Zmahajsia za, a nie z. Machatma Handzi: «Śpiarša jany ciabie nie zaŭvažajuć, paśla śmiajucca, zatym zmahajucca z taboj. A potym ty pieramahaješ»
Razam sa svaim narodam Machatma prajšoŭ doŭhuju evalucyju. Nie ŭsio z zapavietaŭ Handzi mohuć pieraniać biełarusy. Taktyka Handzi pracavała va ŭmovach pravavoj dziaržavy, jakoj była Brytanskaja impieryja. U nas situacyja inšaja. I tym nie mienš, zachaplalnaja historyja žyćcia i pieramohi Handzi šmat čamu vučyć i kožnaha z nas.
Machatma Handzi, huru niehvałtoŭnaha supracivu. «Usie my z adnaho ciesta, usie my dzieci adnaho Tvorcy. Dla mianie zahadka, jak ludzi mohuć hanarycca tym, što prynižajuć inšaha», pisaŭ jon. Fota WIKIMEDIA COMMONS
Indyja ŭ časy Handzi znachodzicca pad kantrolem Vialikabrytanii. Bolšaść čynoŭnikaŭ — brytancy, jakija majuć asablivyja pravy, naprykład, jeździć pieršym kłasam.
Adnosiny ŭ vioscy paŭfieadalnyja: sialanie płaciać padatak, ziamielnuju rentu, addajuć častku ŭradžaju. Bolšaść ź ich žyvie ŭ doŭh.
Siaredniaja praciahłaść žyćcia — 23 hady.
Pramysłovaść i infrastruktura: šachty, čyhunka, fabryki apracoŭki bavoŭny — pracujuć na toje, kab vyvozić bahaćcie ŭ mietrapoliju.
Brytancy dazvalajuć haziety, ale cenzurujuć ich, adkryvajuć try ŭniviersitety, ale zakryvajuć na ich jurfaki.
U takoj krainie ros maleńki Machandas Karamčand.
Pieršaje fota Handzi. Na im Machandasu Karamčandu 7 hadoŭ. Fota WIKIMEDIA COMMONS
«Ściskać svaju dumku»
«Śpiarša jany ciabie nie zaŭvažajuć, paśla śmiajucca, zatym zmahajucca z taboj. A potym ty pieramahaješ».
Machandas Handzi byŭ majstram afaryzmaŭ. Ale jak jon im staŭ? Niaŭpeŭnieny ŭ sabie małady advakat upadaŭ u stupar, bladnieŭ, čyrvanieŭ i nie moh na sudzie skazać ani słova. «Śviet kruciŭsia ŭ mianie pierad vačyma, i ja prasiŭ kalehu pračytać maju pramovu!» Ale heta syhrała svaju rolu — kab nie zabłytacca ad chvalavańnia, Handzi staraŭsia havaryć mała: «Ja ŭziaŭ za zvyčku ściskać svaju dumku». Z hetaha naradziŭsia jaho afarystyčny styl.
Dom, u jakim naradziŭsia Handzi ŭ horadzie Parbándar, štat Hudžarat. Parbandar znachodzicca na zachadzie Indyi, na bierazie Indyjskaha akijana. Jaho nazyvajuć Biełym horadam, bo mnohija damy tut zbudavanyja ź biełaha kamieniu. DEPOSITPHOTOS.COM, BY BELYAEV71
Praz raznyja vokny, jakija raśsiejvajuć jarkaje soniečnaje śviatło, maleńki Machandas hladzieŭ na śviet. WIKIMEDIA COMMONS
Uvohule, juny Handzi chacieŭ stać doktaram. Ale suprać vystupiŭ starejšy brat: «Ty nie taho pachodžańnia, kab rezać trupy». Nu što ž, juryst dyk juryst.
Machandas byŭ z zamožnaj siamji. I baćka, i dzied pracavali na vielmi vysokich pasadach u kałanijalnaj administracyi.
U 13 hadoŭ Machandasa ažanili ź dziaŭčynkaj Kasturbaj, starejšaj na hod. Kab vyjšła tańniej, viasielle spałučyli z druhim, stryječnaha brata, chłopčyka taho ž uzrostu. Paśla viasiella małady «muž» praciahvaŭ chadzić u škołu.
«Ja byŭ bajaźliŭcam. Mianie pieraśledavaŭ strach zładziejaŭ, zdaniaŭ i źmiej. Ja bajaŭsia vyjści za dźviery nočču. Ja nie moh spać bieź śviatła, ja ŭjaŭlaŭ zdaniaŭ, jakija iduć na mianie z adnaho boku, zładziejaŭ — z druhoha i źmiej — z treciaha», — adčuvańni maładoha muža. «Pryznavacca ŭ hetym žoncy ja saromieŭsia. Jana nie bajałasia ni źmiej, ni zdaniaŭ. I mahła pajści ŭ ciemry kudy zaŭhodna».
Na hetym fota Handzi (źleva) užo hod jak muž, jamu tut 14 hadoŭ. Jon usio jašče školnik. WIKIMEDIA COMMONS
U šlubie naradziłasia čaćviora dziaciej. Starejšy syn nazło baćku pryniaŭ isłam. Jon nie chacieŭ zmahacca za Indyju, admaŭlacca ad dachodaŭ. Jon pracavaŭ advakatam, mnoha traciŭ i žyŭ u asałodu. Na baćkavym pachavańni jon pabyvaŭ inkohnita, i chutka pamior ad cyrozu. A troje inšych synoŭ stali paśladoŭnikami Machatmy.
Vialikaja duša
Induisckim terminam «Machátma» — «vialikaja duša» — nazvaŭ 46-hadovaha Handzi piśmieńnik, nobieleŭski łaŭreat Rabindranat Tahor. Tak heta imia i zamacavałasia, choć pry naradžeńni Handzi atrymaŭ imia Machandás Karamčánd.
