Usiasłaŭ Čaradziej, jaki vystajaŭ
Redki vypadak: choć Połacki letapis nie zachavaŭsia i ŭsio, što my viedajem pra hetaha kniazia, naležyć piaru jaho praciŭnikaŭ, vielič jaho postaci nieasprečnaja. Pra Usiasłava Bračysłaviča piša kandydat histaryčnych navuk Hienadź Siemiančuk.
«U hod 6609-y. Pamior Usiasłaŭ, połacki kniaź, u miesiacy krasaviku na 14-y dzień, u 9 hadzin dnia, u sieradu». Amal tysiaču hod tamu, u 1101 hodzie, kijeŭski aŭtar «Apoviesci minułych hadoŭ» vielmi dakładna zafiksavaŭ śmierć unikalnaj asoby siaredniaviečnaj historyi Uschodniaj Jeŭropy — połackaha kniazia Usiasłava Bračysłaviča. Za ŭvieś čas ad śmierci ŭ 1054 hodzie kijeŭskaha kniazia Jarasłava Uładzimiraviča, prazvanaha Mudrym, da manholskaj navały ŭ 30—40-ja hady CHIII stahodździa jon byŭ adzinym kniaziem, jaki zajmaŭ, chaj sabie i niepraciahły čas, kijeŭski pasad, nie budučy naščadkam Jarasłava.
Zachop Jarasłavičami mienčukoŭ u pałon. Minijaciura z Radziviłaŭskaha letapisu (śpis XV stahodździa). wikimedia commons
Ale da takoj padrabiaznaj paznaki nie tolki dakładnaj daty, ale navat i hadziny śmierci, što faktyčna była pryznańniem važnaści asoby kniazia nie tolki dla Połacka, kijeŭskija letapiscy pryjšli nie adrazu. Spačatku jany achvotna pieradavali čutki pra naradžeńnie Usiasłava nibyta ad čaradziejstva i praz heta jahonuju pryrodnuju drapiežnaść.
Pryčynaj tamu byli składanyja adnosiny Usiasłava z Kijevam.
Kniastva ad vytokaŭ da vuścia Dźviny
Usiasłaŭ Bračysłavič «sieŭ na stoł» svajho baćki Bračysłava Iziasłaviča ŭ 1044 hodzie, majučy 15—16 hadoŭ. Ciaham pieršych 16 hod jahonaha kiravańnia kijeŭskija krynicy ničoha nie paviedamlajuć pra Połaččynu i dziejnaść maładoha kniazia. Najpraŭdapadobniej, heta tłumačycca tym, što dziejnaść Usiasłava tady nie vychodziła za miežy Połackaj ziamli, a Jarasłaŭ i jahonyja dzieci byli zaniatyja svaimi ŭłasnymi spravami.
Archieałahičnyja daśledavańni apošnich 35 hadoŭ pierakanaŭča śviedčać, što mienavita pry Usiasłavie ŭ siaredzinie CHI stahodździa zakančvajecca praces pieranosu administracyjnaha centra Połacka z haradzišča Rahvałoda na Vierchni zamak. Tut u 1050-ch małady kniaź pabudavaŭ vieličny Safijski sabor (treci va Uschodniaj Jeŭropie paśla kijeŭskaha i naŭharodskaha), jaki zrabiŭsia nie tolki duchoŭnym simvałam, ale taksama centram zasiarodžańnia palityčnaj i administracyjnaj ułady Połacka.
