanie — adzin z samych praciahłych u suśvietnaj historyi. Zhadvajem asnoŭnyja padziei i tłumačym, čamu taliby tak chutka zaniali krainu i jakija prablemy stajać pierad imi.
Apošnija 50 hadoŭ u historyi Afhanistana — čas biaskoncych pieravarotaŭ i źmien ułady. Pierš, čym analizavać prablemy i supiarečnaści, pierakažam padziei ŭ niekalkich skazach.
Da 1973 hoda ŭ krainie isnavała manarchija. Nastupnyja piać hadoŭ — dyktatura. U 1978-m da ŭłady pryjšli prakamunistyčnyja siły. Faktyčna pačałasia hramadzianskaja vajna, jakaja praciahvajecca dahetul. Na nastupny hod u krainu ŭvajšli savieckija vojski, jakija da 1989-ha zmahalisia z apazicyjaj.
Paśla vyvadu savieckich vojskaŭ łajalnaja im administracyja zmahła pratrymacca tolki niekalki hadoŭ, pakul jaje nie źvierhła apazicyja. Supiarečnaściu pamiž jaje roznymi hrupoŭkami skarystalisia taliby. Ale supracoŭnictva apošnich z terarystami «Al-Kajdy» stała fatalnym: u 2001-m amierykancy vysadzilisia ŭ Afhanistanie, adkul syšli hetym letam.
Tradycyi suprać navatarstva
Afhanistan tysiačahodździami źjaŭlaŭsia manarchijaj. Apošni karol (padyšach) Afhanistana, jakoha klikali Zachir-šach, pakrysie ažyćciaŭlaŭ reformy: uvioŭ kanstytucyju, žančyny zmahli nie nasić parandžu, byŭ zasnavany pieršy ŭniviersitet.
Ale źmieny zakranuli tolki haradskuju elitu. Ahułam Afhanistan zastavaŭsia nadzvyčaj adstałaj krainaj: 88% nasielnictva byli niepiśmiennymi i žyli ŭ halečy,
vialikuju rolu adyhryvała relihija.
U 1973-m Zachir-šacha źvierh stryječny brat, jaki staŭ prezidentam (faktyčna dyktataram). Novaja ŭłada pačała represii suprać aktyvistaŭ Narodna-demakratyčnaj partyi Afhanistana, jakija aryjentavalisia na Maskvu.
U 1978-m NDPA ažyćciaviła pieravarot i pačała radykalnyja pieraŭtvareńni. U 272 tysiač ludziej zabrali «liški» ziamli, jakija addali sialanam. Žančyny atrymali roŭnyja pravy z mužčynami, ułady zabaranili prymusovyja šluby, krytyčna stavilisia da isłamu. Heta ŭsprymałasia jak razryŭ tradycyj, jakija farmiravalisia stahodździami.
Tak
sfarmiravaŭsia pieršy vuzieł supiarečnaściaŭ — kanflikt pamiž tradycyjaj i imknieńniem da reformaŭ. I jon nikudy nie źnik da našych dzion.
Pa apošnich dadzienych, tolki 22% afhancaŭ majuć dostup da internetu. Tolki 39% dziaŭčat chodziać u pačatkovuju škołu. Kali amierykancy pryjšli ŭ hetuju krainu, u škołu chadzili ŭsiaho 3%. Ale navat za dva dziesiacihodździ novaja ŭłada nie zmahła kardynalna źmianić śviadomaść miascovych žycharoŭ.
«Tak, ciapier na vulicach Kabuła i niekalkich inšych bujnych haradoŭ stała bolš žančyn, čym pry talibach, i bolš dziaŭčynak chodzić u škołu. Ale (…)
prahres dla žančyn tyčycca tolki žycharak stalicy i žmieńki inšych haradskich terytoryj. Asnoŭnyja zabarony i pradpisańni Talibanu ŭ adnosinach da žančyn pa-raniejšamu zastajucca zakonam
(…). U pravincyjach da hetaha času žančyny redka pracujuć i naohuł nie vychodziać z domu biez svaich mužoŭ», — pisała žurnalistka Dženi Nordbierh u knizie «Padpolnyja dziaŭčynki Kabuła». Kala 80% žančyn u Afhanistanie prymusova vydali zamuž.
