«Padčas pracy ŭ archivach KHB ja schudnieła na 8 kiłahramaŭ». Historyja Taćciany Proćka
Pravaabaroncy-«viasnoŭcy» źjeździli ŭ viosku kala Smalavič, kab ščyra parazmaŭlać ź viadomaj pravaabaroncaj Taćcianaj Proćkaj pra toje, jak jana pryjšła da abarony pravoŭ čałavieka, jak byŭ zasnavany Biełaruski Chielsinkski kamitet, ź jakimi składanaściami sutykalisia pravaabaroncy na pačatku 2000-ch i vyrašeńniem jakich prablem zajmałasia hramadzianskaja supolnaść u časy stanaŭleńnia niezaležnaj Biełarusi.
«Na kožnym etapie žyćcia hałoŭnym było toje, što dyktavaŭ čas»
— Vyšejšaja adukacyja ŭ mianie — fizičny fakultet. Zajmałasia radyjacyjnymi defiektami ŭ kremniu. I kali zdaryłasia avaryja ŭ Čarnobyli, mnie, jak fiziku, była zrazumieła situacyja, čamu tak zrabiłasia i čamu dziaržava zakryvała hetuju katastrofu ludźmi, a nie robatami. Mnie daviałosia pracavać z akademikam Michaiłam Eljaševičam. Našyja sumiesnyja pracy drukavalisia ŭ vybitnych na tyja časy sajuznych časopisach.
Pierad tym jak pastupić u aśpiranturu ŭ Akademiju navuk u Instytut fiłasofii i prava pa fiłasofskich prablemach pryrodaznaŭstva, paŭhoda pracavała na kafiedry jadziernaj fiziki ŭ Stanisłava Šuškieviča. Tema majoj kandydackaj — «Źmiena struktury fizičnych viedaŭ u pracesie ich raźvićcia».
Užo kandydatam fiłasofskich navuk my z kalehami arhanizavali prahramu «Raźvićcio navuki i kultury Biełarusi da 1917 hodu». Pa savieckaj daktrynie ličyłasia, što Biełaruś da 1917 hodu ŭvohule nie isnavała i tut była «ćmutarakań». Da daśledavańnia dałučylisia viadomyja biełaruskija navukoŭcy, jakija pracavali ŭ akademii. I ŭ vyniku ŭ nas atrymałasia, što ŭsio ž taki ŭ Biełarusi ŭ raniejšyja časy navukovaja dumka «kvitnieła pyšnym ćvietam», i tolki caryzm pryhniataŭ i nie davaŭ arhanizavać vyšejšuju navučalnuju ŭstanovu.
Ale dalejšaje daśledavańnie hetaj temy zaležała ad dazvołu partyi. Tak, redkalehiju adnojčy vyklikali ŭ CK KPB. Naša hrupa daśledčykaŭ, jakaja składałasia z akademikaŭ i navukoŭcaŭ, moŭčki čakała vierdykt. Mnie tady było vielmi niepryjemna, što niejki «partyjny funkcyjanier» takich pavažanych ludziej habluje, jak dziaciej. I ja padumała, što mnie, jak aśpirantu, hublać niama čaho, i vyskazała hetamu sakrataru ŭsio, što dumała. Pamiataju, jon stajaŭ tady moŭčki i pavolna kuryŭ u fortku. Mianie padtrymali našyja akademiki, bo im ŭžo soramna stała. Tady kalehi kazali mnie: «Inšych treba padhaniać, kab pracavali, a ciabie nieabchodna strymlivać». Nam dali dazvoł na dalejšaje daśledavańnie, i, bolš za toje, mnie dazvolili pracavać z archivam KDB. A ŭ tyja časy heta było amal niemahčyma! Ale padčas hetych prac ja schudnieła na 8 kiłahramaŭ…
Heta byŭ moj pieršy značny surjozny ŭčynak na karyść biełaruskaha hramadstva.
Tamu ja nie mahu skazać, što dla mianie pieršasnaje z žyćciovych intaresaŭ, bo na kožnym etapie žyćcia hałoŭnym było toje, što dyktavaŭ čas. Tak i fizika, i fiłasofija, i mietadałohija, i pravaabarona…
«Vasil Bykaŭ i Ryhor Baradulin paabiacali, što znojduć finansavańnie»
— Kali skončyła aśpiranturu, to pa vynikach pracy ŭ Akademii napisała knihu pra stanaŭleńnie savieckaj tatalitarnaj sistemy ŭ Biełarusi (1917—1941 hh.), ale nie mahła znajści finansavańnie na jaje vydańnie: nichto nie chacieŭ drukavać.