Admova ad seksu
Žonka Handzi Kasturba ŭsio žyćcio zastavałasia niepiśmiennaj. Adnosiny ŭ siamji byli niaprostyja. «Žonka stała dla mianie pieršym prykładam niehvałtoŭnaha supracivu».
«Ty ŭzvaliŭ na mianie ŭsio, ty prymusiŭ mianie płakać horkimi ślaźmi, pieratvaryŭ u rabyniu!» — paprakała jana jaho. U ich doma pastajanna niechta haściavaŭ, jeŭ…
Adnojčy Handzi zaprasiŭ da siabie čałavieka z kasty niedatykalnych i ranicaj sabraŭsia vynieści za im načny harščok. Takimi dziejańniami jon imknuŭsia padtrymlivać niedatykalnych, mnohija ź jakich pracavali asienizatarami, Handzi nazyvaŭ ich «dziećmi Božymi». «Žonka nie chacieła dapuścić, kab hety harščok vynosiŭ ja, ale i sama nie žadała heta rabić», — uspaminaŭ Handzi. Jana płakała i łajałasia, a muž nastojvaŭ, kab jana «z radaściu» zrabiła hetu pracu. Razharełasia svarka, i Handzi ŭ hnievie vypchaŭ žonku z domu. Potym, kaniečnie, kajaŭsia.
U maładości Machandas mocna raŭnavaŭ Kasturbu. Bajaŭsia, što jana zdradzić.
A ŭ 37 hadoŭ para vyrašyła nazaŭždy admovicca ad fizičnaj blizkaści. «Narešcie naš šlub staŭ ščaślivym i spakojnym!» — pisaŭ Machandas. Dla jaho heta było čarhovaje duchoŭnaje praktykavańnie.
Na Handzi vielmi paŭpłyvaŭ vypadak, jaki zdaryŭsia ŭ jaho 15 hadoŭ. Zvyčajna paśla škoły chłopiec siadzieŭ la mocna chvoraha baćki, ale jamu ŭvieś čas karcieła biehčy da žonki. I voś adnojčy jon raźvitaŭsia z tatam, palacieŭ da Kasturby, a praź niekalki hadzin daviedaŭsia, što tata pamior. Machandas usio žyćcio pieražyvaŭ, što nie byŭ pobač. Kali ŭ pary naradziłasia pieršaje dzicia i nieŭzabavie pamierła, Handzi paličyŭ, što heta pakarańnie za jaho jurlivaść, pažadnaść.
Admoviŭšysia ŭ 37 hadoŭ ad fizičnaj blizkaści, jon narešcie skinuŭ ź siabie kamień viny. Jak na toje hladzieła Kasturba, nieviadoma. Źniešnie jana va ŭsim padtrymlivała muža. Pradaŭšy dom, razdaŭšy kaštoŭnaści i ŭbory, žyła razam ź im u pakaznoj halečy, časta pad adkrytym niebam. Ci nie škadavała? «Samaje važnaje ŭ žyćci — vybrać adzin kirunak i zabycca pra ŭsie astatnija».
Machandas i Kasturba ŭ 37 hadoŭ admovilisia ad fizičnaj blizkaści. «Paśla hetaha naš šlub narešcie staŭ mirny i ščaślivy», — pisaŭ Handzi. Na fota: Handzi z žonkaj u hłybokaj staraści. WIKIMEDIA COMMONS
Łondan
Paśla škoły Machandas Handzi, na toj momant užo baćka dvaich dziaciej, vyrašyŭ pastupić va ŭniviersitet. Chłopiec vybraŭ adzin z samych darahich kaledžaŭ Łondana: darahi značyć jakasny, mierkavaŭ jon. Vialikaja siamja doŭha nie chacieła adpuskać chłopca ŭ Jeŭropu. Kali Machandas pastanaviŭ usio ž jechać, kiraŭnik hramady adłučyŭ jaho ad kasty: «Ad siońnia hetaje dzicia stanovicca paryjaj» (praź niekalki dziesiacihodździaŭ znakamitaha Handzi pryniali nazad).
19-hadovym Machandas klaniecca nie ŭžyvać miasa, nie zdradžvać žoncy i nie pić. Tady maci adziavaje jamu na šyju pacierki sa śviaščennaha dreva tułasi i błasłaŭlaje na adjezd. Kasturba z dvuma synami zastajecca čakać doma.
Na jeŭrapiejskuju ziamlu Handzi stupiŭ u biełym fłanielevym kaściumie — jon mierkavaŭ, što saljecca z natoŭpam. Ale akazałasia, što ŭ biełaje jeŭrapiejcy adziavajucca tolki ŭ śpiakotnaj Indyi.
Pieršy čas u Jeŭropie jamu było asabliva ciažka — jon vielmi kiepska havaryŭ pa-anhlijsku: «Ja nie paśpiavaŭ zrazumieć sens fraz, a navat kali i paśpiavaŭ, to nie moh adrazu adkazać. Ja budavaŭ u hałavie kožny skaz, pierš čym vymavić. Ja nie ŭmieŭ karystacca nažom i videlcam».
Handzi byŭ viehietaryjancam. A padčas vučoby ŭ Łondanie adkryŭ dla siabie špinat. PIXABAY.COM
Napieradzie — hady spaznańnia zachodniaha žyćcia i adnačasova — siabie. Handzi starajecca apranacca jak sapraŭdny anhličanin: «Šaŭkovy cylindr, nakruchmaleny kaŭnieryk, šaŭkovaja kašula i aślaplalny halštuk usich koleraŭ viasiołki. Kaścium-trojka, skuranyja łakavyja tufli z hietrami, palčatki i kij sa srebnaj bułavieškaj». U imknieńni stać džentlmienam jon zapisvajecca na tancy i skrypku. Ale ni adno, ni druhoje jamu nie dajecca. Zatoje siabry-viehietaryjancy padsoŭvajuć knihi pa historyi relihij. Jon hłytaje ich usie, zachaplajecca Biblijaj dy Karanam i źviartajecca da tearetyčnych asnoŭ induizmu, jakimi raniej nie cikaviŭsia. U knizie «Bchahavadhita» (heta «indyjskaja Biblija», napisanaja ŭ formie dyjałohu hieroja-careviča Adžuny i boha Kryšny) Handzi znachodzić padstavy svajho budučaha vučeńnia: samaaddanaść i adračeńnie ad bahaćcia.
