«Navošta ja, kali nie zmahu pa-svojmu?» Unikum paezii Aleś Razanaŭ vydaŭ novuju knihu pierad 70-hodździem
Pra knihu «Nieviadomaja vieličynia» piša Anatol Sidarevič.
I čamu Aleś Razanaŭ nie apaviadaŭ mnie pra heta? Mo tamu, što ja nie raspytvaŭ? Ci tamu, što, viedajučy maju vybuchovaść, aścierahaŭsia mianie «zavieści»? I voś, treba było mnie pražyć 36 hadoŭ, kab daviedacca, što pisaŭ Aleh Łojka ŭ zakrytaj recenzii na Alesieŭ zbornik «Šlach-360» (1981). Treba było pražyć 36 hadoŭ, kab daviedacca, što mašynapis znakamitaha zbornika čytaŭ zahadčyk adździeła kultury CK KPB doktar fiłasofskich navuk Ivan Antanovič.
Zbornik, nahadaju, znakamity tym, što teksty paeta «padpiortyja» pradmovaju Pimiena Pančanki i paślasłoŭjem Varlena Biečyka, recenzijami (stanoŭčymi) fiłosafaŭ Uładzimira Konana i Alfreda Majchroviča dy litaraturaznaŭcy Ivana Špakoŭskaha. A jašče ŭ knižcy paznačana, što jana, byccam niejki navukovy zbornik, vyjšła pad redakcyjaj Uładzimira Karatkieviča. Nivodzin paetyčny zbornik u Biełarusi nie vychodziŭ z takim supravadžeńniem. A pra zakrytuju recenziju Aleha Łojki i pra toje, što zbornik «Šlach-360» papiarednie čytaŭ Ivan Antanovič, ja daviedaŭsia ź niadaŭna vydadzienaj knižki «Nieviadomaja vieličynia: Hutarki, artykuły, zhadki», aŭtaram jakoha źjaŭlajecca Aleś Razanaŭ. Zbornik vydaŭ Ihar Łohvinaŭ — vydaviec, jakoha zmusili pieranieści svajo vydaviectva ź Miensku ŭ Vilniu. Heta ŭžo 14-ja knižka Alesia Razanava, jakaja ŭbačyła śviet ŭ aficynie spadara Łohvinava. Svaim źmiestam jana pierahukvajecca sa zbornikam «Z apokryfa ŭ kanon: Hutarki, vystupleńni, natatki», jaki vyjšaŭ siem hadoŭ tamu, praciahvaje i dapaŭniaje jaho.
Fota bookstore.lohvinau.by
I kali ŭžo hutarka zajšła pra «Šlach-360», dyk varta adznačyć, što hety paetyčny zbornik znakamity nie tolki «padporkami» — strukturaju, architektonikaj taksama. Aŭtar dbaŭ pra taki žanr, jak kniha paezii. Kožny raździeł jaje pačynajecca z paemy, za joj iduć dva-try vieršy, a zamykajuć jaho dźvie kvantemy.
Z kvantemami ŭ mianie asabisty ŭspamin. Zdajecca, ja pisaŭ užo, što jašče nie apublikavanyja kvantemy Aleś vypraboŭvaŭ na mnie. Adnaho razu, niedzie ŭ druhoj pałavinie siamidziasiatych minułaha stahodździa, kali ja zavitaŭ da jaho na kvateru, što była tady na vulicy Viery Charužaj, Aleś paciahnuŭ mianie, naležnym čynam nie ekipavanaha i nie amatara soniečnych vannaŭ, na Kamsamolskaje voziera — zaharać. Voś tam jon mnie i čytaŭ:
nadzieja navyrost
parožni poŭdzień
rasprostvajecca
žoŭty
dźmuchaviec
I hetuju:
ja adymajecca
ščylniejuć ryštavańni
čysty čas
Kolki hod prajšło, a pomnicca!
