U pošukach biełaruskaści na paŭdniovaj Pskoŭščynie
Bolš za 100 hod tamu linhvisty i etnohrafy, jakija vyvučali dyjalekty, duchoŭnuju i materyjalnuju kulturu, vyznačali miežy raśsialeńnia biełaruskaha etnasu. Linija, vyznačanaja, naprykład, A. Rycicham ŭ 1875 h. ci Ja. Karskim u 1903 h. značna vychodziła pa-za sučasnyja miežy Biełarusi. Biełarusy žyli na terytoryjach, što siońnia naležać da Ukrainy, Polščy, Litvy, Łatvii i Rasii. Heta tyčycca taksama paŭdniovaj častki Pskoŭščyny (nie ŭ histaryčnym sensie, a mienavita toj častki, jakaja kaliści ŭvachodziła ŭ Viciebskuju hubierniu, a z 1957 h. znachodzicca ŭ miežach sučasnaj Pskoŭskaj vobłaści).
Stastyčnyja dadzienyja kanca XIX i pačatku XX st. vyrazna pakazvajuć, što hetyja paviety byli nasielenyja biełarusami i mieli vidavočna biełaruski charaktar. Naprykład, ŭ 60-ch hadach XIX st. u Nievielskim paviecie biełarusy składali 60,8% ad usich žycharoŭ, u Vialižskim i Siebiežskim – navat 90,2% i 80,9% (dla paraŭnańnia palakaŭ było adpaviedna 0,9%, 3,1%, 2,2%). Hetyja dadzienyja padćviardžajuć taksama daśledvańni Ja. Karskaha, čalcoŭ Maskoŭskaj Dyjalektałahičnaj Kamisii (1914 h.) i P. Buzuka (1926 h.). P. Buzuk asabista naviedaŭ Nievielski i Vialižski paviety i adnaznačna padćvierdziŭ biełaruski charaktar havorki miascovaha nasielnictva. Samyja žychary hetych ziemlaŭ taksama bačyli svaju moŭnuju adroznaść ad rasijcaŭ i biełarusaŭ z poŭdnia. Buzuk pryvodzić u svajoj publikacyi słovy žycharki kolišniaha Vialižskaha pavietu: Nas nazyvajuć pylakami (h. zn. biełarusami – P.B.), kali pajedzim za Vialikije Łuki, a za Nieŭlem śmiajucca z nas užo za toje, što my bolšie nyvaračujem py-rasijśku.
Źmieny ŭ navukovych padychodach u spravie moŭnaj prynaležnaści miascovych havorak adbylisia paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Praŭda, jašče ŭ 1949 h. znakamity linhvist R. Avanesaŭ zaličyŭ hetyja terytoryi da biełaruskamoŭnych, ale ŭsie nastupnyja pracy (napr., padručniki rasijskaj dyjalektałohii) zaličvajuć hetyja ziemli da «zachodniaj zony paŭdniovarasijskaha dyjalekta», a miažoj pamiž biełaruskimi i rasijskimi dyjalektami stanovicca… administracyjnaja miaža. Hety punkt hledžańnia, na žal, nie vyklikaŭ aficyjnaha pratestu biełaruskich movaznaŭcaŭ.