Niahledziačy na dobryja adznaki, Handzi — słaby advakat, bo saramlivy. Ale jon starajecca. Urešcie znachodzić pracu až u paŭdniovaj Afrycy. Jaho najmaje kupiec-musulmanin indyjskaha pachodžańnia. Kasturba z dvuma synami praciahvaje čakać muža ŭ Indyi.
Handzi z rabotnikami svajho advakackaha biuro ŭ paŭdniovaafrykanskim Durbanie. WIKIMEDIA COMMONS
Kali praz šmat hadoŭ pieršy čarnaskury lidar Paŭdniova-Afrykanskaj Respubliki Nelsan Mandeła pryjechaŭ u Indyju, jon pramoviŭ: «Vy dali nam Handzi, a my vam — Machatmu». 25-hadovy juryst Machandas Handzi nie viedaŭ, što Afryka zrobić jaho suśvietnaj znakamitaściu i duchoŭnym lidaram.
Naradžeńnie Machatmy
Handzi pravioŭ u Afrycy hady z 1893-ha pa 1914-y. U saramlivym advakacie adkryŭsia talent miedyjatara, jon zdorava ŭmieŭ miryć baki. Zarablaŭ na hetym dobryja hrošy. Jon zmoh kupić dobry dom i pryhoža jaho abstavić, pieravioz siamju.
Na baku Brytanii jon udzielničaŭ u vojnach z burami, naščadkami hałandskich kałanizataraŭ, i z zułusami, karennym narodam Afryki. Možna było b čakać, što jon stanie na bok pryhniečanych, ale nie: i tam, i tut Handzi abaraniaŭ impieryju. Tady jon jašče vieryŭ u impieryju, u toje, što budučynia Indyi — u składzie impieryi, prosta zmahaŭsia suprać rasizmu ŭ joj. Tady jašče jon mierkavaŭ, što dla dasiahnieńnia roŭnaści indyjcam treba va ŭsim pierajmać jeŭrapiejcaŭ: vopratku, maniery, etykiet — i takim čynam dałučycca da cyvilizacyi.
U vajnie z burami, naščadkami hałandskich kałanistaŭ Afryki, Handzi ŭdzielničaŭ na baku Brytanii. WIKIMEDIA COMMONS
Dyskryminacyju Handzi adčuŭ adrazu: na sud u Iahaniesburhu jon pryjšoŭ u jeŭrapiejskim harnitury i indyjskim turbanie. Achoŭniki vyvieli jaho z zały.
U časy Handzi žychary poŭdnia Afryki — heta brytancy, bury, aŭtachtonnaje čarnaskuraje nasielnictva… I indyjcy (u PAR i siońnia najbolšaja ŭ śviecie indyjskaja dyjaspara). Čornyja i indyjcy — u biaspraŭnym stanoviščy, im nielha chadzić pa tratuarach, jeździć u dyližansach…
U siaredzinie XIX stahodździa brytancy zaprašali indyjskich rabočych na płantacyi cukrovaha tryśniahu. Kab zavabić na kraj śvietu, kožnamu abiacali ziamielny ŭčastak paśla piaci hadoŭ pracy. Indyjcy chutka zasialili dobruju častku rehijona, raźvili biznes… Ale ŭ 1867-m tut znajšli ałmazy. Brytanski biznes usurjoz uziaŭsia ciaśnić kankurentaŭ-indyjcaŭ. Adzin za adnym stali prymacca zakony suprać ich, kab vymusić pradać ziamlu, biznes i źjechać.
Afrykanskija krajavidy. WIKIMEDIA COMMONS
Adnojčy načalstva adpraviła Handzi na raźbiralnictva ŭ Pretoryju. Mužčyna ŭziaŭ kvitok pieršaha kłasa, sieŭ u kupe i pajechaŭ, lubujučysia afrykanskaj pryrodaj. Praź niejki čas u kupe zajšoŭ spadarožnik. Pabačyŭšy susiedam azijata, jon pryjšoŭ u šał! Pravadniki stali ŭprošvać Handzi pierajści ŭ treci kłas, pryznačany dla čarnaskurych i azijataŭ, ale toj upiraŭsia, pakazvajučy svoj zakonna nabyty kvitok. Na stancyi Pitermarycburh palicyja vykinuła Handzi ź ciahnika razam z čamadanam. Noč u zale čakańnia na hetym pravincyjnym vakzalčyku stała samaj dramatyčnaj u jaho žyćci. Jon razvažaŭ: viarnucca ŭ Indyju ci dalej žyć u prynižeńni? I praź niekalki hadzin pryniaŭ klučavoje rašeńnie.
Ciapier budynak vakzalčyka ŭ Pitermarycburhu — miesca pałomnictva. Jak i turma ŭ Iahaniesburhu, dzie Handzi siadzieŭ razam z paplečnikami.
Stary vakzalčyk u paŭdniovaafrykanskim Pitermarycburhu. Tut Handzi byŭ vymušany pieranačavać, kali jaho vykinuli ź ciahnika za koler skury, i heta noč vyznačyła jaho žyćcio. SA-VENUES.COM
My nie padparadkoŭvajemsia, ale i nie chavajemsia
Ułady brytanskaj Afryki zadumali ŭvieści rehistracyju: usie indyjcy z 8-hadovaha ŭzrostu mielisia rehistravacca ŭ palicyi i zdavać adbitki palcaŭ. «Niby my nacyja złačyncaŭ!» — haravali ludzi. Palicyja atrymała prava biez papiaredžańnia zachodzić u damy indyjcaŭ dla pravierki. Niepadparadkavańnie pahražała turmoj i departacyjaj.