Usiasłaŭ pieranios administracyjny centr Połacka z haradzišča Rahvałoda na Vierchni zamak. Tut u 1050-ch małady kniaź pabudavaŭ vieličny Safijski sabor. depositphotos.com by [email protected]
Taksama Usiasłaŭ Bračysłavič aktyŭna zajmaŭsia ŭmacavańniem źniešnich miežaŭ Połackaha kniastva i pašyreńniem jaho terytoryi. Połackaja ziamla na hety čas achoplivała płošču kala 100 tysiač km 2, jak sučasnyja Paŭdniovaja Kareja ci Isłandyja albo jak paŭ-Biełarusi. Jano miežavała na poŭdni z Turaŭskim kniastvam, jakoje znachodziłasia pad upłyvam Kijeva, na poŭnačy i paŭnočnym uschodzie — z Naŭharodskaj ziamloj, na ŭschodzie — z navastvoranym Smalenskim kniastvam, na zachadzie i paŭnočnym zachadzie — z bałckimi plamionami. Uparadkoŭvalisia staryja harady i pamiežnyja krepaści (Iziasłaŭl, Viciebsk, Druck, Dryśviaty, Brasłaŭ), a taksama budavalisia novyja: Miensk na Niamizie, Łahojsk, Łosk, Hiercykie i Kukienojs.
Najbolš paśpiachova dziaržaŭnaja ŭłada kniazia Usiasłava Bračysłaviča pašyrałasia na terytoryi, nasielenyja bałckimi i prybałtyjska-finskimi plamionami, uzdoŭž hałoŭnaj žyćciovaj arteryi Połacka — Dźviny. Połackija kniazi imknulisia kantralavać raku ad vytokaŭ da vuścia. Pry baćku Usiasłava, Bračysłavie, z dałučeńniem u 1021 hodzie Viciebska i Uśviataŭ ułada Połacka pašyryłasia na Vierchniaje Padźvińnie.
A Usiasłaŭ pastaviŭ sabie za pieršuju palityčnuju metu avałodańnie Nižnim Padźvińniem i paśpiachova jaje vykanaŭ. Livy, jakija žyli na Bałtyjskim uźbiarežžy, i susiednija ź imi narody, ziemhały i kuršy, padnačalilisia Połackamu kniastvu jak dańniki i vajennyja sajuźniki. A najbližejšyja susiedzi Połacka, łathały i sieły, nie zhadvajucca ŭ «Apovieści minułych hadoŭ» jak dańniki Połacka tolki tamu, što ich terytoryi ŭ druhoj pałovie CHI stahodździa niepasredna ŭvajšli ŭ skład Połackaha kniastva. Mienavita tut źjavilisia połackija harady-farposty Hiercykie i Kukienojs.
Zaklatyja sajuźniki
U 1060 hodzie syny Jarasłava Mudraha, Iziasłaŭ, Śviatasłaŭ i Usievaład, razam z Usiasłavam udała schadzili ŭ step na vajnu z kačavym plemieniem torkaŭ. Połacki kniaź za sajuźnickuju padtrymku atrymaŭ terytoryi na Dniapry ŭ rajonie Oršy i Kopysi. Padobnym čynam, darečy, jašče ŭ 1021 hodzie Jarasłaŭ addaŭ Bračysłavu Viciebsk i Uśviaty.
Ale sajuźnickija adnosiny Połacka i Kijeva ciahnulisia tolki da siaredziny 1060-ch, kali Usiasłaŭ Bračysłavič byŭ vymušany ich parušyć i ŭstupić u dvaccacihadovuju kanfrantacyju z synami i ŭnukami Jarasłava. Letapisy nie havorać naŭprost pra pryčyny razładu, ale, supastaviŭšy fakty, pra ich možna zdahadacca.
Sprava ŭ tym, što ŭ 1054 hodzie pamior kijeŭski kniaź Jarasłaŭ, paśla čaho viadučaj palityčnaj siłaj na Rusi staŭ sajuz troch jahonych starejšych synoŭ — Iziasłava, Śviatasłava i Usievałada. Hałoŭnaj metaj palityki hetaha tryumviratu było ŭmacavańnie i pašyreńnie kijeŭskaj ułady na ziemlach Uschodniaj Jeŭropy. Naturalna, što ŭ takoj palityčnaj situacyi raniej albo paźniej Jarasłavičy musili źviarnuć svaju ŭvahu na Połackaje kniastva.