Nieluboŭ da zachopnikaŭ
Afhanistan viadomaja jak
kraina, jakaja nikoli nie skarałasia zamiežnym zachopnikam i hadami zastavałasia nadzvyčaj zakrytaj. U hetym mahli pierakanacca try zvyšdziaržavy, jakija ŭ roznyja stahodździ zachodzili ŭ Afhanistan.
U XIX stahodździ — anhličanie, jakich raźbili ŭ dvuch vojnach, u XX-m — SSSR, u XXI-m — ZŠA. Źjaŭleńnie ŭ hetaj krainie dvuch apošnich dziaržaŭ było pa-svojmu łahična.
U kancy 1970-ch ZŠA finansavali apazicyju. Dy i kiraŭnictva Afhanistana z prakamunistyčnaj partyi prapanavała Złučanym Štatam palepšyć adnosiny. Išła chałodnaja vajna, i Saviecki Sajuz napužaŭsia, što stracić krainu.
Što tyčycca ZŠA, to paśla terarystyčnaj ataki na viežy-bliźniaty ŭ 2001-m treba było źniščyć teraryzm u zarodku.
Ale ni SSSR, ni ZŠA tak i nie zmahli pieramahčy da kanca svaich supiernikaŭ. Taktyka partyzanskaj vajny, spryjalnyja pryrodnyja ŭmovy (šmat hor), staŭka na relihiju rabili apazicyju niepieramožnaj.
U abodvuch vypadkach pieramohi apošniaj byli niepaźbiežnymi. Pytańnie było tolki ŭ časie.
Za dziesiacihodździ, pakul dźvie zvyšdziaržavy znachodzilisia ŭ Afhanistanie, jany nie tolki zmahalisia z apazicyjaj. Ruskija i amierykancy budavali infrastrukturu (darohi i balnicy), pašyrali aśvietu i — kali kiravacca kaštoŭnaściami zachodniaj cyvilizacyi — nieśli prahres. Ale
jany ŭsio roŭna ŭsprymalisia častkaj afhancaŭ jak zachopniki. Adpaviedna, kaštoŭnaści, jakija jany prasoŭvali, taksama ŭsprymalisia šmat kim jak čužyja.
Niedavier da «kałabarantaŭ»
Reformy apošniaha karala, 10 hadoŭ pad Savietami i 20 hadoŭ pad amierykancami nie prajšli darma.
U Afhanistanie pakrysie pavialičvałasia kolkaść ludziej, jakija nie źjaŭlajucca nośbitami tradycyjnych relihijnych kaštoŭnaściaŭ. Niezdarma stolki afhancaŭ zaraz sprabujuć źbiehčy z krainy.
Zdavałasia b, abiedźvie dziaržavy pakidali paśla siabie hramadzianskuju administracyju. Zaraz šakuje, nakolki chutka jana kapitulavała pierad talibami.
Ale što adbyłosia 30 hadoŭ tamu? Paśla taho, jak SSSR vyvieŭ svaje vojski, prezident Afhanistana Nadžybuła praciahvaŭ atrymlivać savieckuju vajskovuju techniku. Ź im zastalisia i savieckija vajskovyja śpiecyjalisty. Ale
1 studzienia 1992-ha pastaŭki spynilisia. Na toj momant režym kantralavaŭ tolki asobnyja harady i mahistrali. Praz čatyry miesiacy, 28 krasavika, apazicyja ŭvajšła ŭ Kabuł. I tady, i zaraz havorka išła pra miesiacy, a nie pra hady.
Čamu abiedźvie administracyi prajhrali tak chutka?
Etničny skład Afhanistana nadzvyčaj piaresty. U im žyvuć puštuny, tadžyki, chazarejcy, uźbieki, turkmieny i h.d. Amal usie ź ich musulmanie, ale naležać da roznych kirunkaŭ isłamu. Tamu kazać pra adzinstva nie vypadaje.