«Lepš pamierci, čym pahadzicca z padobnym zakonam», — adreahavaŭ Handzi, jakoha ŭžo dobra viedali jak pravaabaroncu.
Pomnik Handzi ŭ Iahaniesburhu, Paŭdniovaja Afryka. ANDRA´S OSVA´T, WIKIMEDIA COMMONS
Jaho zaklik byŭ prosty, ale navatarski: my nie padparadkoŭvajemsia niespraviadlivamu zakonu, ale i nie chavajemsia ad adkaznaści. Svoj mietad Handzi nazvaŭ saćjahrachaj, ad dvuch słoŭ na sanskrycie — upartaść i iścina.
«Vy hatovyja zmahacca sa złom da kanca, stracić pracu, sieści ŭ turmu, ciarpieć katavańni, hoład i navat pamierci?» — pytaje Handzi ŭ natoŭpu prychilnikaŭ na mitynhu ŭ teatry Iahaniesburha. Budzie ciažka, papiaredžvaje jon. Biez pakutaŭ, biez abmiežavańniaŭ nie byvaje vyniku. Ale ŭ kancy my pieramožam.
Poŭny teatr ruk uźniaŭsia ŭ znak padtrymki. Pačałasia pieršaja saćjahracha.
«Zadušyć hramadzianskaje niepadparadkavańnie niemahčyma, jak niemahčyma pasadzić śviadomaść u turmu», — piša Handzi.
Na sudzie za arhanizacyju masavaha mierapryjemstva Handzi horda zajaŭlaje: tak, heta ja lidar kampanii hramadzianskaha niepadparadkavańnia, prašu asudzić mianie samym strohim čynam, kali tolki šanoŭny sud ličyć, što Čorny zakon spraviadlivy. U adkaz miakki vyrak — 2 miesiacy turmy.
Hety małady advakat prydumaŭ saćjahrachu — mietad niehvałtoŭnaha, ale nastojlivaha pratestu. WIKIMEDIA COMMONS
Taktyka Handzi pracavała va ŭmovach pravavoj dziaržavy, jakoj była Brytanskaja impieryja. Jaje zakony mahli być strašna niespraviadlivymi, ale kali štości było niezabaronienaje, to za heta i nie karali, a sudździ byli realna niezaležnyja ad vykanaŭčaj ułady.
Tym časam dźvie tysiačy čałaviek u znak pratestu publična spalili svaje rehistracyjnyja paśviedčańni.
Pieršy premjer-ministr niezaležnaj Indyi Džavacharłał Nieru potym pisaŭ: zasłuha Handzi — jon zmoh pazbavić svoj narod strachu, padaravaŭ jamu ŭpeŭnienaść u budučaj pieramozie.
«Pad brytanskim panavańniem indyjski narod adčuvaŭ pierš za ŭsio strach — usiopahłynalny, pryhniatalny, zadušlivy, strach pierad armijaj, palicyjaj, ščupalcami sakretnych słužbaŭ, strach pierad zakonami, turmoj, hoładam… Mienavita suprać hetaha ŭsiudyisnaha strachu padniaŭ svoj mirny i rašučy hołas Handzi: «Nie bojciesia!»».
Treci kłas, bo niama čaćviortaha.
Užo ŭ Indyi Handzi zaŭždy jeździŭ tolki trecim kłasam, padkreślivajučy svaju blizkaść da naroda. Kali jaho spytali, čamu jon jeździć trecim kłasam, jon pažartavaŭ: «Bo niama čaćviortaha». WIKIMEDIA COMMONS
Radaść turemnaj aŭsianki
Straści razahravalisia, i ŭ 1908 hodzie Handzi znoŭ apynuŭsia za kratami. Jaho asudzili pa niekalkich spravach na bolš jak paŭhoda.
Turma akazałasia całkam prystojnym miescam, piša Handzi i dadaje: «Sapraŭdny šlach da ščaścia — trapić u turmu i tryvać pakuty dziela svajoj krainy i svajoj relihii». Jon pieračytvaje «Bchahavadhitu» i z radaściu hatuje dla ŭsich sukamiernikaŭ aŭsianku biez cukru.
Domik u ašramie Sabarmaci, u jakim doŭhija hady žyŭ Handzi. WIKIMEDIA COMMONS
Jaho rabočym kabinietam byŭ matracyk-sieńničok dla siadzieńnia, kala jaho — stolik i kałaŭrot. Pobač znachodziŭsia taki ž «kabiniecik» sakratara. WIKIMEDIA COMMONS
Handzi kaža, što treba praciahvać razdražniać urad i zapaŭniać turmy. Hatoŭnaść tryvać u imia spravy — śviedčańnie pierakananaści ŭ svajoj racyi i surjoznaści namieraŭ. I ludzi sami masava iduć u turmy: «hublajuć» rehistracyi, handlary — licenzii. Ludzi hrupami demanstratyŭna pierasiakajuć miažu pamiž kałonijami — heta taksama parušeńnie zakona. Suśvietnaja hramadskaść u šoku ad surovych pakarańniaŭ za hetyja drobnyja, simvaličnyja parušeńni. «U Handzi zaklučana niejmaviernaja duchoŭnaja siła, jakaja pieratvaraje zvyčajnych ludziej u hierojaŭ i pakutnikaŭ», — zaŭvažaje adzin z paplečnikaŭ.