Užo paśla sumiesnaha pachodu starejšych Jarasłavičaŭ z Usiasłavam na torkaŭ kijeŭski kniaź Iziasłaŭ razam z naŭharodcami vypraviŭsia na sasołaŭ — narod, jaki žyŭ u paŭdniova-zachodniaj častcy ciapierašniaj Estonii, — i abkłaŭ ich daninaj. Sasoły byli najbližejšymi susiedziami livaŭ, dańnikaŭ Połacka. Pašyreńnie kijeŭska-naŭharodskaj ułady na hety prybałtyjska-finski narod było ŭspryniata ŭ Połacku jak pahroza jaho kantrolu nad dźvinskaj handlovaj kamunikacyjaj i padparadkavanymi jamu terytoryjami livaŭ, kuronaŭ, ziemhałaŭ.
U toj ža čas Jarasłavičy ŭzmacnili svaje pazicyi na šlachu «z varah u hreki», ustalavaŭšy kandaminium u Smalenskaj ziamli. A heta stvarała niebiaśpieku ŭžo ŭschodnim miežam Połackaha kniastva. Tak što, niesumnienna, mienavita žadańnie pieraškodzić pamknieńniam Kijeva padparadkavać usio navokał, uklučna z Połackam, i stała hałoŭnaj pryčynaj kanfrantacyi Usiasłava z kłanam Jarasłavičaŭ.
«Vsiesłav rať počał»
Spačatku bolš aktyŭnym u supraćstajańni Usiasłaŭ Bračysłavič — Jarasłavičy byŭ połacki kniaź. U druhoj pałovie 1060-ch jon napaŭ spačatku na Pskoŭ, paśla na Noŭharad. U apošnim była abrabavana navat hałoŭnaja śviatynia — Safijski sabor, što śviedčyć pra surjoznaść namieraŭ Usiasłava ŭ hetym kanflikcie. Chutčej za ŭsio, jon chacieŭ niejtralizavać Noŭharad, kab uzmacnić svoj kantrol nad bałtyjskim uźbiarežžam.
Adkaz Jarasłavičaŭ byŭ chutkim i žorstkim. Braty, abjadnaŭšy svaje vojski, rušyli ŭ kirunku paŭdniova-zachodnich miežaŭ Połackaj ziamli — da Mienska. Spačatku jany pierarezali mianian, jak nazyvali tady žycharoŭ siońniašniaj stalicy, a paśla sutyknulisia ŭ bai niepasredna z Usiasłavam.
Bitva na Niamizie viasnoj 1067 hoda skončyłasia pieramohaj paŭdniovaruskich kniazioŭ, adnak Usiasłaŭ zastavaŭsia mocny i niebiaśpiečny. Tamu praz čatyry miesiacy, 10 lipienia 1067 hoda, Jarasłavičy zaprasili połackaha kniazia na pieramovy, byccam by zaklučyć pieramirje, pry hetym całavali kryž, što nie začepiać jaho. Ale jak tolki ładździa z Usiasłavam i jaho dvuma synami prybyła ŭ Smalensk, Iziasłaŭ Jarasłavič pałaniŭ kniaskuju siamju i dastaviŭ u Kijeŭ, dzie ŭsich troch pasadzili ŭ ziamlanku-porub.
Bitva na Niamizie. Minijaciura z Radziviłaŭskaha letapisu. wikimedia commons
Nieviadoma, kolki b prasiedzieŭ Usiasłaŭ u takoj turmie pry inšaj chadzie padziej, ale ŭ nastupnym 1068 hodzie na ruskuju ziamlu napali kačeŭniki-połaŭcy i raźbili abjadnanaje vojska bratoŭ Jarasłavičaŭ. Kijanie zapatrabavali ad kniazioŭ abjavić usieahulny zbor zbroi i koniej, kab vystupić suprać voraha. Tyja nie pasłuchalisia, i kijeŭskija ludzi (chutčej za ŭsio, z namovy kupcoŭ z połackaha dvara ŭ Kijevie) vyzvalili z poruba połackaha kniazia, abviaściŭšy jaho svaim uładarom. Iziasłaŭ uciok z Kijeva pa dapamohu ŭ Polšču, a Usiasłaŭ Bračysłavič paśla taho siem miesiacaŭ (ad 15 vieraśnia 1068-ha da kanca krasavika 1069-ha, kali vieryć letapisu) zajmaŭ kijeŭski pasad — najbolš prestyžny va ŭsioj tahačasnaj Rusi.
