Žnivo. Samaja biełaruskaja karcina mižvajennaj Polščy
Pra biełaruski šedeŭr 1930-ch piša mastactvaznaŭca Nadzieja Vusava.
Michaś Sieŭruk (źleva) i Piotra Areń (brat maci) u Snovie. 1925—1926 hady. Muziej-kvatera Michasia Sieŭruka ŭ Niaśvižy
Kali jedzieš ź Minska ŭ Vilniu praz Łošu, pierad samaj užo miažoju sprava ad darohi paŭstaje staraja bažnica. Pamiatajecie, takaja łahčyna, stavok, akuratnaja kamiennaja aharodža, a dalej — sasnovy bor, dziciačy łahier? Rajskaje miesca, dzie čas niby zavis, tak i chočacca spynicca. Voś tut, u Łošy, mieŭ siadzibu mastak Leŭ Dabžynski, i siudy da jaho pryjazdžali siabry-mastaki.
Leta ŭ Łošy
Majontak u byłym Ašmianskim paviecie za 42 kiłamietry ad Vilni farmalna naležaŭ ciotcy mastaka Lva Dabžynskaha Volzie. Ciapier Łoša — nievialikaja viosačka ŭ Astravieckim rajonie, viadomaja jak aŭtamabilny pierachod na biełaruskalitoŭskaj miažy. A ŭ 1930ia hady heta była kudy bolš pryhožaja miaścina, čym ciapier, — z alejami, młynam, a hałoŭnaje — dvuchpaviarchovym niedabudavanym domam z vysokimi stolami, lustrami i dubovaj padłohaj, jaki pačali ŭzvodzić pierad samaj Pieršaj suśvietnaj vajnoj, dy tak i nie skončyli.
Dabžynskija viarnulisia ŭ svoj majontak paśla biežanstva ŭ 1922 hodzie. U 1929 hodzie Leŭ pastupiŭ u Vilenski ŭniviersitet imia Stefana Batoryja na fakultet pryhožych mastactvaŭ. Adnym ź siabroŭ, nabytych Dabžynskim padčas navučańnia, staŭ Michaś Sieŭruk — hałoŭny hieroj hetaha artykuła.
Michaś Sieŭruk u svajoj majsterni. 1930 (?) hod. Muziej-kvatera Michasia Sieŭruka ŭ Niaśvižy
Siadziba ŭ Łošy była tym miescam, kudy ŭniviersiteckija siabry — Leŭ Dabžynski, Michaś Sieŭruk, Kuźma Čuryła, Žeńka Branski — pryjazdžali na kanikuły i pracavali na natury, atrymlivajučy asałodu ad cudoŭnych navakolnych krajavidaŭ. Sapraŭdny «biełaruski Barbizon», raj dla maładych mastakoŭ.
Naradžeńnie idei
Prafiesar Vilenskaha ŭniviersiteta Fierdynand Ruščyc (hł. pra jaho artykuły Alesia Biełaha i Nadziei Vusavaj u № 11/2020 «Našaj historyi») patrabavaŭ ad svaich vučniaŭ pisać letnija eciudy na viaskovyja temy. Michaś Sieŭruk, jaki naradziŭsia ŭ Varšavie, dziacinstva jakoha prajšło ŭ Breście, junactva — u Maskvie, Niaśvižy i Snovie, narešcie zajmieŭ u Łošy mahčymaść nazirać za pracesam žniva. Tady ŭsia vioska: i mužčyny, i žančyny, i małyja, i staryja — vychodziła na pracu, nie zvažajučy na śpiakotu.
Tut, u Łošy, da Sieŭruka i pryjšła ideja budučaj karciny. Zachavalisia jahonyja šmatlikija realistyčnyja hrafičnyja nakidy žniej.
Michaś Sieŭruk. «Padviačorak». Tuš, piaro. Siaredzina 1930-ch hadoŭ. Nacyjanalny mastacki muziej Biełarusi
U 1977 hodzie mastactvaznaŭca Viktar Šmataŭ źbiraŭ materyjał dla svajoj knihi pra mastaka Michasia Sieŭruka — jana vyjdzie ŭ 1980-m, praz hod paśla śmierci žyvapisca — i dasłaŭ jamu niekalki pytańniaŭ pra hetu karcinu.
«»Žnivo» malavaŭ ja ŭ majontku majho siabra, dobraha mastaka Dabžynskaha, — raskazvaŭ Sieŭruk. — Malavaŭ try tydni, padymaŭsia z uschodam sonca. Pisaŭ jaje biez kardonu i papiarednich nakidaŭ i eciudaŭ, i, ułasna kažučy, ja jaje tak i nie zakončyŭ, usio dumaŭ, kaliniebudź paśpieju».
