Biełaruskaje žaleza. Roskvit i zaniapad našaj čornaj mietałurhii ŭ XIX stahodździ
Byŭ čas, kali biełaruskija mietałurhičnyja pradpryjemstvy byli bolš kankurentnyja za ŭralskija. Ale jon tryvaŭ zusim niadoŭha. Piša kandydat histaryčnych navuk Andrej Kištymaŭ.
Domiennaja pieč na Biełaruskim mietałurhičnym zavodzie. Metalinfo.ru
Žaleza — adzin z samych raspaŭsiudžanych chimičnych elemientaŭ: ziamnaja kara ŭtrymlivaje jaho kala 5%. Ale tolki sarakavaja častka hetych zapasaŭ skancentravanaja tak, kab ich možna było zdabyć čałavieku.
Našy prodki ŭmieli zdabyvać žaleza ŭžo ŭ VII—VI stahodździach da našaj ery. Pačynajučy z epochi žaleznaha vieku i ažno da kanca XIX stahodździa jany rabili heta pieravažna z bałotnaj rudy, jakaja nie była ŭ Biełarusi ŭ deficycie. Jak, darečy, i draŭniany vuhal, nieabchodny dla mietałurhičnaj vytvorčaści minułych časoŭ.
Evalucyja technałohii
Staražytnyja mietałurhi vykarystoŭvali dla atrymańnia žaleza horny i syroje (chałodnaje) pavietra, taki sposab zaviecca syradutnym. Technałohija tam takaja: pavietra padajecca ŭ raspaleny da 900°S horan, a vuhlakisły haz, jaki ŭtvarajecca ad hareńnia draŭnianaha vuhalu, zabiraje ŭ rudnaha žaleznaha vokisu kisłarod i adnaŭlaje žaleza. Na vychadzie ŭtvarajecca kryca — kavałak mietału, nasyčany šłakam, jaki treba vybivać uručnuju.
Syradutnaja vytvorčaść była ekanamična zatratnaj, davała mały vychad hatovaha praduktu, a jakaść jaho pakidała žadać lepšaha. Ale što było rabić: inšaha sposabu zdabyčy žaleza našy prodki doŭha prydumać nie mahli.
Usio źmianiłasia, kali Jeŭropa ŭ siaredzinie XIV stahodździa navučyłasia budavać domny — śpiecyjalnyja piečy, u jakich ruda nahravałasia da 1500°S, całkam raspłaŭlałasia, a vokisy žaleza, nasyčanyja vuhlarodam, pieratvaralisia nie ŭ paŭfabrykat-krycu, a ŭ čyhun. Za hetym išła jašče adna apracoŭka, paśla jakoj kolkaść vuhlarodu źmianšałasia i ŭtvarałasia vysakajakasnaja stal.
Roskvit biełaruskaj čornaj mietałurhii prypaŭ na miažu ChVIII i XIX stahodździaŭ. Zaniaŭ jon usiaho niekalki dziesiacihodździaŭ, ale pry hetym zrabiŭsia značnaj źjavaj ajčynnaj ekanamičnaj historyi. Mietałurhičnyja zavody taho času byli mahutnymi pramysłovymi pradpryjemstvami.
Siarod ich kolkaściu rabočych i abjomami vytvorčaści zaŭvažna vyłučalisia Višnieŭski zavod Chraptoviča, Starynkaŭski zavod Bienkiendorfa, Čarniaŭski zavod Ramanava i Nalibacki zavod Vithienštejna.
Zbroja dla paŭstancaŭ
Samym starym z hetych pradpryjemstvaŭ byŭ Višnieŭski zavod, zasnavany jašče ŭ časy Rečy Paspalitaj hrafam Jaŭchimam Chraptovičam (1729—1812), viadomym refarmataram i dziejačam epochi Aśvietnictva.
Mienavita tut, u miastečku Višnieva ciapierašniaha Vałožynskaha rajona, u 1780 hodzie pabudavali pieršuju ŭ Biełarusi domiennuju pieč.
Jana była vyšynioj kala 8 mietraŭ i absłuhoŭvałasia majstram dy dvuma płavilščykami. Jašče dvoje rabočych zajmalisia padrychtoŭkaj šychty — sumiesi dla pierapłaŭki. Vypusk čyhunu pravodziŭsia dvojčy na sutki. Asnoŭnaja jaho masa dalej pierarablałasia ŭ koŭkaje žaleza, ale rabili na zavodzie i ŭłasna čyhunnyja rečy: posud, katły, detali dla młynoŭ i inšaje.