Abodva režymy raźjadała karupcyja. Jany mieli słabuju armiju.
Niekatoryja ekśpierty navat miarkujuć, što na samaj spravie kolkaść siłavych struktur prazachodniaha ŭrada Afhanistana, što isnavaŭ pry dapamozie amierykancaŭ, nie daciahvała i da pałovy z naminalnych 350 tysiač čałaviek.
Ale jašče bolš istotna, što
śvieckija kaštoŭnaści hetych administracyj zastavalisia čužymi dla bolšaści nasielnictva.
Hetyja ŭłady asacyjavalisia z zachopnikami.
Zakony šaryjatu, biaskoncaja vajna i narkotyki
«Taliban» u 1994-m utvaryŭ muła Amar. Na toj momant u krainie išła vajna pamiž roznymi lidarami apazicyi. Muła skarystaŭsia hetym, zachapiŭ stalicu i abviaściŭ pra stvareńnie Isłamskaha Emirata Afhanistan. Ruch kantralavaŭ bolšuju častku krainy, u jakoj byli ŭviedzieny normy šaryjatu i panavała poŭnaja relihijnaja nieciarpimaść. Adnačasova praciahvałasia ich baraćba z vojskami «Paŭnočnaha aljansu», jaki ŭtvaryli hienierały Achmad Šach Masud i Rašyd Dustum.
U 2001-m u Afhanistan uvajšli amierykancy. Nastupny hod prajšoŭ adnosna spakojna, ale ŭžo ŭ 2003-m taliby adnavili siły i pierajšli da partyzanskaj baraćby. To bok
«Taliban» nikoli nie isnavaŭ u časy miru. Tamu niezrazumieła, što budzie rabić ruch, kali ŭnutranych supiernikaŭ nie zastaniecca. Ci zdoleje admovicca ad hvałtu 1990-ch? Jakoj budzie reakcyja afhancaŭ, kali hvałt praciahniecca?
Tym bolš, u krainie vyrasła ŭžo niekalki pakaleńniaŭ, jakija pryzvyčailisia vyrašać pytańni praz zbroju i žyvuć u atmaśfiery biaskoncaj vajny.
Isnuje jašče adna prablema — narkotyki. Opij pačaŭ vyrablacca ŭ hetaj krainie jašče ŭ 1950-ja hady. Jaho vytvorčaść stała pavialičvacca ŭ 1980-ja, kali centralnyja ŭłady pierastali kantralavać usiu krainu, a palavyja kamandziry stali šukać sabie hrošy dla pakupak zbroi.
Taliby pastavili vytvorčaść opiju na patok. Ale pry amierykancach vytvorčaść narkotykaŭ vyjšła na novy ŭzrovień.
Pa dadzienych AAN, u 2006-m niezakonny abarot narkotykaŭ składaŭ bolš za pałovu ekanomiki krainy (dakładniej 52% ad usiaho VUP).
Ź ciaham času ničoha nie źmianiłasia. U 2015 hodzie žurnalisty Bi-Bi-Si pabyvali ŭ pravincyi Hielmiend, samaj bujnoj pa płoščy ŭ Afhanistanie. Pa ich słovach, «za dzieviać hadoŭ intensiŭnych bajavych dziejańniaŭ mižnarodnyja vojski nie zrabili ničoha, kab spynić vytvorčaść [narkotykaŭ]. Nasamreč stała tolki horš».
Ci źbirajucca taliby vyrašać hetuju prablemu? Jakija haliny ekanomiki źbirajucca raźvivać u jakaści alternatyŭnych?
Na pieršy pohlad, taliby siłaj rasputali kłubok supiarečnaściaŭ, jaki isnavaŭ apošnija dziesiacihodździ. Ale ŭsie mižnarodnyja i ŭnutranyja nastupstvy ich prychodu da ŭłady pakul pradkazać ciažka.