Kvantemy ŭvajšli ŭ «Šlach-360». Zusim niadaŭna źniaŭšy z palicy hety zbornik, ja sa ździŭleńniem ubačyŭ, što jon nie dedykavany. Jak tak stałasia? Pahartaŭ knižku i zdahadaŭsia: kupiŭšy jaje, ja nie pajšoŭ da paeta pa dedykacyju, a pačaŭ uvažliva čytać (mo uvažliviej, čym Ivan Antanovič). I pa-varvarsku asadkaju (a nie ałoŭkam) rabiŭ paznaki. Pračytaŭ radok «Stupiŭ, kudy — nie bačyŭ» i paznačyŭ: Jan CHII, 35. Pračytaŭ radok «ja toj, chto šlach i chto pa im idzie» i paznačyŭ: Jan XIV, 6. Pračytaŭ radok «što nazaviecca — hinie» i paznačyŭ: Omnis determinatio negatio est (praŭda, ja čamuści zamiest omnis napisaŭ omne). I biez paznak napadkreślivaŭ ja ŭ tym Alesievym zborniku vielmi bahata. Čytajučy ž kvantemy, u kožnaj ź ich ja ličyŭ radki: ci niama siarod ich choku i tanka? Ni choku, ni tanka ja nie znajšoŭ, ale ŭbačyŭ, što z 18 kvantemaŭ u siami 21 skład. Na zakon žanru nie ciahnuła, ale ŭsio ž tendencyja prahladałasia…
Pra toje, u jakim vysokim kabiniecie čytali zbornik «Šlach-360» i što pra jaho pisaŭ Aleh Łojka, ja vyčytaŭ u hutarcy Alesia Razanava ź Michasiom Skobłam na Radyjo Svaboda. Kajusia, na sajcie biełaruskaj słužby RS ja hety tekst nie čytaŭ. I raz ja ŭžo napisaŭ pra kvantemy, to nie mahu nie zhadać pra jašče adzin uviedzieny Alesiem Razanavym žanr — punkciry. Jany svajoj architektonikaj Taćcianie Duboŭskaj, hutarka ź jakoju źmieščana ŭ novaj knizie, taksama nahadvali choku i tanka. U adnoj z hutarak Michaś Skobła papytaŭsia ŭ Alesia, ci ŭpłyvali na jaho ŭschodnija paety, u pryvatnaści majstar choku Macua Basio, jakoha naš paet pierakładaŭ. I Aleś adkazaŭ, što ŭ punkcirach (jak, i ŭ kvantemach, dadam ja) možna, viadoma, znachodzić «niejkija pierahuki» z uschodnimi formami vierša, ale «heta pierahuki». A nie pierajmańnie.
Nie pomniu, ci nazyvaŭ chto (naprykład, Jeva Lavonava, Anatol Ivaščanka, Ivan Štejnier) Alesia Razanava žanratvorcam. Kali nie, dyk hety tytuł nadam jamu ja, bo, aproč kvantemaŭ i punkciraŭ, paet uvioŭ jašče viersety, vieršakazy i znomy.
I nie zabyvajma, što Aleś — i niamieckamoŭny, niamiecki paet. Pišučy pa-niamiecku, staŭšy na inšuju hlebu, jon adčuŭ, što vieršakazam ciažka vykazacca, i staŭ aŭtaram takoj žanravaj formy, jak Wortdichte, što pierakładajuć, jak vieršasłova, a ja (majučy na ŭvazie dziejasłoŭ «dichten» — tvaryć, składać, sačyniać) pierakłaŭ by jak słovatvor. Bieručy pad uvahu słova «Dichte» (ščylnaść, huščynia, ścisnutaść, kancentracyja), Wortdichte pierakładajuć i jak ścisłasłova. Naš hiermanist, ambasadar Piotra Sadoŭski, znajšoŭ siarod razanaŭskich vieršasłovaŭ siem hienijalnych. A jašče adzin naš niamieckamoŭny paet, Uładzimir Papkovič, niekalki niamieckamoŭnych tvoraŭ Alesia Razanava pierakłaŭ na biełaruskuju.
Žanratvorčaść Alesia Razanava ja b nazvaŭ adkazam na im ža pastaŭlenaje pytańnie ŭ pryśviečanaj Francišku Bahuševiču «Paemie kamientaryju»: «navošta ja, kali nie mahu pa-svojmu?». U vypadku Bahuševiča «pa-svojmu» — pierš-napierš pa-biełarusku, u vypadku Razanava «pa-svojmu» — heta «pieraŭzyści zaćvierdžanyja miežy i ŭjaŭleńni» («Paema zapalenych śviečak»; ja, pomnicca, užo cytavaŭ hetyja radki).
Žanratvorca, čujny da hukaŭ, dbajučy pra hukaspałučeńnie i miłahučnaść vierša, uvažlivy da jaho architektoniki, Aleś Razanaŭ apošnim časam (2015 i 2017) apublikavaŭ dva nie zusim zvyčajnyja ŭ našaj litaratury tvory. Žanr nie novy — razbor, analiz adnaho vierša. Z takich publikacyjaŭ ja pamiataju ese Varlena Biečyka pra vierš Maksima Tanka «Łastaŭki». Heta, jak pomnicca, byŭ tekst na adnu staronku «Litaratury i mastactva», a mo trochi bolšy. U Alesia Razanava heta razhornutyja teksty. Druhi z hetych tekstaŭ — pra Michasia Stralcova.
Pra Michasia Stralcova Aleś pisaŭ jašče ŭ 1994-m (hety tekst drukujecca ŭ novym zborniku). Sioleta ž jon uziaŭ dla analizu «hłyboka bijahrafičny, «nutrany»» stralcoŭski vierš «Pad šorhat kropiel daždžavych…» z kłasičnaha zbornika vieršaŭ «Moj śviecie jasny». Razanaŭski analiz vierša pryznačany tym, chto žyvie paezijaj i ŭ paezii, a taksama litaraturaznaŭcam, jakija žyvuć z paezii, i, viadoma ž, vialikim amataram paezii. Hety tekst svajoj ščylnaściu, detalovaściu nahadvaje mnie pracu maładoha Antona Adamoviča «Maksim Harecki (Sproba manahrafii ab tvorčaści)».