Pry hetym zavod pracavaŭ zvyčajna tolki 40 tydniaŭ, a paśla było nieabchodna spynić raboty, kab zamianić unutranaje pakryćcio domny, jakoje z časam razburałasia. Spačatku dla hetaha pakryćcia vykarystoŭvaŭsia vohnietryvały naturalny kamień (jaho pryvozili z Polščy), a paźniej pačali vyściłać pieč šamotnaj (šamot — heta vohnietryvałaja hlina) cehłaj.
Pramysłovyja pamiaškańni, što zastalisia pa pieršym biełaruskim mietałurhičnym zavodzie ŭ Višnievie, Vałožynski rajon. Vedaj.by
U 1794 hodzie Višnieŭski zavod padtrymaŭ paŭstańnie Tadevuša Kaściuški, vyrablajučy zbroju dla paŭstancaŭ. Ale heta nie pryviało da spynieńnia vytvorčaści pry Rasijskaj impieryi. Naadvarot, maštaby i abjomy tolki pavialičylisia ŭśled za patrebami novaha rynku. Heta možna prasačyć jak pa kolkaści domiennych piečaŭ (ich pastupova stała 4), tak i pa kolkaści rabočych. U 1814-m na Višnieŭskim zavodzie pracavała 69 čałaviek (ź jakich tolki 11 byli najomnymi, astatnija — pryhonnyja), u 1828-m — 119, u 1853-m — bolš za 200 čałaviek.
Zavod, jaki zrabiŭ usich
Ale najbujniejšym siarod biełaruskich mietałurhičnych zavodaŭ tych časoŭ byŭ nie Višnieŭski, a Starynkaŭski, jaki pastaŭlaŭ mietał dla Čarnamorskaha fłotu i šmat kudy jašče.
Pieradhistoryja zavoda pačałasia ŭ 1813 hodzie, kali nadvorny savietnik Dźmitryj Janšyn, ułaśnik majontka ŭ Čerykaŭskim paviecie, pabudavaŭ u vioscy Starynka (ciapierašni Słaŭharadski rajon Mahiloŭskaj vobłaści) nievialiki miedziepłavilny zavodzik. Paśla jaho śmierci praz druhija ruki majontak razam z zavodzikam nabyŭ adstaŭny paručnik Alaksandr Ivanavič Bienkiendorf. U vyniku Starynkaŭski zavod paŭtaryŭ «vialikuju» historyju: spačatku pieražyŭ miednuju epochu, a paśla — žaleznuju.
Pryčym miednaja zaviaršyłasia davoli chutka. U Biełarusi niama svaich radoviščaŭ miednaj rudy, tamu na takoj vytvorčaści možna było tolki pierapłaŭlać łom dy rabić posud ci abstalavańnie dla vinakurniaŭ. Vytvorčaść ža žaleza adkryvała zusim inšyja haryzonty, dazvalała zarablać inšyja hrošy.
«Žalezny viek» na Starynkaŭskim zavodzie pačaŭsia z budaŭnictva ŭ 1835 hodzie vahranki — piečy dla pierapłaŭki žaleznaha łomu. Pabudavali i domnu, ale niaŭdała — mienš čym praz hod jana zhareła.
Mahčyma, razam z pažaryščam pahasła b i pradprymalnickaja nastojlivaść Bienkiendorfa, kali b u 1839 hodzie jon nie atrymaŭ bujnuju dziaržaŭnuju zamovu na pastaŭku miednych listoŭ dla Čarnamorskaha fłotu. Zavody Urała i centralnych rasijskich hubierniaŭ byli daloka ad asnoŭnych karablebudaŭničych centraŭ Čornaha mora, dy i nie mieli ź imi vodnaha złučeńnia, samaha zručnaha ŭ toj čas.
A zavod u Staryncy znachodziŭsia ŭsiaho za niekalki kiłamietraŭ ad bujnoha prytoka Dniapra — raki Sož, pa jakim prachodziŭ naładžany šlach na poŭdzień. Druhoj pryčynaj atrymańnia takoha vyhadnaha kantrakta mahło być udałaje svajactva ŭłaśnika zavoda. Bo inšy, kudy bolš viadomy ŭ historyi Bienkiendorf, Alaksandr Chrystaforavič, byŭ tady načalnikam korpusa žandaraŭ u Pieciarburhu i karystaŭsia vialikim davieram impieratara Mikałaja I.