Zbornaja stylistyka
Karcina žniva ŭ Sieŭruka vyhladaje biełaruskaj idylijaj, sapraŭdnym «sialanskim rajem». U joj zafiksavanyja ŭsie stadyi: i praces ciažkaj pracy, i čas karotkaha pierapynku, i chutki śniadanak z karmleńniem dziciaci. Hetaja karcina zachaplaje i svaim simvalizmam, i realizmam, u joj spałučylisia i estectva, i narodnaść. Jana była zrazumiełaj kožnamu sielaninu.
«Žnivo». Michaś Sieŭruk. Nacyjanalny mastacki muziej Biełarusi
Nastroj «Žniva» — mažorny, ćviordy, badziory i viasioły. Sialanie tut biez kaŭtuna ŭ vałasach: heta dužyja, zdarovyja i fizična, i duchoŭna ludzi, jakich nie strašyć ciažkaja praca. Jany bosymi nahami ćviorda stajać na ziamli jak arhaničnaja častka macipryrody.
U «Žnivie» Sieŭruk vypracavaŭ asablivuju stylistyku: uziaŭ niešta i ad starych majstroŭ Reniesansu XVI stahodździa, i ad kłasicyzmu XVIII stahodździa, i ad siezanizmu pačatku XXha. Siła «Žniva» — u hetaj niepaŭtornaści.
Arhanizavać šmatfihurnuju kampazicyju (a na karcinie — bolš za dziasiatak fihur) na płoskaści nievialikaha pałatna — niaprostaja zadača. Dapamoh mastaku ŭ hetym Nikala Pusen — francuzski kłasicyst, majstra harmanizacyi i ŭstojlivaści piejzažu, aŭtar kłasičnaha pałatna «Leta» (1660—1664), na jakim taksama vyjaŭlena scena žniva. Mastackaja kampazicyja «Žniva» Sieŭruka šmat u čym paŭtaraje «Leta» Pusena: prastora na abiedźviuch karcinach vyrazna padzielenaja na Śviatło i Cień.
Ad majstroŭ Reniesansu Sieŭruk zapazyčyŭ vyraznuju skulpturnaść formaŭ piersanažaŭ.
Vobłačnaje nieba z chmarami mastak padhledzieŭ u Cintareta, majstra XVI stahodździa. Žyvapis pałatna ščylny, ciažki. Heta — ad Pola Siezana, pradstaŭnika postimpresijanizmu, ź jahonym mietadam lepki formy koleram.
Sieŭruk dva hady zajmaŭsia skulpturaj u prafiesara Balasłava Balzukieviča, što dapamahło jamu adčuć i spaznać formy pradmietaŭ. Faktura pałatna nahadvaje reljef svajoj płastyčnaściu. Zžataje žyta padajecca asablivaj štrychavoj fakturaj, usia niva — manalitam žoŭtazałatoha koleru, sinija chvali vady ŭ ručai «zaćviardzieli» ŭ reljefie.
Karcina vytrymlivaje luboje pavieličeńnie. Pa repradukcyi i nie zdahadaješsia, što nasamreč «Žnivo» — pałatno nievialikaha pamieru. Krychu bolš za mietr u vyšyniu, ale pry hetym karcinu lohka ŭjavić pieraniesienaj jak murał na ścianu piatnaccacipaviarchovaha doma (niachaj by!).
A sprava tut u tym, što ŭ «Žnivie» Sieŭruk vykarystaŭ pryncypy manumientalnaha mastactva: adsutnaść detalizacyi, čystyja kolery i ich rytmičnaść (bieły i zialony koler na kašulach paŭtarajucca pa ŭsioj pavierchni karciny), što pryviało da takoha efiektu.
Pryznańnie ziemlakami
Tema žniva i kaśby była nadzvyčaj papularnaja ŭ pieršaj treci XX stahodździa i ŭ paezii, i ŭ žyvapisie. Navat taki avanhardny majstar, jak Kazimir Malevič, i toj stvaryŭ niekalki varyjantaŭ suprematyčnych «Žniej». Žnivo, praca na poli ŭsprymałasia biełaruskimi vilenskimi adradžencami jak simvał pracy na karyść Radzimy na nivie kultury. Niezdarma i biełaruskaja pieryjodyka pieršaj pałovy XX stahodździa mieła takija nazvy, jak «Naša Niva» ci «Kałośsie».