Taćciana Proćka z svajoj knihaj «Stanovlenije sovietskoj totalitarnoj sistiemy v Biełarusi (1917—1941 hh.)»
U samoj knizie paznačajecca:
«Kniha była skončana ŭ 1994 h. i, jak naležyć, pradstaŭlena na abmierkavańnie adździeła ŭ Instytucie historyi. Mnie prapanavali palepšyć rabotu — napisać pra ŭsio dobraje, što było ŭ mižvajenny pieryjad, pra mahutnuju savieckuju dziaržavu, jakoj hanarylisia, jakuju bajalisia vorahi i jakaja pieramahła fašyzm… Ale kali rukapis u palepšanym varyjancie byŭ pradstaŭleny na abmierkavańnie, vyrašyli, što treba jašče papracavać. Rekamiendacyja knihi da druku i abarona doktarskaj dysiertacyi byli adkładzienyja na niavyznačany termin».
I tady našyja vydatnyja piśmieńniki i hramadskija dziejačy Vasil Bykaŭ i Ryhor Baradulin paabiacali, što znojduć finansavańnie na vydańnie knižki, kali ja budu zajmacca pravaabarončaj dziejnaściu. Tak ja i vymušana była, možna skazać, stać pravaabaroncaj (śmiajecca).
Adrazu ja była nie ŭpeŭniena ŭ jurydyčnych pytańniach, uvažliva prysłuchoŭvałasia da jurystaŭ, ale za časy pracy vyvučyła ŭsie asnoŭnyja pravaabarončyja dakumienty. Pry hetym usio roŭna padychodziła da prablem jak navukoviec: analizavała, jak moža pracavać toj ci inšy dziaržaŭny ci mižnarodny instytut, jakija ŭ jaho plusy, jakija minusy, prahladała tendencyi.
«Ale pry rehistracyi arhanizacyi nam skazali: «Pradjavicie hetuju Dekłaracyju!»
Stanaŭleńnie i raźvićcio «Biełaruskaha Chielsinkskaha kamiteta» ažyćciaŭlałasia z aktyŭnym udziełam jaho pieršaha kiraŭnika Taćciany Proćki. Ideja jaho stvareńnia była ahučana na adnoj ź mižnarodnych kanfierencyj z udziełam Biełarusi ŭ mai 1995 h. Praź niekatory čas śpis zasnavalnikaŭ arhanizacyi składaŭ užo bolš za 50 čałaviek, siarod jakich takija suśvietna viadomyja proźviščy, jak Vasil Bykaŭ, Ryhor Baradulin, Śviatłana Aleksijevič, Karłas Šerman, Uładzimir Arłoŭ, Hienadź Buraŭkin, Pavieł Šaramiet i inšyja. Taćciana Siarhiejeŭna ŭspaminaje, ź jakimi składanaściami sutyknulisia stvaralniki Biełaruskaha Chielsinkskaha kamiteta.
Palityčny ahladalnik Raman Jakaŭleŭski i Taćciana Proćka na kanfierencyi ŭ mai 1995 h. Z pryvatnaha archiva Taćciany Proćka.
— Na kanfierencyi Mižnarodnaja Chielsinkskaja fiederacyja źviarnułasia da nas z prapanovaj arhanizavać pravaabarončuju arhanizacyju, jakaja budzie infarmavać mižnarodnuju supolnaść pra parušeńni pravoŭ čałavieka ŭ Biełarusi, vieści manitorynh tych pazicyj, jakija ŭvachodziać u Chielsinkskija pahadnieńni i inšyja mižnarodnyja damovy, padpisanyja Biełaruśsiu. Tym samym my musili akazvać upłyŭ na dziaržavu ŭžo zvonku, kab išli palapšeńni ŭ bok demakratyčnych źmienaŭ. Dla rehistracyi respublikanskaj arhanizacyi pavinna było być nie mienš za 50 čałaviek, bolšaść ź jakich — rehijony.
Pieršy śpis inicyjatyŭnaj hrupy stvaralnikaŭ BCHK. Z pryvatnaha archiva Taćciany Proćka.
«Chrosnymi baćkami» biełaruskaha kamiteta ličacca kiraŭniki Bałharskaha Chielsinkskaha kamiteta. Jany dasłali nam statut svajoj arhanizacyi, praŭda, na bałharskaj movie. Ja jaho pierakłała, i my zrabili svoj Statut. Potym jany dapamahali nam ustupić u Mižnarodnuju Chielsinkskuju fiederacyju ŭ 1997 hodzie.