Jak by tam ni było, spravy chutka pajšli ŭharu. Śledam za zamovaj dla Mikałajeŭskaha marskoha arsienała Starynkaŭski zavod pačaŭ pastaŭki dla Kijeŭskaha, Hruzinskaha i Branskaha arsienałaŭ, parachavoha zavoda ŭ Šostcy, Kaŭkazskaj armii, Marskoha i Artyleryjskaha viedamstvaŭ i Ministerstva šlachoŭ znosin.
Tady ž viarnulisia i da idei atrymlivać mietał ź miascovaj žaleznaj rudy. Jaje proby nakiravali na analiz u Hory-Horacki ziemlarobčy i Pieciarburhski technałahičny instytuty. Vyjaviłasia, što ruda źmiaščaje amal 45% žaleza. Sprava akazałasia vielmi prybytkovaj, pakolki sama ruda kaštavała zavodu kapiejki, a domiennyja miachi pracavali z dapamohaj vadzianych kołaŭ, i tolki ŭ čas niedachopu vady na race ŭklučali paravy ruchavik.
Davoli chutka nievialiki zavodzik u Staryncy pieraros u pramysłovuju machinu, jakaja raźmiaščałasia ŭ 5 muravanych karpusach i 10 draŭlanych pabudovach. Zavod mieŭ 6 muravanych sušyłak, trochpaviarchovy muravany skład-kramu. Była i ŭłasnaja čyhunka, jakaja złučała roznyja cechi i port na race Sož. Bolš za toje, pradprymstva mieła navat ułasnyja miednyja hrošy, jakimi raźličvalisia z rabočymi. Takija ŭnutranyja miedziaki prymali ŭ zavodskaj kramcy.
Samyja bujnyja zamovy pačali prychodzić na zavod z 1847 hoda, kali tut naładzili vytvorčaść vajskovych vazoŭ, łafietaŭ i krepaścievych płatformaŭ. Ale było bieźlič i nievajskovych kantraktaŭ. Naprykład, mienavita ŭ Staryncy vyrabili ŭsio žaleznaje načyńnie, nieabchodnaje dla pabudovy pieršaha mosta cieraz Dniapro ŭ Mahilovie. Vykonvaŭ zavod i pryvatnyja drobnyja zamovy dla ziemleŭłaśnikaŭ i pradprymalnikaŭ.
Starynka paciarpieła ad čarnobylskaj katastrofy. Pasielišča vysielili, budynki źnieśli. Ale voś takija vychady mietałurhičnaha šłaku nahadvajuć pra kolišniuju vytvorčaść tam žaleza. Fota Andreja Kištymava
Svajho najbolšaha roskvitu Starynkaŭski zavod dasiahnuŭ na miažy 1850—1860-ch hadoŭ. Naprykład, u 1859 hodzie jon vyrabiŭ pradukcyi na 240 tysiač rubloŭ, u toj čas jak usie 122 pradpryjemstvy Mahilova vypuścili tavaru tolki na 215 tysiač.
A samaja hałoŭnaja admietnaść zavoda ŭ Staryncy palahała ŭ tym, što heta była adzinaja pramysłovaść u Biełarusi takoha kštałtu z zavieršanym vytvorčym cykłam: ad zdabyčy žaleznaj rudy i vypłaŭki mietału da mašynabudavańnia. Bolš u našaj krainie za ŭsiu historyju jaje ekanomiki takich pradpryjemstvaŭ nie było.
Radziviłaŭski startap
Čyhunapłavilny i žalezarobčy zavod va ŭročyščy Čarniaŭka Barysaŭskaha pavieta zasnavaŭ u siaredzinie 1850-ch kniaź Lean Radzivił. Zavod byŭ kudy mienšy pa abjomach pradukcyi ŭ paraŭnańni sa Starynkaŭskim, tym bolš što razharnucca jak śled jon nie paśpieŭ. Užo ŭ 1857 hodzie zavod u składzie vializnaha majontka Barysaŭščyna adyšoŭ carskamu rodziču, vialikamu kniaziu Mikałaju Ramanavu, paśla čaho niekatory čas nie pracavaŭ. Nanoŭ Čarniaŭski zavod zapuścili ŭ 1863-m, i jon navat pačaŭ chutka raźvivacca, ale doŭžyłasia heta nie bolš za dziesiacihodździe.