Urešcie kałanijalnym uładam davodzicca aryštavać stolki ludziej, što turmaŭ nie chapaje. Handzi radasny i razhubleny. Jaho sadziać u turmu ŭ Pretoryi, u karcar biez voknaŭ. Jamu źviazvajuć ruki i nohi…
Hramadskaja dumka va ŭsim śviecie padtrymała mirny pratest, asabliva spačuvali źniavolenym žančynam. Pačała burlić i Indyja — a heta załatyja patoki ŭ Brytaniju. Vice-karol staŭ rabić prymirenčyja žesty. Pieramovy doŭžylisia miesiac. I ŭrešcie — pieramoha. Prynižalnyja zakony suprać azijataŭ skasavali.
Koler vierchniaj pałoski na ściahu Indyi nazyvajecca šafranavy. Nižniaj — indyjski zialony.
Na pieramovach Handzi doryć miascovamu ministru pa spravach kałonij hienierału Janu Smetsu ŭłasnaruč zroblenyja sandali. U takich išli ŭdzielniki jaho maršaŭ pratestu. Zabaŭna: praz 26 hadoŭ, na 70-hodździe Handzi, Smets viernie jamu sandali z žartam: «Ja nasiŭ ich kožnaje leta, choć i nie adčuvaŭ siabie vartym iści pa śladach takoha vialikaha čałavieka».
Pieramoha zabastoŭki, mirnych pratestaŭ niejmavierna natchniła 45-hadovaha Handzi. Jon sabraŭ siamju i adpraviŭsia dadomu, u Indyju, dzie nie byŭ bolš za 20 hadoŭ, kab raspaŭsiudzić svaju taktyku na radzimu. A na radzimie jaho ŭžo sustrakali jak hieroja.
Pamyłka vieličynioj z Himałai
U Afrycy Handzi zmahaŭsia suprać rasizmu, a ŭ Indyi — za niezaležnaść. Ale heta byŭ taksama vyklučna mirny pratest.
Z adnaho boku, u indyjcaŭ prosta nie było zbroi, jany nie mieli z čym vystupić suprać brytanskaj armii i palicyi. Ale byŭ i druhi bok.
Niehvałtoŭnaść była racyjanalnaj stratehijaj va ŭmovach Brytanskaj impieryi. Dla Handzi heta była taksama fiłasofija: «Usie my z adnaho ciesta, usie my dzieci adnaho Tvorcy. Dla mianie zahadka, jak ludzi mohuć hanarycca tym, što prynižajuć inšaha».
Siamja Handzi viarnułasia ŭ Indyju znakamitaj. WIKIMEDIA COMMONS
1919 hod. Indyja stomlenaja Pieršaj suśvietnaj vajnoj — u składzie brytanskaj armii vajavaŭ amal miljon indyjcaŭ. Ciapier jany čakajuć na novyja pravy, svabody, a mahčyma, i status daminijona. Zamiest hetaha ŭłady vyrašajuć zachavać zakony vajennaha času: «Kožny, chto słovami, abo žestami, abo malunkami pasprabuje ŭzbudzić niezadavolenaść uradam, padlahaje pažyćciovaj katarzie abo turemnamu źniavoleńniu sa štrafam ci biez». Aburany Handzi abviaščaje saćjahrachu. Forma prychodzić da jaho ŭ śnie — chartał.
Chartał — heta rytualnaje ŭstrymańnie ad spraŭ, adnačasova post i zabastoŭka. Niachaj usio nasielnictva na dzień pakinie svaje zaniatki i pryśviacić siabie malitvie.
6 krasavika ŭsia Indyja nie idzie na pracu. Akramia taho, udzielniki saćjahrachi vyrašajuć parušyć zakon ab prodažy zabaronienaj litaratury i razdrukoŭvajuć dźvie brašury Handzi. Popyt na ich niejmavierny. Ludzi napieraboj chočuć prademanstravać svaju śmiełaść, kožny imkniecca zapłacić bolš i ź nieciarpieńniem čakaje aryštaŭ. Sotni tysiač vychodziać na demanstracyi biez usiakaj arhanizacyi źvierchu… Pačynajecca sapraŭdnaja revalucyja: narod raźbiraje rejki, abrazaje pravady.
Bieły hałaŭny ŭbor, padobny da piłotki, Handzi prydumaŭ u 1920-m jak simvał baraćby za niezaležnaść. Niešta padobnaje nasili źniavolenyja (i sam Machatma) u turmach Paŭdniovaj Afryki. Šapačku stali nasić členy partyi Indyjski nacyjanalny kanhres i nazvali jaje ŭ honar stvaralnika — handzi. Chłopčyk u šapačcy handzi i pacierkach z dreva bazilika śviaščennaha, kultavaj raśliny induistaŭ. SHISH_UPADHYAY, WIKIMEDIA COMMONS
Ułady ŭ adkaz razhaniajuć mitynhi, učyniajuć publičnyja porki, a ŭ Amrytsary — śviaščennym horadzie sikchaŭ — rasstrelvajuć natoŭp. Ludzi tam u pošuku paratunku stali skakać u kałodziež… Zahinuła 400 čałaviek. Handzi jedzie tudy, kab prymiryć i sucišyć, ale palicyja zdymaje jaho ź ciahnika.
Handzi razdušany. Jon kajecca, što zaklikaŭ narod na pratesty, kali toj byŭ jašče nie hatovy mirna zmahacca. Zaŭčasnuju saćjahrachu jon nazyvaje pamyłkaj vieličynioj z Himałai.
Nie kuplać ich tavaraŭ
Praz hod Machatma vykazvaje novyja prapanovy: minimizavać kantakty z brytancami (nie vieści biznes, nie zajmać pasady, nie chadzić u ich škoły) — i nie kuplać brytanskich tavaraŭ.
I niečakana vyjaviłasia: brytancy ŭ Indyi mocnyja nie sami pa sabie, a dziakujučy tamu, što indyjcy supracoŭničajuć ź imi. Asabliva Brytanija paciarpieła na tkaninie: indyjcy pierastali kuplać brytanskuju tkaninu. Łankastarskija vytvorcy tkanin patrabavali vysłać Handzi na biaźludnuju vyspu.