Sprava šła davoli chutka. Užo ŭ kastryčniku 1995 hodu my praviali ahulny schod. Hetym u bolšaści zajmałasia ja z dapamohaj PEN-Centra. U statucie paznačana, što my bazujemsia na Usieahulnaj dekłaracyi pravoŭ čałavieka. Ale pry rehistracyi arhanizacyi nam skazali: «Pradjavicie hetuju dekłaracyju!» U Biełarusi jaje było składana znajści. I ja ŭspomniła, što ŭ niejkaj navukovaj knižcy, ź jakoj ja pracavała jak fiłosaf, u jakaści prykładu była padadzienaja dekłaracyja. My skapijavali jaje prosta z knižki. Heta adzinaja surjoznaja prablema, ź jakoj my sutyknulisia pry rehistracyi.
Prykładnaja schiema struktury BCHK. Pieršym staršynioj Naziralnaha Sojma byŭ abrany Vasil Bykaŭ. Z pryvatnaha archiva Taćciany Proćka.
«BCHK my zarehistravali ŭ rekordna karotki termin»
— Raniej ža nadrukavać niejkuju papieru było prablemaj, bo ŭ 90-ja mała ŭ kaho byli mašynki dla drukavańnia. Heta zaraz na kampjutary možna chutka nabrać tekst. Pry rehistracyi, jak praviła, uźnikajuć pytańni pa dakumientach techničnaha charaktaru. Pryjemna było, što ludzi, jakija pracavali ŭ Ministerstvie justycyi, sami padychodzili da nas i prapanoŭvali svaju dapamohu: «Davajcie my vam vypravim niedachopy i pamyłki druku». BCHK my zarehistravali ŭ rekordna karotki termin. Takoj chutkaści pa rehistracyi nie było ni ŭ adnoj biełaruskaj arhanizacyi.
«Za hetyja 23 hady šmat čaho zhubiła i dziaržava, i hramadzianskaja supolnaść»
— Ludzi vielmi dobra pastavilisia da samoj idei stvareńnia novaj pravaabarončaj arhanizacyi. BCHK zajmaŭsia šmatlikimi vypadkami parušeńnia pravoŭ čałavieka. Źjavilisia pieršyja hramadskija pryjomnyja, jakija pracujuć dahetul. Tady jašče nie było takoha rasčaravańnia — była nadzieja. Za hetyja 23 hady šmat čaho zhubiła i dziaržava, i hramadzianskaja supolnaść. Kaniečnie, ciapier ludzi bolej adukavanyja, bolš viedajuć pra śviet, ale ŭ ich niama ŭžo toj nadziei, jakaja była raniej.
Na kanfierencyi ŭ Minsku Taćciana Proćka, staršynia PEN-Centra Karłas Šerman i fatohraf Uładzimir Karmiłkin. Z pryvatnaha archiva Taćciany Proćka.
Kryminalnaja sprava
Stvareńnie i ŭmacavańnie hramadzianskaj supolnaści ŭ Biełarusi značna palepšyła razumieńnie pravoŭ čałavieka. Ale ŭ 2000-ch hadach adbyŭsia kryzis u jaho ŭzajemadziejańni ź dziaržaŭnymi orhanami Biełarusi, a ŭžo ŭ 2004 hodzie suprać Taćciany Siarhiejeŭny, jak staršyni pravaabarončaj arhanizacyi BCHK, i jaje buchhałtarki Taćciany Rudkievič zaviali kryminalnuju spravu za niavypłatu padatkaŭ.
— Napačatku dziejnaści BCHK jašče była mahčymaść paŭpłyvać na ŭładu, pakul ideja dyjałohu ŭłady i hramadzianskaj supolnaści nie była zahublena i nie sfarmiravałasia žorstkaje supraćstajańnie pamiž imi.
Pieršapačatkova dziaržava była bližej da hramadzianskaj supolnaści. Možna było spakojna trapić da ministra justycyi. Kolki ja da jaho chadziła vyrašać niejkija pytańni!
Zrazumieła, što ŭ nas aŭtarytarnaja dziaržava. Ale treba znachodzić šlachi da narmalnaj dziejnaści ŭ takich umovach. Idzie doždž, i što ty budzieš — plavać u nieba? Nie možaš paŭpłyvać na źmienu nadvorja? Prystasoŭvajsia! Biary parason i idzi!