Kambinat u Nalibakach
Kambinatam pradpryjemstva Lva Vithienštejna ŭ Nalibakach ciapierašniaha Staŭbcoŭskaha rajona źjaŭlałasia tamu, što składałasia faktyčna z dvuch zavodaŭ: čyhunaliciejnaha i žalezaapracoŭčaha. Budavaŭsia kambinat u pačatku 1850-ch, i pra razmach hetaha budaŭnictva havoryć toje, što na im adnačasova było zadziejničana bolš za 1 000 rabočych — jak pryhonnych, tak i volnanajomnych.
Pusk hetaha zavoda amal supaŭ z pačatkam Krymskaj vajny 1853—1856 hadoŭ, kali rezka pavysiŭsia popyt na žaleza. Heta dazvoliła ŭžo ŭ pieršyja hady pracy dasiahnuć prajektnaj mahutnaści.
Praŭda, jak tolki vajennyja zamovy spynilisia, dla nalibackaj pramysłovaści pačalisia ciažkija časy, jakija abciažarvalisia admienaj pryhonnaha prava (ciapier prychodziłasia płacić rabočym za pracu, a nie tolki karmić ich) i źbiadnieńniem navakolnych lasoŭ, ź jakich praciahvali zdabyvać draŭniany vuhal.
Žalezny zaniapad
Niahledziačy na niesumniennyja pośpiechi XIX stahodździa, čornaja mietałurhija Biełarusi ŭ novych umovach nie mieła ekanamičnych pierśpiektyŭ. Admiena pryhonnaha prava pazbaviła ziemleŭłaśnikaŭ tannaj rabočaj siły. U halinu pryjšli novyja technałohii, a zdabyča bałotnaj rudy stała jaŭnym anachranizmam u paraŭnańni z pracaj hornazdabyvalnaj pramysłovaści. Da taho ž na źmienu draŭnianamu vuhalu pryjšoŭ pradukt pierapracoŭki vuhalu kamiennaha — koks. Traciŭ značeńnie i vodny transpart: čyhunki źviazali biełaruskija hubierni z Urałam i Ukrainaj, i našy zavody kančatkova pierastali vytrymlivać kankurencyju z tannym mietałam adtul.
Kaniec 1860-ch i 1870-ja hady stali hibielnymi dla miascovych mietałurhičnych pradpryjemstvaŭ. Praisnavaŭšy nie adzin dziasiatak hadoŭ, jany parazvalvalisia litaralna za hod-dva.
U 1872-m začyniŭsia raniej taki paśpiachovy Starynkaŭski zavod. Apošnija viestki pra Višnieŭski zavod z amal 100-hadovaj historyjaj adnosiacca da 1870-ha. Ciapier pra jaho nahadvaje tolki nievialikaja kaplica ŭ Višnievie, składzienaja z kavałkaŭ mietałurhičnaha šłaku, dy niekatoryja zachavanyja vytvorčyja pabudovy.
Kryca CHI—CHIII stahodździa, znojdzienaja na Vierchnim zamku ŭ Połacku. Ekspanat Połackaha krajaznaŭčaha muzieja. Museum.by
Krychu bolš pažyŭ Čarniaŭski mietałurhičny zavod, dziakujučy pratekcyi jaho ŭłaśnika, brata impieratara. Ale mienavita što «krychu»: užo ŭ 1876-m pra zavod pišuć jak pra były, choć kančatkovaje jaho zakryćcio supała z hodam zabojstva Alaksandra II (1881-y).
Nalibacki zavod pa iniercyi praisnavaŭ da kanca XIX stahodździa, ale z tych ža 1870-ch jon nie vychodziŭ z kryzisu i pracavaŭ pa 3—9 miesiacaŭ na hod. U 1881 hodzie tam zakrylisia 2 z 3 domiennych piečaŭ, dy i taja apošniaja pracavała ŭ niapoŭnuju siłu. Nieŭzabavie ŭsialakija zhadki pra mietałurhičny kambinat źnikajuć z archiŭnych dakumientaŭ.
U vyniku da kanca pazaminułaha stahodździa biełaruskaja čornaja mietałurhija pierastała isnavać. A adnaviłasia jaje historyja tolki praz stahodździe, kali ŭ 1984 hodzie pieršuju pradukcyju daŭ Biełaruski mietałurhičny zavod u Žłobinie.