Frahmient karty Ja. Karskaha (1903 h.), čyrvonaja linija aznačaje raśsialeńnie biełaruskaha etnasu pavodle havorak
Z časoŭ daśledvańniaŭ Karskaha minuła bolš za 100 hod i ja vyrašyŭ spraŭdzić, jak źmianiłasia moŭnaja situacyja i identyfikacyja žycharoŭ paŭdniovaj Pskoŭščyny. Dadzienyja ŭsieahulnaha pierapisu nasielnictva Rasijskaj Fiederacyi (2002 h.) ciapier vielmi adnaznačnyja: biełarusy ŭ Nievielskim rajonie składajuć tolki 2,26% ad usiaho nasielnictva (ci 711 čałaviek), padobnaja situacyja i ŭ Siebiežskim rajonie. Ja źviarnuŭsia da linhvistyčnych materyjałaŭ. Analiz raspaŭsiudžańnia moŭnych rysaŭ, jakija pradstaŭlenyja ŭ «Dialektołohičieskom atłasie russkoho jazyka» (1986, 1989 h.) paćvierdziŭ toje, čaho čakaŭ by kožny historyk ci dyjalektołah – u bolšaści vypadkaŭ hetyja miežy supadajuć z byłymi miežami Vialikaha kniastva Litoŭskaha, Rečy Paspalitaj i Viciebskaj hubierni. TaksamaPskovskij obłastnoj słovaŕ pakazvaje, što i paśla II suśvietnaj vajny ŭ movie nasielnictva zachavalisia šmat biełarusizmaŭ (baćka, bacian,bulba, viedać, jon, kali, jaho i t. d.) Ja naviedaŭ paŭdniovuju Pskoŭščynu dva razy – letam 2014 i 2015 h. i vyvučaŭ vioski kala Siebieža i Nieviela (najbolš paŭnočnych uzmocnienych punktaŭ kolišniaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha).
Ja źviarnuŭ uvahu najpierš na sacyjalinhvistyčnuju situacyju i pytańnie nacyjanalnaj tojesnaści. Usie asoby, ź jakimi ja razmaŭlaŭ vielmi vyrazna padkreślivali rasijskuju nacyjanalnaść, časam uzhadvali pra babulu polku ci pra pradzieda palaka, ale nichto ź ich nie nazvaŭsia biełarusam. Ale hłybiejšaje daśledavańnie pytańnia pryniesła peŭny vynik. Žančyna (1939 h. n.) z paŭnočnaj častki Siebiežskaha rajonu, jakaja naradziłasia ŭ małoj vioscy Ržaŭki Litoŭskija (na druhim boku rečki znachodziacca Ržaŭki Ruskija – heta kolišniaja miaža Viciebskaj hubierni), kali ja jaje spytaŭ pra toje, jak nazyvali nasielnictva z Pskoŭščyny pa roznyja baki miažy, skazała: nas nazyvali pylakami, litvinami, a my ich skabariami…
Takija adkazy ja čuŭ nieadnojčy, pryčym słovy palaki, litviny, biełarusyŭžyvalisia ŭ jakaści sinonimaŭ ci jak supraćvaha adnosna Rasii. Heta pakazvaje, što ŭ śviadomaści miascovaha nasielnictva najstarejšaha vieku kolišnija administracyjnyja i dziaržaŭnyja padzieły isnujuć da siońnia. Pošuk inšych śladoŭ biełaruskaści nie prynios značnych efiektaŭ. Heta nie ździŭlaje – tut nie było biełaruskich škołaŭ, arhanizacyjaŭ ci biełaruskaj presy. Niama taksama nadmahillaŭ z nadpisami pa-biełarusku, ale jość pa-polsku (napr., u Siebiežy). Biełaruskaja tojesnaść nie mahła zachavacca na hetych ziemlach, bo jana tut taksama nie mieła šancaŭ sfarmavacca na miažy XIX i XX st. Inakš było na Padlaššy, Vilenščynie, Łathalii ci navat na Smalenščynie, dzie ŭ mižvajennym časie funkcyjanavali biełaruskija škoły.
Žyćcio ŭ miežach rasijskaj dziaržavy i dyjalekty, vielmi nabližanyja da rasijskich, vyklikali i toje, što miascovaje nasielnictva nazyvaje svaju movu rasijskaj: U mianie ruskij jazyk, kriścijanskij, ruskij [žančyna, 1933 h. n., v. Novachavansk]; U mienia ruskij, u nas vsiech ruskij, my vsie ruskije [žančyna, 1932 h. n., v. Spas-Bałazdyń]. Kali ja pahłyblaju temu i pytaju, ci ich mova takaja samaja, jakoj ŭžyvajuć na telebačańni, tady niekatoryja respandenty pačynajuć źviartać uvahu na «miašany» charaktar svajoj havorki: Byvajet akcent takoj, sam zamieciš, što eta nia čista ruskij, ruskij z chachłom, ruskij ź jevriejam, ad palakaŭ očień mnoha ŭziali [słovaŭ] [žančyna, 1925 h. n., v. Apuchliki]. Taksama ja spytaŭsia, čym adroźnivajucca biełarusy ad rasijcaŭ: Pa trudu atličali, biełarus očień trudaspasobnyj, i pa jazyku atličyš, takim pachabnym jazykom razhavarivajut. [Na bulbu kazali] bulba, łuk – cybula, burak, vo, buraki ty tam ciahała, para buraki ciahać [žančyna, 1925 h. nar., v. Apuchliki]. Adnak tyja biełarusy, navat u śviadomaści žycharoŭ na poŭdzień ad Nieviela znachodziacca daloka na poŭdzień ad ich i heta zusim inšyja ludzi, vielmi adroznyja ad ich samich i ichnych susiedziaŭ. Heta śviedčyć pra vielmi intensiŭny praces rusifikacyi. Biełaruskaść pieratryvała ŭ havorkach, tamu mienavita jany stalisia asnoŭnym abjektam maich daśledvańniaŭ.