U Kijevie — na karyść Połacku
Hetyja siem miesiacaŭ kniaź skarystaŭ, kab maksimalna pieraškodzić Jarasłavičam pabudavać centralizavanuju impieryju va Uschodniaj Jeŭropie. Praŭdapadobna, što Usiasłaŭ zdoleŭ zacikavić Śviatasłava i Usievałada Jarasłavičaŭ novymi terytoryjami ŭzamien na łajalnaść. Za saboju Usiasłaŭ pakinuŭ Kijeŭ i, naturalna, rodny Połack, a da hetaha dadaŭ jašče Smalensk. Čarnihaŭskamu kniaziu Śviatasłavu adyšoŭ Noŭharad, bo my bačym na tamtejšym pasadzie jahonaha syna Hleba, a pierajasłaŭskamu kniaziu Usievaładu dastałasia Vałyń, dzie my sustrakajem jahonaha syna Uładzimira, budučaha Manamacha.
Usiasłaŭ na kijeŭskim tronie. Minijaciura z Radziviłaŭskaha letapisu. wikimedia commons
Ale paśla pieramohi nad Jarasłavičami ŭ pačatku vieraśnia 1068 hoda połaŭcy praz dva miesiacy znoŭ napali na rusičaŭ — hetym razam na Čarnihaŭskaje kniastva. Praŭda, hetym razam niaŭdała. Letapis infarmuje, što suprać napadnikaŭ vystupiŭ Śviatasłaŭ Jarasłavič Čarnihaŭski z 3 000 vajaroŭ. 1 listapada ruskija vojski pieramahli połaŭcaŭ i navat zachapili ŭ pałon ich pravadyra.
Imia kijeŭskaha kniazia Usiasłava Bračysłaviča aŭtaram letapisu, składzienaha ŭ pačatku CHII stahodździa na palityčnuju zamovu kijeŭskaj kniaskaj dynastyi, nie zhadvałasia. Ale varta zadumacca, ci nastolki mocny i ŭpłyvovy byŭ Śviatasłaŭ, a patencyjał Čarnihaŭskaha kniastva taki mahutny, kab u trochi bolšy za miesiac ad minułaj supolnaj parazy termin u jaho atrymałasia samastojna sabrać davoli značnaje vojska i atrymać nad kačeŭnikami takuju ŭpeŭnienuju pieramohu?
Chutčej za ŭsio, na čale arhanizacyi abarony paŭdniovych miežaŭ Rusi stajaŭ usio ž kijeŭski kniaź Usiasłaŭ Bračysłavič, čaho i chacieli ad jaho kijanie, kali vyzvalili z poruba. Da kijeŭskaha apałčeńnia dałučylisia družyny Śviatasłava i Usievałada Jarasłavičaŭ, a taksama ŭłasnaja Usiasłava. A na čale novaha vojska staŭ starejšy ź Jarasłavičaŭ — Śviatasłaŭ, bo jon byŭ najbolš daśviedčany ŭ vajskovaj spravie, a da taho ž niepasredna zacikaŭleny ŭ abaronie svajho Čarnihaŭskaha kniastva ad połaŭcaŭ. Sam ža kijeŭski kniaź zastaŭsia ŭ stalicy ŭparadkoŭvać svaju ŭładu i vyrašać biahučyja spravy.