«Žnivo» Kazimira Maleviča. 1912 hod. Maskoŭski muziej sučasnaha mastactva
Piotra Sierhijevič (hł. pra jaho artykuł u № 12/2019 «Našaj historyi») adrazu paraiŭ kupić «Žnivo» ŭ fondy Vilenskaha biełaruskaha muzieja. U Biełaruskim dziaržaŭnym archiviemuziei litaratury i mastactva zachavalisia pratakoły pasiadžeńniaŭ rady muzieja za luty 1935 hoda, na jakich razhladali «prapazyku hr. Sierhijeviča ad imia mastaka Sieŭruka ab kupli ad apošniaha jaho karciny. Pastanavili: abraz kupić, zapłacić pa miery mahčymaści 100 złotych, zaraz zapłacić 35 złotych, a na nastupnaj subvencyi — stolki ž…».
Cikava, što ŭ tym ža samym 1935 hodzie vilenski časopis «Kałośsie» staŭ vykarystoŭvać na vokładcy vielmi blizki pa stylistycy malunak Sieŭruka «Žniaja».
Malunak Sieŭruka «Žniaja» na vokładcy vilenskaha časopisa «Kałośsie», 1935 hod. Nacyjanalnaja biblijateka Biełarusi
«Mastak-nievidzimka»
U 1939 hodzie, paśla prychodu ŭ Zachodniuju Biełaruś Čyrvonaj armii, Sieŭruk pakinuŭ lubimuju Vilniu i źjechaŭ da maci i siastry ŭ Niaśviž. Pasialiŭsia ŭ Ratušy, tam jamu dali majsterniu. Tam jon i žyŭ, bo ŭ domie maci miesca brakavała. A nieŭzabavie pačałasia vajna ź niemcami, pra jakuju Sieŭruk paśla ŭspaminać nie lubiŭ.
Niamieckija akupanty za vajnu niekalki razoŭ sprabavali abrabavać Biełaruski muziej u Vilni, tamu ekspanaty pieravozili ŭ roznyja miescy. Častka trapiła, naprykład, u kaścioł Śviatoha Michała, dzie słužyŭ biełaruski ksiondz Adam Stankievič. Kab uratavać svaju karcinu, Sieŭruk paprasiŭ Sierhijeviča addać «Žnivo» jamu. Toj tak i zrabiŭ.
Niaśviž vyzvalili ŭ lipieni 1944 hoda, ale časy zastavalisia niaprostymi. Paśla aryštu dyrektara Vilenskaha muzieja Janki Šutoviča Sieŭruk pra svaju minułuju tvorčaść staraŭsia nie zhadvać, staŭ «mastakomnievidzimkaj». Pracavaŭ zahadčykam byłych radziviłaŭskich parkaŭ, vykładaŭ malavańnie ŭ škole i vioŭ dziciačuju mastackuju studyju pry Ratušy.
Za partrety frantavikoŭ i karcinu «Niaśviž u hady vajny» Sieŭruk u 1946 hodzie byŭ pryniaty ŭ Sajuz mastakoŭ BSSR. Ale vosiem hadoŭ da śmierci Stalina mastak ni razu nidzie nie vystaŭlaŭsia: bajaŭsia pryciahnuć da siabie ŭvahu savieckich uładaŭ. I tolki z 1953 hoda na respublikanskich vystavach pačali źjaŭlacca jaho tvory.
«Žniaja» Michasia Sieŭruka. 1930-ja hady. Ałovak, akvarel. Nacyjanalny mastacki muziej Biełarusi
Niešmatlikija karciny vilenskaha pieryjadu spačatku zachoŭvalisia ŭ majsterni Sieŭruka na trecim paviersie ŭ niaśvižskaj Ratušy, potym u damku na Sadovaj vulicy, dzie jon žyŭ razam z žonkaj Raisaj Siamionaŭnaj — represavanaj dačkoj śviatara. Jany ažanilisia naprykancy 1950 ch, kali žančyna viarnułasia ŭ Niaśviž z kazachstanskaj ssyłki. U hetym ich siamiejnym damku zachoŭvałasia i «Žnivo», jakoje čakała svajho času.
Pryznańnie paśla śmierci
Jašče da aficyjnaha pryznańnia karcina, jakaja dziesiacihodździami nie źjaŭlałasia na vystavach, chadziła pa rukach minskich mastakoŭ u vyhladzie fotazdymkaŭ. Uładzimiru Ściapanu, studentu minskaj mastackaj vučelni, u 1976 hodzie amal tajna ŭ jakaści prykładu pakazaŭ taki fotazdymak piedahoh Kim Šastoŭski. Navat čornabieły zdymak uraziŭ maładoha mastaka svajoj nieardynarnaj farmalnaj kampazicyjaj. Karcina tady padałasia jamu vielmi vialikaj, manumientalnaj, nie žyvapisam, a chutčej ikonaj, dzie kožnaja detal maje patajemny sens.