Kab spraŭdzić uzrovień rusifikacyi havorak u paraŭnańni z časami Karskaha i Buzuka ja byŭ u miascovaściach, raźmieščanych na paŭnočnym uschodzie, paŭdniovym uschodzie, paŭnočnym zachadzie i paŭdniovym zachadzie ad Siebieža i Nieviela. U hetym kantekście vielmi dobrym paraŭnaŭčym materyjałam mohuć być biełaruskija havorki z łatyšskaha i biełaruskaha boku miažy. Kaliści heta byŭ ahulny dyjalektny abšar, ciapier ža asoby, jakija na ich havorać, žyvuć ŭ troch roznych krainach.
Datyčna paŭnočnych miežaŭ kolišniaj Viciebskaj hubierni ciažka ŭžo kazać pra biełaruskija havorki – miascovuju movu možna ŭžo ličyć rasijskaj z elemientami biełaruskich havorak. Navat padčas razmovy z žančynaj z Ržavak Litoŭskich biełaruskija rysy čujucca sparadyčna, navat takija admietnaści biełaruskaj movy jak zvonki «h» ci «nieskładovaje u» sustrakajucca radziej, čym charakternyja dla rasijskaj movy huki. Taksama dziekańnie i ciekańnie tut nie takoje vyraznaje, jak u susiednich rajonach Łatvii i Biełarusi.
Značna lepš vyhladaje situacyja na poŭdzień ad Siebieža i na paŭdniovy zachad ad Nieviela, dzie movu miascovaha nasielnictva možna nazvać miašanaj biełaruska-rasijskaj havorkaj. Mnie ŭdałosia zanatavać amal usie biełaruskija rysy, jakija zaŭvažyli Karski i Buzuk amal stahodździe tamu na ŭsich uzroŭniach movy (fanietyka, marfłohija, leksika i sintaksis). Adnak, jany vystupajuć adnačasna z rasijskimi rysami. Bolšaść miascovaha nasielnictva ličyć, što havoryć pa-rasijsku, bo najbolš rasijskich rysaŭ možna znajści mienavita ŭ leksicy. Najmienš u mižčałaviečaj kamunikacyi pieraškadžaje fanietyka, tamu na hetym uzroŭni struktury movy biełaruskija rysy zachavalisia najlepš i mienavita na padstavie fanietyki ŭ movaznaŭstvie akreślivajecca prynaležnaść kankretnych havorak da peŭnaj movy. Biełaruskaja havorka na paŭdniovaj Pskoŭščynie ciaham apošnich amal 200 hod była adzinym bastyjonam biełaruskaści. Ale ŭźnikaje pytańnie: ci jana doŭha budzie tryvać? U paraŭnańni z časami Karskaha i Buzuka miežy jaje raspaŭsiudžańnia źmienšylisia na niekalki dziesiatkaŭ kiłamietraŭ. Adzinaj padtrymkaj biełaruščyny na hetych ziemlach mohuć być tolki handlary ź Biełarusi, jakija pryjaždžajuć na miascovyja kirmašy ŭ Siebiež i Nieviel i prapanujuć rasijcam bulbu, cybulu i buraki, a nie kartošku, łuk ci śviokłu.