Usiasłaŭ vysyłaje Śviatasłava na połaŭcaŭ. Minijaciura z Radziviłaŭskaha letapisu. wikimedia commons
Kali ž na Kijeŭ rušyŭ razam z vojskam polskaha kniazia Balasłava Śmiełaha Iziasłaŭ Jarasłavič, Usiasłaŭ nie staŭ zmahacca za vielikakniaski pasad, a ŭciok u rodny Połack. Kijeŭski stalec jon zajmaŭ siłaj abstavin, nie mieŭ namieru siadzieć na im doŭha, a tamu było b marnavańniem siłaŭ za jaho vajavać. Tym bolš što ŭsio, što jon moh zrabić dla svajho kniastva, kniaź užo zrabiŭ: pasvaryŭ bratoŭ i tym samym asłabiŭ ich.
Kijeŭ nie adstupaje
Iziasłaŭ, adnak, vyhnańniem Usiasłava nie paličyŭ kanflikt vyčarpanym. Jon pajšoŭ z polskim vojskam śledam za połackim kniaziem dy vyhnaŭ taho ŭ 1069 hodzie z Połacka. Na niepraciahły čas na Połaččynie ŭstalavałasia ŭłada synoŭ Iziasłava Jarasłaviča i polskaj kniazioŭny Hiertrudy — ciotki Balasłava II Śmiełaha. Ale ź Iziasłavam my nie bačym jahonych rodnych bratoŭ Śviatasłava i Usievałada. Chutčej za ŭsio, jany abrali taktyku čakańnia: dadzienych im Usiasłavam ziemlaŭ jany starejšamu bratu nie viartali i svaich vojskaŭ u dapamohu nie pasyłali.
Połacki kniaź ža ŭ toj čas nie mieŭ dastatkova siłaŭ, kab pazmahacca za rodny horad, tamu byŭ vymušany padacca na emihracyju, da bałckich narodaŭ. Niedzie tam, adnosna niedaloka ad radzimy, jon nazapašvaŭ vajskovyja siły, kab viarnucca ŭ rodny Połack u 1071 hodzie.
Pieršym zachadam Usiasłava paśla viartańnia była sproba viarnuć paŭdniovyja terytoryi svajho kniastva z centram u Miensku, adnavić i ŭzmacnić połacka-kijeŭskuju miažu. Ale paśla niaŭdałaha pachodu 1071 hoda jon ad adkrytaha vajennaha zmahańnia pierajšoŭ da dypłamatyčnych srodkaŭ i prapanavaŭ kijeŭskamu kniaziu mir. A tut jakraz u 1073 hodzie braty vyhnali Iziasłava z Kijeva, i vialikim kniaziem zrabiŭsia bolš łajalny da Čaradzieja Śviatasłaŭ Jarasłavič Čarnihaŭski.
Praŭda, praz try hady Śviatasłaŭ pamior. Jaho miesca zaniaŭ apošni Jarasłavič — Usievaład (kniažyŭ u 1077—1093 hadach).
Mienavita Usievaład i jahony syn Uładzimir Manamach inicyjavali novaje abvastreńnie adnosin z Połackam. Padparadkavać apošni Kijevu, za košt jaho pašyryć svaje terytoryi, a kali nie, dyk splundravać i asłabić Połackuju ziamlu i jaje kniazia — voś mety ich palityki.
Kidajecca ŭ vočy, što vajskovyja pachody paŭdniovaruskich kniazioŭ na Połackuju ziamlu vyłučalisia na fonie zvyčajnych tahačasnych vajskovych kampanij asablivaj lutaściu. Uletku 1077 hoda pachod na Połack ździejśnili Usievaład z Uładzimiram Manamacham; zimoj 1077—1078 hoda — Manamach z naŭharodskim kniaziem Śviatapołkam Iziasłavičam. Hetym razam Jarasłavičy ŭpieršyniu vykarystali ŭ mižusobnaj baraćbie ahulnasłavianskich vorahaŭ — połaŭcaŭ. U 1078 hodzie Usiasłaŭ napaŭ na Smalensk, a Kijeŭ u adkaz paniščyŭ terytoryi Połaččyny ad Łukomla da Łahojska i ad Łahojska da Drucka. Narešcie, 1085 hod — poŭnaje źniščeńnie Uładzimiram Manamacham Mienska, u jakim nie acaleła «ni čeladź, ni skacina».