Na sieminary BCHK u Viciebsku Iosif Navumčyk, Viačasłaŭ Hryb, Taćciana Proćka i Aleh Hułak. Z pryvatnaha archiva Taćciany Proćka.
U 2002—2005 hadach ułada prosta nakryła hramadzianskuju supolnaść kokanam, to bok pierakryła ŭsie krynicy finansavańnia, a ŭ vyniku vycisnuła ź lehalnaha pola dziejnaści.
Na toj momant my byli adzinaj arhanizacyjaj, jakaja mieła raźlikovy rachunak i lehalnaje finansavańnie. Ale i pa hety dzień za heta prychodzicca adkazvać…
— Papiaredniaje rasśledavańnie pa kryminalnaj spravie suprać nas było spyniena. Ale, niahledziačy na heta, u śniežni 2004 hoda Prezidyum Vyšejšaha haspadarčaha suda pryniaŭ pastanovu, zhodna ź jakoj my ŭsio ž taki pavinny byli vypłacić padatki i štraf u sumie, ekvivalentnaj 75 000 dołaraŭ za hrant, aficyjna atrymany ad Jeŭrasajuza ŭ ramkach prahramy TASIS. Pa miždziaržaŭnaj damovie my ničoha za jaho nie pavinny byli płacić. U BCHK była kanfiskavana ofisnaja technika, naš rachunak aryštavali. I ja apynułasia naŭprost u padviešanym stanie. Bo nie siońnia, dyk zaŭtra mahli znoŭ zavieści kryminalnuju spravu. Ja tady doŭha aburałasia ŭ sudzie, a staršyni Vyšejšaha haspadarčaha suda Viktaru Kamiankovu publična skazała, što hetaja ŭsia situacyja nahadvaje 37-y hod, na što jon adkazaŭ adnaskładova: «Vas nie pasadziać».
I nasamreč, hetaja sprava zacichła, kryminalnuju spravu nie pačali. Ale čas ad času ŭsio roŭna jana daje ab sabie znać. Tak, naprykład, niadaŭna pryjšło piśmo z padatkovaj Smalavič, u jakim mianie znoŭ zaprašajuć na razmovu nakont «pazyk» BCHK.
«A pryciahvajcie da adkaznaści! Heta budzie najlepšy vynik pa našym dakładzie pa manitorynhu sudu»
BCHK źjaŭlajecca raspačynalnikam šmatlikich pravaabarončych kampanij, jakija aktyŭna pravodziacca i pa hety dzień. Tak, naprykład, kampanija «Pravaabaroncy za svabodnyja vybary» ładzicca ciapier kožnyja vybary sumiesna z PC «Viasna». Ale kali my paprasili Taćcianu Siarhiejeŭnu ŭspomnić pieramohi ŭ svajoj pravaabarončaj dziejnaści, to čamuści joj ŭzhadvajecca ŭ pieršuju čarhu toje, što nie zroblena.
— My, naprykład, ažyćciaŭlali manitorynh umoŭ utrymańnia asudžanych kałonij i turmaŭ. Naviedvali kamiery, dzie źmiaščajucca ludzi, asudžanyja da śmiarotnaha pakarańnia, da pažyćciovaha źniavoleńnia ŭ žodzinskaj turmie, vyvučali ich spravy. Taki manitorynh byŭ naturalnym, bo tak byli zajaŭleny mety dziejnaści arhanizacyi. BCHK ładziŭ sumiesnyja sieminary z kiraŭnictvam i supracoŭnikami kałonii. Aktyŭna vykarystoŭvali abmien vopytam, naprykład ź sistemaj vykanańnia pakarańniaŭ u Danii.
Samaje karysnaje, što my rabili — heta manitorynh sudu. Asablivaściu našaha manitorynhu było toje, što my, akramia ŭsiaho, pracavali niepasredna z sudździami. U nas byli pakazalnyja sudy, i, možna skazać, sudździ vysokaha kłasa.
BCHK pravodziŭ cikavyja interaktyŭnyja sieminary — publičnyja sudy, kudy prychodzili sudździ, prakurory, advakaty, jurysty.