Krona bienhalskaha fikusa, abo bańjana, moža razrastacca na niekalki hiektaraŭ. Pad hetym drevam, siarod jaho pavietranych karanioŭ, Handzi časta pravodziŭ sustrečy z paplečnikami. WIKIMEDIA COMMONS
«My admaŭlajemsia ŭdzielničać u vašych palityčnych akcyjach. My admaŭlajemsia prymać vašu sistemu kaštoŭnaściaŭ, tamu što ŭ nas jość svaja i tamu što my možam haspadaryć sami». Heta dumka źmianiła śviadomaść miljonaŭ.
Upartaść Handzi
Handzi na ŭzdymie, uśled za kampanijaj niesupracoŭnictva jon abviaščaje kampaniju niepadparadkavańnia… jakaja nie adbyłasia z-za trahiedyi. U nievialičkim miastečku žychary palili na płoščy anhlijskija tkaniny, a kali palicyja pasprabavała ich razahnać, padpalili budynak palicyi. 21 čałaviek zhareŭ.
Handzi pierapyniaje saćjahrachu. Jon ličyć, što narod nie hatovy budavać novuju Indyju. Akcyi niepadparadkavańnia zalijuć krainu kryvioju.
Paplečniki starajucca pierakanać, pahražajuć, prosiać. Spyniacca zaraz nieracyjanalna, davodziać jany, treba cisnuć.
Naša meta — nie vyhnać brytancaŭ, a pabudavać novuju Indyju, kaža Handzi. Čakajem.
Nieŭzabavie Handzi aryštavali. Jon atrymlivaje šeść hadoŭ, vychodzić z turmy ledź žyvy praz dva: u jaho pačaŭsia hnojny apiendycyt.
Niekalki hadoŭ Handzi žyvie ŭ ašramie. Jon pradzie, molicca i razdumvaje. U 1930-m brytancy abviaščajuć pra zbor kamisii, jakaja zojmiecca losam Indyi. U joj — adny impiercy. Partyja Indyjski nacyjanalny kanhres i Handzi pastanaŭlajuć zmahacca za niezaležnaść.
Paŭhoły fakir
Ideja akcyi znoŭ prychodzić da Handzi ŭ śnie. Sol — vielmi važny pradukt u haračym klimacie, dzie jana pastajanna vychodzić z arhanizma z potam. Sol była dziaržaŭnaj manapolijaj, jak u mnohich krainach ciapier — ałkahol i tytuń. Handzi prapanavaŭ arhanizavać marš u haradok Dandzi, dzie pakłady marskoj soli lažać prosta na ŭźbiarežžy. Napieradzie 400 km, za Machatmaju iduć 78 čałaviek. Jany spyniajucca ŭ kožnym pasieliščy, i praz 23 dni ŭ Dandzi prychodzić šmattysiačnaja manifiestacyja. Handzi vyparvaje pieršuju łyžku soli.
Ułady heta raźviesialiła: niejkija dziciačyja hulni, prakamientavaŭ vice-karol Indyi. Šou hetaha napaŭhołaha fakira vyklikaje ahidu, pisaŭ Uinstan Čerčyl.
U 400-kiłamietrovy Salany marš Handzi vystupiŭ z 78 paplečnikami. U horad Dandzi ź im pryjšli ŭžo niekalki tysiač. WIKIMEDIA COMMONS
A narod likavaŭ: «Pa ŭsioj krainie, u haradach i vioskach, hałoŭnaja tema dnia — jak zdabyvać sol, my znachodzili samyja mudrahielistyja sposaby. Pakolki nichto dobra nie raźbiraŭsia ŭ hetym pytańni, my daviedalisia pra jaho ŭsio, drukavali ŭlotki z receptami, atrymanuju sol (małapryvabny pradukt) pakazvali z uračystym vyhladam i čaściakom pradavali z aŭkcyjonu pa dzikich cenach», — uspaminaŭ kiraŭnik Indyjskaha nacyjanalnaha kanhresu Džavacharłał Nieru. I kajaŭsia: «Nam było soramna, što my sumniavalisia ŭ efiektyŭnaści mietadu Handzi».
Handzi źbiraje sol prosta na bierazie. WIKIMEDIA COMMONS
Rozhałas akcyi kałasalny. Ułady ŭžo nie śmiajucca. U Bambiej pryjazdžaje kiraŭnik brytanskaj tajemnaj palicyi. Handzi pahražaje zachapić brytanskija salanyja raspracoŭki. Za hetuju pahrozu i łyžku vyparanaj soli jon i jašče 80 tysiač čałaviek na niekalki miesiacaŭ traplajuć za kraty. Im spačuvaje ŭvieś śviet.
Paśla Salanoha pachodu amierykanski časopis «Time» abviaściŭ Handzi čałaviekam hoda.
Ułady vymušanyja iści na pieramovy. Vice-karol prapanuje Handzi kampramis — spynieńnie saćjahrachi ŭzamien na amnistyju palitviaźniaŭ, skasavańnie dziaržaŭnaj manapolii na zdabyču soli, dazvoł dziejnaści Indyjskaha nacyjanalnaha kanhresu. Handzi zhadžajecca.
Jaho paplečniki ź INK u rospačy: našto kampramisy, kali poŭnaja pieramoha tak blizka… Handzi apraŭdvaŭsia: narod jašče nie hatovy da mirnaj revalucyi… Partyja rvie ź im, jon — z partyjaj.