«Žnivo» było pradadziena ŭ Dziaržaŭny mastacki muziej BSSR udavoj mastaka ŭ 1980 hodzie, praz hod paśla jahonaj śmierci. A ŭ 1993 hodzie, užo pry niezaležnaj Biełarusi, karcina zaniała pačesnaje miesca ŭ ekspazicyi Nacyjanalnaha mastackaha muzieja. Usie ž inšyja tvory Sieŭruka — a ich było bolš za 1200 — Raisa Siamionaŭna Sieŭruk u svaim zaviaščańni adpisała Niaśvižskamu krajaznaŭčamu muzieju z umovaj stvareńnia domamuzieja mastaka. U 1996 hodzie taki muziej byŭ stvorany. I ŭ hetym jość niejkaja najvyšejšaja spraviadlivaść: adziny vučań škoły Ruščyca, jaki zastaŭsia pracavać u Biełarusi i nie byŭ asabliva pryznany pry žyćci, atrymaŭ piersanalny muziej. Darečy, takich muziejaŭ pakul niama ni ŭ samoha Ruščyca, ni ŭ inšych jahonych šmatlikich vučniaŭ.
Michaś Sieŭruk
(1905—1979) — biełaruski mastak-žyvapisiec i hrafik. Naradziŭsia ŭ Varšavie ŭ siamji čyhunačnika. Z-za prafiesii baćki siamja časta mianiała miesca žycharstva. Sieŭruki ŭ rozny čas žyli ŭ Breście, Maskvie, Snovie pad Niaśvižam.
Michaś vučyŭsia ŭ Niaśvižskaj himnazii, potym u 1927 hodzie pastupiŭ u Vilenski ŭniviersitet imia Stefana Batoryja, dzie staŭ vučniem Fierdynanda Ruščyca. Paśla zakančeńnia ŭniviersiteta ŭ 1932 hodzie i da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny Sieŭruk žyŭ u Vilni.
Vilenski pieryjad tvorčaści mastaka ličycca samym nasyčanym. Jon na zamovu vykanaŭ rośpis kaścioła pad Poznańniu, aformiŭ niekalki pramysłova-rehijanalnych vystaŭ u Vilni. Jašče padčas studenctva naprykancy 1920-ch napisaŭ partret vilenskaha burmistra Juzafa Falijeŭskaha. Tady ž mastak pieražyŭ jaskravy, ale karotki raman, pa čutkach, z dačkoj burmistra, jakaja raptoŭna pamierła. Praŭda, u burmistra byli tolki dva syny, ale sapraŭdy, u 1930 hodzie zhareła ad chutkaciečnaj limfomy ich zvodnaja siastra, 20-hadovaja paetka Zosia Arkan. Mahčyma, heta jana na zdymku ŭ majsterni mastaka.
Sieŭruk taksama byŭ aktyŭnym udzielnikam mastackaha žyćcia horada. Jon staŭ adnym ź siabraŭ Vilenskaha tavarystva amataraŭ mastactvaŭ. U 1936 hodzie staŭ siabram Vilenskaha mastackaha kaapieratyvu, a ŭ 1937-m sam zasnavaŭ «Vilenskuju hrupu» mastakoŭ.
U 1939-m, paśla dałučeńnia Zachodniaj Biełarusi da BSSR, Sieŭruk pierabraŭsia da svajakoŭ u Niaśviž, dzie i pražyŭ da samaj śmierci.
Pracy Sieŭruka zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnym mastackim muziei Biełarusi, u kvatery-muziei ŭ Niaśvižy, a taksama ŭ fondach Niaśvižskaha historyka-krajaznaŭčaha muzieja.
Śladami Sieŭruka
«Žnivo» Sieŭruka adrazu ž pačali cytavać inšyja mastaki. Pieršy — Kuźma Čuryła. Jon faktyčna ŭvioŭ toj ža matyŭ u svaju dypłomnuju karcinu, praŭda, zanadta pierahruziŭšy jaje vyjavami žyvioł i sialan za pracaj.