Naprykład, pravodzili taki sieminar pa pieršaj spravie hraficistaŭ Alaksieju Šydłoŭskamu i Vadzimu Łabkoviču. Im prysudzili tady pakarańni, źviazanyja sa źniavoleńniem. Na sieminar zaprasili zamiežnych jurystaŭ: dackich, narviežskich i inšych. Tady zamiežniki, miakka kažučy, zdźvivilisia takomu prysudu. Jany ŭvohule nie bačyli składu złačynstva ŭ hetaj spravie, maksimum — administracyjka…
A adnojčy my adpravili našu spravazdaču Viarchoŭnamu sudu. Vyklikali mianie tady i skazali, što pryciahnuć da adkaznaści za abrazu suda. A ja im: «Pryciahvajcie! Heta budzie lepšy vynik pa našym dakładzie pa manitorynhu sudu. Davajcie budziem spračacca ŭ sudzie, jak my pakryŭdzili sudździu, kanstatavaŭšy, što jana vyniesła taki prysud». Kaniešnie, na hetych słovach usio i skončyłasia.
Mižnarodnaja kanfieriencyja AAN u Jałcie, pryśviečanaja 50-hodździu Usieahulnaj Dekłaracyi pravoŭ čałavieka. Vierasień, 1998 h. Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
«U nas ža papiarovaja biurakratyčnaja dziaržava. Ułada nie viedaje, što rabić, kali jość papiera»
— Vielmi važnym było naładzić sistemu nazirańnia padčas vybaraŭ. My tady adnyja ź pieršych raspačali praktyku hramadskich nazirańniaŭ za vybarami ŭ Biełarusi. Ludzi vielmi adkazna adnieślisia da hetaha. Napačatku ŭłada taksama adkazna ŭspryniała hetuju inicyjatyvu. Ciapier užo dziaržava pierachapiła ideju i sama vystaŭlaje naziralnikaŭ, naprykład, z kantralujemych abjadnańniaŭ vieteranaŭ, Čyrvonaha Kryža, BRSM. Vybary, dziakujučy instytutu niezaležnaha hramadskaha nazirańnia, stali ŭžo nie takimi kułuarnymi.
Pieršaje paśviedčańnie naziralnika my zrabili ŭ 1995 hodzie. My tady śpiecyjalna stavili na ich vialikuju piačatku. U nas ža papiarovaja biurakratyčnaja dziaržava. Ułada nie viedaje, što rabić, kali jość papiera. A ja vyvučała biurakratyzm u savieckaj dziaržavie, i tamu dobra viedaju rolu papiery: jość papiera — jość prablema, niama papiery — niama prablemy.
«…kab ludzi pamiatali, kali siońnia ich prablemy nie vyrašylisia, to jany mohuć vyrašycca zaŭtra»
— Siabry BCHK zajmalisia reabilitacyjaj biełaruskaj piśmieńnicy Łarysy Hienijuš. Jurydyčnaj častkaj zajmaŭsia viadomy juryst Hary Pahaniajła. Z KDB nam pradstavili jaje asabistuju spravu.
My dakazali, što ŭ kryminalnym kodeksie niama navat takich artykułaŭ, pa jakich jaje pakarali. Jana nie mahła być złačyncaj. U toj čas navat supracoŭniki KDB nam dapamahali i kazali, što my pavinny pieramahčy. Na takich padstavach jany reabilitavali inšych ludziej, i tut byli ŭsie padstavy dla hetaha.
Svajo zaklučeńnie my adpravili ŭ KDB, prakuraturu i da Łukašenki. Kali jana dajšła da prezidenta, to ŭsio spyniłasia. U KDB nam pakazali, što jon raśpisaŭsia na našaj spravie, ale pry hetym nie ŭzhadniŭ i nie zabaraniŭ. Tak jano i zastałosia ŭ padviešannym stanie. Ciapier viedaju, jak treba było pastupić: arhanizavać hramadskuju pijar-kampaniju, dałučyć žurnalistaŭ. Zrabili b hramadski cisk, sprava b chisnułasia — i ŭsio atrymałasia b. Heta vielmi važnaje pytańnie dla nacyjanalnaha raźvićcia. Treba, kab ludzi pamiatali, što kali siońnia ich prablemy nie vyrašylisia, to jany mohuć vyrašycca zaŭtra.
Materyjały spravy pa reabilitacyi biełaruskaj piśmienńnicy Ł. Hienijuš. Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
«BCHK vydaŭ pieršy dapamožnik pa pravach čałavieka dla školnikaŭ»
Raniej nie było takich infarmacyjnych resursaŭ, jakimi my karystajemsia štodzionna dla pieradačy infarmacyi hramadstvu: sajty, sacsietki. Tamu BCHK vykarystoŭvaŭ usie mahčymyja na toj čas papiarovyja srodki dla prasoŭvańnia kaštoŭnaściaŭ pravoŭ čałavieka.