Tak vyhladajuć salanyja raspracoŭki na ŭźbiarežžy siońnia. SANDIP DEY, WIKIMEDIA COMMONS
Bostanskaje čajapićcie z sollu
Pavodle lehiendy, padčas sustrečy ź vice-karalom Indyi Handzi dastaŭ pakiecik z sollu: «Ja nasyplu trochi soli sabie ŭ čaj u pamiać pra Bostanskaje čajapićcie». Tonki trolinh. Tady, u 1773 hodzie, amierykancy patapili ŭ bostanskaj havani hruz anhlijskaha čaju. Z hetaha pačałasia Amierykanskaja revalucyja, jakaja pierarasła ŭ vajnu za niezaležnaść.
Baraćba za niedatykalnych
Jašče budučy paśpiachovym advakatam, Handzi žaliŭsia: chočacca dapamahać ludziam pa-sapraŭdnamu. Dziela hetaha jon navat padpracoŭvaŭ sanitaram. Pastupova Machandas vyznačyŭsia: «Toje, dziela čaho ja žyvu i z radaściu pamru, — heta poŭnaja likvidacyja niedatykalnaści».
Budynki-truščoby niedatykalnych u Mumbai. Indyja — usio jašče kraina sacyjalnych kantrastaŭ. A.SAVIN, WIKIMEDIA COMMONS
Niedatykalnymi ŭ Indyi nazyvajucca najnižejšyja kasty, heta ahromnistaja kolkaść ludziej, 16—17% hramadstva. Tradycyjna jany žyli jak izhoi, im nie dazvalali karystacca supolnymi kałodziežami, chramami, škołami, darohami…
Pakolki jany pakaleńniami zajmalisia samymi brudnymi rabotami, imunitet dazvalaŭ im nie bajacca mnohich bakteryj i virusaŭ. Va ŭmovach haračaha i vilhotnaha klimatu, vielizarnaj ščylnaści nasielnictva i nizkaha ŭzroŭniu ahulnaj hihijeny ich izalacyja nie davała infiekcyjam raspaŭsiudžvacca. Isnuje takoje tłumačeńnie.
Niedatykalnyja mieli svoj ruch, i ich lidar Ambiedkar (jon taksama vyvučyŭsia ŭ Łondanie na jurysta) nienavidzieŭ Handzi. Jon ličyŭ, što palityk pijarycca na ich prablemach i prosta choča atrymać hałasy. Sam Ambiedkar pierajšoŭ ź induizmu ŭ budyzm, jaki nie pryznaje kastaŭ, i prapahandavaŭ takoje rašeńnie siarod svaich. Jon prapanavaŭ svajoj kaście novuju nazvu — dality, «pryhniečanyja». Ciapier hetaja nazva ličycca samaj palitkarektnaj.
U 1932 hodzie brytancy vyłučyli niedatykalnych u asobnuju vybarčuju kuryju, kab padčas vybaraŭ jany nie pierasiakalisia ź inšymi kastami. Handzi zapatrabavaŭ, kab im dazvolili hałasavać z usimi, i abvieściŭ haładoŭku.
«Ja byŭ u šalenstvie ad taho, što jon vybraŭ takoje małavažnaje pytańnie dla svajoj najvyšejšaj achviary», — pisaŭ Nieru (Handzi byŭ bolš fiłosafam, Nieru — palitykam).
Pieršy premjer-ministr niezaležnaj Indyi Džavacharłał Nieru, u adroźnieńnie ad idealista Handzi, byŭ žorstkim prahmatykam. WIKIMEDIA COMMONS
Tydniovaja haładoŭka dała plon, nie ŭ apošniuju čarhu z-za hipiertaničnych kryzaŭ, jakija jaje supravadžali. Narod strašenna pieražyvaŭ za zdaroŭje svajho «śviatoha». U vyniku ŭłady śpiecyjalna sabralisia ŭ vychadny, kab prahałasavać za admienu zakona. A lidary kastaŭ pryniali rezalucyju: niedatykalnym dajuć dostup da hramadskich kałodziežaŭ, chramaŭ, daroh, škoł. U prysutnaści paplečnikaŭ i žurnalistaŭ Handzi vypiŭ šklanku apielsinavaha soku. Nobieleŭski łaŭreat Rabindranat Tahor čytaŭ jamu vieršy na bienhalskaj movie.
Šklanka apielsinavaha soku — pieršaje, što spažyŭ Handzi paśla tydniovaj haładoŭki ŭ abaronu niedatykalnych.
Siońnia dyskryminacyja niedatykalnych ličycca ŭ Indyi kryminalnym pravaparušeńniem. Niedatykalnyja majuć svaju partyju, trapili ŭ sudy, urad. U 1997-m Kačarył Narajanan staŭ navat prezidentam Indyi. Ale kastavyja kanflikty ŭsio jašče zdarajucca.
«Propaviedź niedavieru da hetaj sistemy stała majoj straściu»
U čym byŭ sakret Handzi? Charyzma, abajalnaść, ułasny rozum. Baćki chacieli ad jaho adnaho, impieryja — druhoha, partyja — treciaha. A jon napružana razvažaŭ, prysłuchoŭvaŭsia da siabie i prymaŭ rašeńni.
I, kaniečnie, mocna vieryŭ u svoj narod, u jaki daŭno nichto nie vieryŭ. Zmahajučysia zaadno, indyjcy ŭsio ž zmahalisia za roznaje: intelihiencyja — za niezaležnaść, biednyja sialanie — za sarvadaju, hramadstva roŭnaści, dzie i jany stanuć haspadarami.
Machatma ŭ akružeńni prychilnikaŭ. Za im — žonka Kasturba. WIKIMEDIA COMMONS
Paśla salanoj kampanii Handzi adyšoŭ ad palityki. Zrešty, jon byŭ užo niemaładym.
Kali pačałasia Druhaja suśvietnaja vajna, idealist Handzi piša listy Adolfu Hitleru: «Darahi siabra, vidavočna, vy adzin možacie praduchilić vajnu, jakaja viernie čałaviectva ŭ stan varvarstva. Ci treba vam płacić hetuju canu za svaju metu, jakoj by žadanaj jana nie zdavałasia?»