A što Usiasłaŭ? Pa mahčymaści jon baraniŭ svaju ziamlu, časam atakavaŭ susiednija varožyja terytoryi, jak u 1078 hodzie Smalensk ci treci raz Noŭharad. Ale bolš uvahi połacki kniaź u apošnija dziesiacihodździ svajho kiravańnia nadavaŭ unutranamu ŭparadkavańniu svajoj dziaržavy: adbudovie źniščanych haradoŭ, umacavańniu ŭłady nad padparadkavanymi susiednimi bałckimi i finskimi narodami dy ŭmacavańniu vonkavych miežaŭ svajoj krainy. A tamu, niahledziačy na vialikija namahańni Usievałada Jarasłaviča, padparadkavańnia Połackaha kniastva Kijevu tady tak i nie adbyłosia.
Paśla Usiasłava
Śmierć Usiasłava Bračysłaviča ŭ 1101 hodzie pryniesła palohku varožym Połacku siłam — naščadkam Jarasłava, jakija panavali ŭ susiednich ź im kniastvach. Połackaja ziamla, padzielenaja pamiž synami Usiasłava na ŭdzieły, ujaŭlała ŭžo mienšuju pahrozu dla Kijeva i Noŭharada. A kančatkova połackaja pahroza źnikła paśla zachopu Uładzimiram Manamacham Hleba Usiasłaviča Mienskaha i jahonaj śmierci ŭ 1119 hodzie ŭ Kijevie dy paśla vysyłki častki połackich kniazioŭ u 1129 hodzie ŭ Vizantyju kniaziem Mścisłavam Uładzimiravičam.
Ale likvidavaŭšy Połack jak kankurenta na palityčnaj mapie Uschodniaj Jeŭropy, naščadki Jarasłava nie zmahli ścierci vobraz Usiasłava Bračysłaviča z pamiaci kijan i naŭharodcaŭ. Jašče ŭ 1147 hodzie padčas buntu ŭ Kijevie suprać Usievałada Alehaviča Čarnihaŭskaha kijanie nahadvali kniaziu, što adnojčy jany ŭžo sami pastavili sabie kiraŭnika i mohuć paŭtaryć.
Cikava, što supiarečlivaść acenak učynkaŭ i dziejnaści połackaha kniazia Usiasłava siarod sučaśnikaŭ, zafiksavanaja ŭ krynicach, zachavałasia i navat zamacavałasia ŭ sučasnaj histaryjahrafii.
Z punktu hledžańnia isnavańnia adzinaj «Staražytnaj Rusi» albo «ŭschodniesłavianskaha braterstva», Usiasłaŭ — sieparatyst, jaki imknuŭsia złamać ustalavanuju sacyjalna-palityčnuju i haspadarčuju sistemu hetaj dziaržavy i pašyryć svaje terytoryi canoj zachopu novych ziemlaŭ u susiedziaŭ. Adnak z pazicyj pałačan Usiasłaŭ Bračysłavič byŭ harantam ich samastojnaści.
Pry im Połackaja ziamla kančatkova pieratvaryłasia ŭ samastojnuju rańniesiaredniaviečnuju dziaržavu, jakaja charaktaryzavałasia najaŭnaściu ŭsich nieabchodnych atrybutaŭ i palityčnych instrumientaŭ: stabilnaj terytoryi, najvyšejšaj ułady ŭ asobie kniazia, ułasnaj dynastyčnaj linii, aparataŭ prymusu i ideałohii, relihijnaj arhanizacyi i ŭzbrojenych sił. Heta ŭsio dazvalała połackamu kniaziu pravodzić niezaležnuju ad jakoha-niebudź centra zamiežnuju i ŭnutranuju palityku.