— Ź inicyjatyvy siabroŭ BCHK u školnuju prahramu Biełarusi byŭ uviedzieny śpieckurs pa pravach čałavieka. Dla takich zaniatkaŭ my vydali ŭ 2001 h. pieršy dapamožnik pa pravach čałavieka dla školnikaŭ, jaki byŭ navat rekamiendavany Ministerstvam adukacyi. Jon byŭ razdadzieny ŭ biełaruskija školnyja biblijateki. Vielmi było składana atrymać hryf «Rekamiendavana Ministerstvam adukacyi». Dziakujučy majmu saaŭtaru S. Bubienu, my vydali hetuju knihu, bo jon viedaŭ usie chady-vychady ŭ Ministerstvie adukacyi.
Dapamožnik dla školnikaŭ «Pravy čałavieka»
U krasaviku 1996 hoda BCHK pačaŭ vydavać pravaabarončuju hazietu, jakaja mieła nazvu «Kruh». Potym vydavali časopis «Čałaviek». U hetyja vydańni pisali i siabry BCHK, i inšyja jurysty, naprykład, sudździ. U adnym ź pieršych numaroŭ my nadrukavali tekst Usieahulnaj Dekłaracyi pravoŭ čałavieka.
Pieršy numar pravaabarončaj haziety BCHK «Kruh». Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
«Pryjdzie čas — i ŭsie hetyja prablemy, na jakich my zasiarodžvali ŭvahu pierad dziaržavaj, buduć praanalizavany»
— Pakul ja ŭznačalvała BCHK, ja aktyŭna adstojvała ideju, što biez kantaktu ź dziaržavaj pravaabaroncy efiektyŭna pracavać nie mohuć. Jany mohuć abaraniać intaresy ludziej tolki z dapamohaj dziaržavy, bo jana jak parušaje pravy, tak i ŭznaŭlaje ich. BCHK hetym zajmaŭsia: my pisali zvaroty dy skarhi ŭ dziaržaŭnyja orhany. Ja, jak historyk, viedała, što kali ty napisaŭ zvarot, to jon zastaniecca ŭ dakumientach, bo biurakratyja mienavita tak i pracuje. Pryjdzie čas — i ŭsie hetyja prablemy, na jakich my zasiarodžvali ŭvahu pierad dziaržavaj, buduć praanalizavany.
«Paśla 95—96 hodu ŭ Biełarusi treba było abjadnoŭvać svaje demakratyčnyja ruchi, kab usimi siłami paŭpłyvać na ŭładu»
— Biełaruskaje hramadstva było razdroblena na roznyja ruchi. Heta narmalna dla demakratyčnaha hramadstva, ale paśla 95—96 hodu ŭ Biełarusi treba było abjadnoŭvać demakratyčnyja ruchi, kab usimi siłami paŭpłyvać na ŭładu.
Mienavita dla hetych metaŭ my raspracavali Pravaabarončuju kanviencyju, jakaja pavinna była abjadnać hramadskija arhanizacyi, ruchi i palityčnyja partyi Biełarusi. Asablivaściu było toje, što da Kanviencyi my dałučyli prafsajuzy. Pavodle Kanviencyi, stvaraŭsia adzin kaardynujučy orhan — Saviet Pravaabarončaj Kanviencyi. Heta była struktura, jakaja ŭjaŭlała saboj miechanizm dla apieratyŭnaha vyrašeńnia asobnych hramadskich pytańniaŭ. Dla jaje nie patrebna było finansavańnie. Tady była važna mienavita kaardynacyja dziejnaści.
Pravaabarončaja Kanviencyja. Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
Ale davieści da kanca jaje tak i nie atrymałasia, bo paralelna zapuścili Chartyju. Sustrelisia dźvie inicyjatyvy, i ni taja, ni taja nie pajšła. Kali Karłas Šerman prynios mnie na podpis Chartyju, to ŭžo padpisalisia Bykaŭ, Baradulin, Šerman. I ja, viadoma, pavažajučy ich aŭtarytet, taksama jaje padpisała…
Taćciana Proćka z mužam kala svajho doma
«My pavinny byli padćvierdzić, što dziejničajem zhodna z Kanstytucyjaj 1996 hoda»
— Kali byli pryniaty źmieny ŭ Kanstytucyju ŭ 1996 h., to ŭsie arhanizacyi pavinny byli pierarehistravacca, tym samym pryznać novuju Kanstytucyju. Bo pałova ž Biełarusi tady ŭvohule nie pryznavała vyniki praviedzienaha refierendumu. I tamu ŭsie zarehistravanyja arhanizacyi pavinny byli prajści pierarehistracyju. Tak i my pavinny byli padćvierdzić, što dziejničajem zhodna z Kanstytucyjaj 1996 h. Dla nas heta było vielmi składana, bo našaja pazicyja pa hetaj situacyi była zrazumiełaja. Ale my niejak abyjšli heta i naŭprost nie paznačyli, što my jaje pryznajem, ale i nie adviarhajem.