«Partyzanskaja Madonna» Michaiła Savickaha, viersija 1967 hoda. Traćciakoŭskaja halereja
Sapraŭdny ž šedeŭr źjaviŭsia na 30 hadoŭ paźniej. Heta «Partyzanskaja Madonna» Michaiła Savickaha. Mastak napisaŭ partyzanskuju zonu, maładuju maci, jakaja kormić dzicia. Za jaje śpinaj — žnivo. Žnivo jak praciah žyćcia i žnivo śmierci: u boj iduć novyja atrady partyzan. Hetaja karcina vyklikała skandał i furor na Usiesajuznaj vystavie 1967 hoda ŭ Maskvie, bo mastak adkryta ŭvioŭ relihijny padtekst u karcinu padčas vajaŭničaj ateistyčnaj kampanii. Tym nie mienš hetuju karcinu nabyła Traćciakoŭka. A paźniej Savicki ŭžo dla Minska napisaŭ jašče adzin varyjant «Partyzanskaj Madonny», užo mienš padobny da sieŭrukoŭskaha «Žniva».
Što adčuvaŭ Sieŭruk, kali hladzieŭ na šmatlikija repradukcyi «Partyzanskaj Madonny»? Ciažka skazać. Jaho ŭłasnaja «sialanskaja Madonna» tady jašče była začyniena ŭ majsterni. Ale sustrełasia z «Madonnaj» Savickaha ŭ ekspazicyi Nacyjanalnaha mastackaha muzieja ŭžo ŭ XXI stahodździ. Kožnaja ź ich — šedeŭr svajho času.
«Žnivo»: razbor karciny
Vada — druhaja stychija žyćcia. Bieź jaje nie mohuć ni ziamla, ni raśliny, ni čałaviek, ni źvier. Raka žyćcia, jakaja daje enierhiju, prachałodu i adpačynak u ciani mahutnych drevaŭ, natalaje smahu. Mužčyna začerpvaje vadu ŭ žbanok prosta z raki, druhi prahna pje jaje. Udalečyni ŭhadvajecca fihura vierchavoha, jaki pryvioŭ kabyłu z žarabiom na vadapoj.
Na pieršym płanie — scena adpačynku kascoŭ i žniai ź dziećmi ŭ ciani zialonych dreŭ. Fihury ludziej ujaŭlajuć saboj archietypy, simvały adzinstva pakaleńniaŭ: Dzied, Maci, Kasiec, Žniaja, Chłopčyk, Niemaŭlatka — adna vialikaja siamja. Karcina čytajecca jak himn kalektyŭnaj sialanskaj pracy, jak «formuła razumnaha žyćcia na cudoŭnaj ziamli», jak praciah, a moža, i adkaz Sieŭruka na karcinu Fierdynanda Ruščyca «Ziamla» ź jaje trahičnym hierojem-aratym.
Maci, jakaja kormić dzicia, — simvał ziamli-karmicielki, jakaja naradziła i addaje ludziam žyta. Jana čytajecca jak Madonna žniva i jak viaskovaja Vieniera, bahinia pryhažości. Pobač ź joj — małoje dzicia, svojeasablivy sialanski «puci» — hareźlivaje niemaŭla-aniołak, jakich Sieŭruk šmat bačyŭ u azdableńni kaściołaŭ Vilenskaha kraju.
Ale heta i realnaja maładaja viaskovaja kabieta, i realnaje chłapčanio, jakoha ŭziali ŭ pole na ceły pracoŭny dzień. Małyja dzieci znachodzilisia ŭ poli zroku maci, ale zabaŭlali siabie sami. Mały hulaje z sabakam i biehaje za matylami. Pahladzicie na charakternuju žyćciovuju detal: kantrast zaharełych ruk maci i dalikatnaj skury dziciaci.
Maci pavinna ŭziać u pole ježu: chleb, sol, vadu. Pobač ź joj na ziamli naciurmort z tradycyjnaj, z malenstva znajomaj ježy: małaka, chleba, hurkoŭ, bulby.
Čornaja chmara na niebie — pieraściaroha: treba śpiašacca, kab uchapić nadvorje da letniaj navalnicy, jakaja moža pałažyć žyta.
Na samym dalokim płanie na pahorkach — ścirty i žanočyja fihurki žniej, jakija vyhladajuć amal suprematyčna.
Ad žniva zaležała vyžyvańnie rodu, tamu jaho rytuał farmiravaŭsia stahodździami. Žnivo pačynałasia z zažynak, kali starejšaja dačka zranku viazała pieršy snop, jaki zvaŭsia «snop-haspadar». Pieršy snapok nieśli dadomu i, abmałaciŭšy asobna, aśviačali ŭ carkvie, dadavali da nasieńnia, a sałomaj karmili karovu, kab nie chvareła. Namiok na jaho — u rukach dziaŭčyny ŭ čyrvonaj kašuli, jakaja adrazu pryciahvaje ŭvahu hledača mienavita da hetaj fihury.
Hałoŭnaje miesca zajmaje załataja niva, naša niva — da vysokaha dalahladu na pahorkach. Žyta — bahaćcie ziamli i ludziej.