Takimi ž jakaściami vałodaje i tekst Alesia Razanava pra vierš Alesia Piśmiankova «Moj sad u śniezie pa kalena…». Pomnicca, kali ja pieršy raz čytaŭ hety tvor niezabyŭnaha Alesia Piśmiankova, u mianie adrazu naradziłasia dumka: jaki muzyčny vierš! I druhaja dumka: heta pavinna być muzyka dla tanca. Na žal, ja absalutny prafan u muzycy, ale mnie čamuści padumałasia, što hety vierš kładziecca ŭ kanon tanha. Mnie navat ujaviłasia, jak jaho śpiavaje Alaksandr Viarcinski. I Aleś Razanaŭ piša, što hety «prosty i navat prazrysty» vierš svajoj rytmikaj, svajoj intanacyjaj «blizki piesnaśpievu». Znoŭ ža, razanaŭski analiz vierša Alesia Piśmiankova pryznačany znaŭcam i vialikim amataram paezii, tearetyzavańnia. Jak i tekst pra vierš Michasia Stralcova, heta nialohkaje čytańnie.
Pisaŭ Aleś Razanaŭ i pra Anatola Viarcinskaha dy Uładzimira Konana, svaim słovam padtrymlivaŭ paetak z Padlašša Nadzieju Artymovič i Zoju Sačko. Heta ŭžo teksty inšaha składu, eseistyčnyja. Jany taksama źmieščanyja ŭ novym zborniku.
U novym zborniku bolš poŭna «praśviečvajecca» asoba Alesia Razanava, peŭnyja momanty jaho žyćciovaha šlachu.
I znoŭ nie mahu nie puścicca va ŭspaminy. Aleś i niekatoryja inšyja našy ravieśniki trapili pad upłyŭ Pražskaj viasny ź jaje idejami abnaŭleńnia hramadstva, pluralizmu, ciarpimaści.
U novaj knizie paet heta pryznaje. I ŭ peŭnaj stupieni tłumačyć padziei 1968 h. na fiłałahičnym fakultcie Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta hetym upłyvam. Kali ja paśla ŭvarvańnia vojskaŭ krain Varšaŭskaj damovy ŭ Čechasłavaččynu apynuŭsia ŭ starym manastyrskim budynku z zakratavanymi voknami i ź dźviaryma, jakija možna było adčyniać tolki admyčkami i tolki ludziam u biełych chałatach, Aleś byŭ adzin z tych, chto naviedaŭ mianie ŭ hetaj ustanovie achovy zdaroŭja. Toje było, jak pomnicca, u śniežni 1968-ha. U BDU užo kipieli žarści, rektar, akademik Anton Sieŭčanka, užo addavaŭ rasparadžeńni, ale moj vizavi ani słova nie skazaŭ ni pra zbor podpisaŭ za vykładańnie na biełaruskaj movie, ni pra toje, što jaho ŭziali ŭ pieraplot.
Z novaj knižki Alesia Razanava možna daviedacca, što pisaŭ Maksim Tank jaho nie na žart ustryvožanaj maci.
Jakuju rolu ŭ žyćci paeta adyhraŭ Uładzimir Kaleśnik (a mnie jon byŭ apanient, asabliva kali heta tyčyła asoby Antona Łuckieviča). Jak jamu, chto najlepš vytrymaŭ ustupnyja ispyty, nie dali miesca ŭ dzionnaj aśpirantury Instytuta litaratury AN BSSR. Jakaja supravadziłaŭka pryjšła na jaho ŭ vojska. Jak paśla zvalnieńnia z pracy ŭ redakcyi haziety «Litaratura i mastactva» u CK KPB chadziŭ za jaho zastupacca Ivan Mielež. Jak jamu paspryjaŭ sakratar Centralnaha Kamiteta Alaksandr Kuźmin («chitravan stary Kuźmin» paspryjaŭ nie adnamu Alesiu Razanavu). Jak jaho, apalnaha, vymušanaha pracavać u redakcyi časopisa «Rodnaja pryroda», zaprasiła na pracu ŭ vydaviectva «Mastackaja litaratura» Viera Pałtaran. I heta stała, kali na toje pajšło, reabilitacyjaj paeta.
Praŭda, napieradzie Alesia Razanava čakała jašče nie adna pieraškoda. I ŭ BSSR, i ŭ łukašenkaŭskaj RB. Z novaj knižki možna što-kolečy daviedacca pra jaho žyćcio-byćcio ŭ Hanoviery i Bonie, Hracy i Cuhu. Musić, tak jano i pavinna być — musić, na šlachu tvorcy pavinny paŭstavać pieraškody, źjaŭlacca apanienty i navat vorahi.
Kali tvorca maje ćviordyja pierakanańni, maje ćviordy charaktar i tvorčy patencyjał, jon adolvaje tyja pieraškody, a jahonyja apanienty i vorahi sychodziać ź jahonaha šlachu, zastajucca na abočynie. Jak pisaŭ Uładzimir Duboŭka, «varožaść šlachu nie začynić: u pieraškodach duch raście».
* * *
5 śniežnia Alesiu Razanavu spoŭnicca 70 hadoŭ.