Vytrymka sa Statuta BCHK paśla pierarehistracyi ŭ 1996 h. Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
Pamiataju, my padali ŭ Ministerstva justycyi dakumienty na pierarehistracyju, čakali doŭha, a potym mianie vyklikali i paviedamili, što BCHK usio ž taki pierarehistravali, padaŭšy heta jak niejki padarunak.
«U aeraporcie skazali, što zabirajuć dakład pa pravach čałavieka na padstavie taho, što heta kampramietuje dziaržavu»
Pierad aficyjnym pasiedžańniem Kamiteta pa pravach čałavieka AAN, dzie vystupajuć tolki dziaržavy z dakładami, majuć prava vystupać pradstaŭniki hramadzianskaj supolnaści z alternatyŭnym dakładam pa pravach čałavieka. Z 1997 pa 2017 hod Biełaruś nie pradstaŭlała aficyjnyja spravazdačy. Taćciana Proćka patłumačyła, čamu 20 hod ułada nie pradstaŭlała pieryjadyčnyja dakłady pa pravach čałavieka ŭ KPČ AAN.
— U 1997 hodzie ja jechała ŭ Ženievu z takim alternatyŭnym dakładam. U dadatak da jaho my adśniali videastužki z razhonam demanstracyj. Ale adrazu da Ženievy tady dajechać nie atrymałasia — mianie zatrymali ŭ Minsku ŭ aeraporcie. Supracoŭniki KDB skazali, što zabirajuć dakład i inšyja materyjały na padstavie taho, što heta kampramietuje dziaržavu. Ja kažu: dajcie mnie papieru, dzie było b napisana, što heta niejak kampramietuje biełaruskuju dziaržavu na mižnarodnym uzroŭni. Zrazumieła, što jany ničoha nie pradastavili.
Dakład BCHK pa pravach čałavieka. Uznaharoda Taćciany Proćki ad PEN-Centra. Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
Supracoŭniki KDB vyrašyli prahladzieć videastužki prosta ŭ aeraporcie. Tady amal usie pracaŭniki aeraporta syšlisia hladzieć hetyja videazapisy. Jany ŭsie byli šakavany, bo daviedacca pra takoje ŭ tyja časy było amal niemahčyma, kali ty sam nie źjaŭlaŭsia ŭdzielnikam demanstracyi. Mianie zatrymali na sutki, ale ŭrešcie ŭsio ž taki vyrašyli addać dakład i adpuścić.
Choć i sa spaźnieńniem, ale ja prylacieła i paśpieła vystupić u KPČ AAN. Padčas usiaho pasiedžańnia krucili maje videastužki. Cikava, što moj dakład tady razmnožyli, i kali dziaržaŭnyja pradstaŭniki vystupali z dakładam pa pravach čałavieka, to prysutnyja amal kožny punkt aficyjnaha dakłada pierakryvali našym dakładam. Paśla hetaha dziaržava na doŭhi čas ŭvohule kinuła rabić spravazdačy (dakłady) pa pravach čałavieka.
«Taćciana Siarhiejeŭna, my ničoha źmianić nie možam, ale žyćcio my im sapsujem!»
— Adnoj ź pieramoh liču, toje, jak ŭ 2000-ch my dakazali ŭ Smalavičach falsifikacyju na vybarach. Prakuratura pryznała heta, ale nikoha nie pryciahnuła da adkaznaści, bo skazali, što na ahulnyja vyniki heta ŭsio roŭna nie ŭpłyvaje. Miascovy prakuror mnie skazaŭ: «Taćciana Siarhiejeŭna, my ničoha źmianić nie možam, ale žyćcio my im sapsujem!» Vinavatych doŭha vyklikali na dopyty, razmovy, i bolej hetych asob na vybary nie stavili.