Z adnaho boku ludažer Hitler, z druhoha — Brytanija, suprać jakoj užo 20 hadoŭ idzie ŭpartaje zmahańnie. Chaj by na nas napała Japonija, maryŭ tady Nieru, lepš užo pamierci, čym žyć voś tak, biez usiakaj nadziei. «A tam, dzie našy mahiły, tam i ŭvaskrašeńnie».
Adzin z apošnich partretaŭ Kasturby Handzi. Jana ŭsio žyćcio mieła prablemy ź lohkimi i ŭ 74 pamierła ad pnieŭmanii. U šlubie z Machandasam jany pražyli 60 hadoŭ. WIKIMEDIA COMMONS
I tut na arenu apošni raz vyjšaŭ Handzi. Idzie vajna z Hitleram, usio vielmi chistka — Handzi stavić ultymatum. Niachaj Brytanija pryznaje prava Indyi na samavyznačeńnie, inakš my pačniom miaciež, piša jon u 1942-m.
Uzdym byŭ imklivy, ale niadoŭhi. Handzi, Nieru, inšych lidaraŭ pasadzili, jak i jašče sto tysiač čałaviek. Ludziej masava siekli rozhami, štrafavali cełymi vioskami, kvartałami, fakultetami. Palavyja sudy prysudžali da śmiarotnaha pakarańnia.
Indyjski nacyjanalny kanhres iznoŭ prajhraŭ. Ale
Handzi vučyŭ: «Kožny raz, kali ja ciarplu paražeńnie, ja vučusia i stanaŭlusia bolš rašučym. Kožnaja paraza nabližaje kančatkovuju pieramohu».
Pieramoha
Nielha skazać, što heta mirnaja revalucyja Handzi pieramahła kałanijalizm. Adnak saćjahracha padrychtavała hlebu dla pieramohi.
Bajkot anhlijskich tavaraŭ nanosiŭ vializnuju ekanamičnuju škodu impieryi. A mirnyja, simvaličnyja akcyi vyklikali zachapleńnie i spačuvańnie va ŭsim śviecie — najpierš u samoha brytanskaha hramadstva.
Zasłuha Handzi i ŭ tym, što Brytanija syšła z kałonii mirna, «biez złocci i hańby», jak pisaŭ fiłosaf Arnold Tojnbi. Handzi razumieŭ, što dobryja adnosiny važniejšyja za histaryčnyja kryŭdy.
Handzi zaśpieŭ i abviaščeńnie niezaležnaści Indyi 15 žniŭnia 1947-ha, i adździaleńnie Pakistana, i strašnyja kanflikty indusaŭ i musulman na hetaj hlebie. Na terytoryi Pakistana zastałosia šmat induistaŭ, a ŭ Indyi — musulman. Handzi jeździć pa krainie, sprabujučy, patrabujučy, uhavorvajučy spynić hvałt, i ŭrešcie abviaščaje čarhovuju haładoŭku: «Ja chaču scemientavać induistaŭ i musulman. I ja scemientuju ich svajoj kryvioju, kali spatrebicca».
30 studzienia 1948 hoda Handzi zabivaje fanatyk-induist.
Miesca zabojstva Handzi ŭ Ńju-Deli. Instalacyja pierad im — apošnija kroki Machatmy. DEPOSITPHOTOS.COM, BY SAIKO3P
«Naša meta — novaja Indyja, a nie skinuć brytancaŭ»
Nie prypyniaj baraćby da pieramohi i budź hatovy pakutavać dziela vyniku, zmahajsia za, a nie z (naša meta — novaja Indyja, a nie skinuć brytancaŭ, kazaŭ Handzi), nie idzi na hvałt, navat kali ciabie pravakujuć, sprabuj zrazumieć apanienta i šukaj kampramisu. Na hetym budujecca saćjahracha.
Handzi zapaviadaŭ spalić jaho cieła na śviaščennaj race Hanh i raźviejać prach. Tysiačy ludziej pryjechali raźvitacca ź im. WIKIMEDIA COMMONS
Handzi abviaščaŭ svaju taktyku ŭniviersalnaj, adnak urešcie pryznaŭsia sabie, što heta nie tak. Jana nie spracoŭvaje pry ludajedskich režymach, jana b nie spracavała ŭ baraćbie z hitleryzmam ci ŭ Paŭnočnaj Karei.
Brytanskaja impieryja była dosyć libieralnym kałanizataram. «U patajemnym kutku majho serca… — pisaŭ Machatma, — ja viadu pastajannuju sprečku z Boham, jaki dapuskaje žachlivyja rečy, majo nienasille zdajecca amal biaśsilnym».
Ale Handzi i jaho taktyka ŭzraścili hodnaść u indyjcach, i nie tolki: «Handzi dastaŭ najlepšaje z nas i pakazaŭ vorahu na jaho pamyłku. Dziakujučy jamu my pazbavilisia strachu, jaki dušyŭ nas, pačali hladzieć ludziam u tvar, čaho raniej nikoli nie rabili, havaryć ščyra i adkryta.
Ciažki hruz zvaliŭsia z našaha duchu, zdabytaja svaboda słova i dziejańnia napoŭniła siłaj, — pisaŭ Nieru. — Heta było psichałahičnaje pieraŭvasableńnie, jak byccam psichaanalityk daśledavaŭ minułaje pacyjenta, vyjaviŭ pryčynu jaho kompleksaŭ i, ahaliŭšy jaje, pazbaviŭ ad hetaha hruzu».
Pomnik Handzi ŭ 2015 hodzie źjaviŭsia ŭ Minsku, va ŭnutranym dvoryku BDU. Ale čałavieku z vulicy jaho nie pabačyć. FOTA VADZIM ZAMIROŬSKI, TUT.BY