Publikacyi BCHK u «Narodnaj voli». Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
Padčas pracy ja kantaktavała sa šmatlikimi dziaržaŭnymi čynoŭnikami. Kali razmaŭlała ź ministrami, to bačyła, što jany ŭsio razumiejuć, ale jany niavolnyja i niesvabodnyja. Časta čuła: «Taćciana Siarhiejeŭna, nu vy ž sami ŭsio razumiejecie…»
Na dziaržaŭnych pasadach u nas zastałasia biezadkaznaść i biezdapamožnaść asobnaha čałavieka. Asnoŭnaja biada kirujučaha aparata ŭ Biełarusi, što nichto nie choča ŭ miežach svajoj kampietencyi prymać adkaznyja rašeńni.
«Kali zakanadaŭca choča, kab śmiarotnaje pakarańnie zachavałasia — to jon pastavić pytańnie na refierendum»
Tema śmiarotnaha pakarańnia paśla praviadzieńnia refierendumu 1996 h. źjaŭlałasia na tyja časy nie mienš aktualnaj, čym ciapier. Taćciana Proćka ŭspaminaje, jak tady hramadskaść staviłasia da hetaha pytańnia.
— U płanach BCHK było raspačać cełuju kampaniju suprać śmiarotnaha pakarańnia. Siabra BCHK Valer Filipaŭ jeździŭ pa abłasnych haradach z vystavaj fotazdymkaŭ, makietaŭ pa temie taho, jak ažyćciaŭlajecca vykanańnie śmiarotnaha prysudu. Heta byŭ pieršy prajekt u miežach kampanii.
Ja napisała vialiki prajekt pa śmiarotnym pakarańni. Jaho sutnaść składałasia mienavita ŭ padrychtoŭcy hramadskaj dumki da admieny śmiarotnaha pakarańnia. Bo hałoŭnaj arhumientacyjaj zachavańnia śmiarotnaha pakarańnia ŭ Biełarusi źjaŭlałasia, i ciapier źjaŭlajecca, što hramadskaja dumka Biełarusi nie padrychtavanaja.
U miežach kampanii płanavałasia arhanizacyja šmatlikich tłumačalnych razmovaŭ z hramadstvam, praviadzieńnie sieminaraŭ siarod žurnalistaŭ, kab jany razumieli, jak padavać hetuju temu hramadstvu. Treba było napracavać dobruju arhumientacyju.
Padčas vizitaŭ u žodzinskuju turmu sami supracoŭniki turmy, jakija majuć niepasredny kantakt ź ludźmi, asudžanymi da śmiarotnaha pakarańnia, kazali, što takoje pytańnie nielha stavić na refierendum. Vidavočna, što kali zakanadaŭca choča, kab śmiarotnaje pakarańnie zachavałasia — to jon pastavić pytańnie na refierendum. Ludzi zaŭsiody prahałasujuć za śmiarotnaje pakarańnie. I heta ŭsie viedali. Ale naš prajekt tady nie znajšoŭ padtrymki.
«Pravaabaroncam u Biełarusi być ciažka, bo naša dziaržava nie vynosić krytyki»
— Pravaabarončaja dziejnaść emacyjna składanaja dla ludziej, bo pracuješ štodzień daloka nie z radasnymi padziejami i staronkami žyćcia ludziej. I heta maralna ciažka. Adzinaje, što vyratoŭvaje ŭ takoj pracy, — padtrymka ŭnutry hramadzianskaj supolnaści. Ciapier jana bolš-mienš sfarmiravanaja, a ŭ našyja časy takoha jašče nie było.
Pravaabaroncam u Biełarusi być ciažka, bo naša dziaržava nie vynosić krytyki. Zrazumieła, što heta niepravilna, i treba vypraŭlać takuju situacyju. Pry lubych abstavinach u dziaržavie pavinien być niejki niezaležny arbitr, jaki budzie davać abjektyŭnuju infarmacyju. Bo levaja ruka dziaržavy nie moža zaachvočvać, a pravaja karać.
Sens hramadzianskaj supolnaści ŭ tym, kab davać sihnał dziaržavie, kali niejkija jaje miechanizmy pačynajuć pracavać nienaležnym čynam. Pakul takaja sistema nie budzie naładžana, to ŭ hramadstvie nie budzie paradku.
Taćciana Proćka i Bił Klintan pry ŭručeńni BCHK uznaharody za abaronu pravoŭ čałavieka. Z pryvatnaha archivu Taćciany Proćki
