Чаму дзеці дрэнна сябе паводзяць, калі стаміліся
Стомленасць пасля фізічнай, інтэлектуальнай або эмацыйнай актыўнасці (нароўні са знясіленнем ад нуды, няшчасця, расчаравання ці раздражнення) аказвае дзіўны ўплыў на нашы паводзіны, што прыводзіць да цяжкасцяў з захаваннем самакантролю. Ярчэй за ўсё гэта праяўляецца ў дзяцей, калі яны ў выніку стомленасці схільныя «паводзіць сябе дрэнна». Чаму так адбываецца?
Фота: vecteezy
Пачнем з таго, як працуе мозг, у якім генеруюцца і якім кіруюцца ўсе нашы паводзіны. Кожная з яго розных зон выконвае пэўныя задачы. Кантроль паводзінаў ажыццяўляецца спецыяльнай вобласцю, якая называецца прэфрантальнай карой, размешчанай у самай пярэдняй частцы мозгу ў самых паверхневых пластах нейронаў.
Апісваючы прэфрантавую кару, можна правесці паралель з дыспетчарскімі вежамі аэрапорта, дзякуючы якім увесь паветраны рух адбываецца плаўна і гнутка і адаптуецца да любой магчымай сітуацыі: ці то змянення атмасферных умоў, ці то затрымкі рэйса, ці чаго іншага.
То-бок прэфрантальная кара дапамагае нам кантраляваць нашы паводзіны. Гэтая вобласць мозга адказвае за кіраванне складанымі кагнітыўнымі задачамі, якія яшчэ называюць «выканаўчымі функцыямі», якія ўключаюць у сябе здольнасць разважаць і планаваць, прымаць рашэнні на аснове разважанняў, рацыяналізаваць і кіраваць сваім эмацыйным станам.
У гэтую групу таксама ўваходзіць «працоўная памяць», якая дазваляе нам захоўваць і часова апрацоўваць інфармацыю для выканання складаных кагнітыўных задач — напрыклад, для разумення мовы, чытання, атрымання матэматычных навыкаў ці развагаў увогуле. Сюды ж дадаецца «кагнітыўная гнуткасць», ці здольнасць мозга адаптаваць нашы паводзіны і мысленне да зменлівых і нечаканых сітуацый і канцэпцый, разам са здольнасцю разглядаць некалькі ідэй адначасова.
Якое дачыненне ўсё гэта мае да стомленасці і як гэта ўплывае на паводзіны дарослых і дзяцей? Гэта даволі проста. Хоць мы і можам пахваліцца адносна вялікім памерам мозга, на самай справе ён складае толькі 2-3% ад агульнай масы цела. І пры гэтым ён спажывае не менш за 20-30% метабалічнай энергіі — даволі сур’ёзная дыспрапорцыя. І менавіта прэфрантальная кара спажывае найбольшую колькасць з гэтай энергіі.
Калі ж мы стамляемся, наш метабалізм мае тэндэнцыю размяркоўваць карысную энергію на іншыя неабходныя для падтрымкі арганізма функцыі, такім чынам змяншаючы колькасць энергіі, даступнай для прэфрантальнай кары. Гэта робіць нашы думкі менш гнуткімі і больш жорсткімі; нам становіцца цяжэй думаць, планаваць, вырашаць, кіраваць эмоцыямі, захоўваць і апрацоўваць інфармацыю. Як вынік — мы губляем здольнасць кантраляваць свае ўласныя паводзіны.
Такім чынам, калі мы стаміліся, мы схільныя гаварыць тое, чаго не варта і што можа нашкодзіць важным для нас людзям, бо нашы «выканаўчыя функцыі» — наша кантрольная дыспетчарская вежа — працуюць менш эфектыўна.
І тое ж самае адбываецца з дзецьмі. Нягледзячы на тое, што яны добра ведаюць, што ёсць рэчы, якія яны не могуць або ім не дазволена рабіць, верагоднасць «дрэнных паводзінаў» і «непаслухмянасці» павялічваецца, калі дзеці стамляюцца.
Цікава, што нуда мае такі ж эфект, як і стомленасць. Калі нам сумна, нудна, ці калі мы адчуваем расчараванне, адбываецца падобны працэс (хоць прычына тут крыху іншая). Так, калі мы дэматываваныя, мозг таксама атрымлівае менш энергіі, а значыць, прэфрантальная кара не можа працаваць на поўную магутнасць. Ці наадварот — матывацыя павялічвае прыток крыві да мозгу, а разам з ім і даступную энергію, што ў цэлым паляпшае функцыянальнасць выканаўчых функцый.
Вось чаму, калі мы матываваныя, мы звычайна лепш думаем, плануем і прымаем рашэнні і можам значна лепш кіраваць сваімі эмоцыямі. Хаця не варта тут і перанапружвацца, бо, згодна з нядаўнім даследаваннем, празмерная матывацыя можа выклікаць «гіперузбуджэнне» мозга, зніжаючы эфектыўнасць яго функцыянавання.
Але ж самае парадаксальнае — тое, што ў стомленасці ёсць і добры бок. Пасля напружанай дзейнасці мы праяўляем больш крэатыўнасці, бо калі самакантроль псуецца, то ідэі з'яўляюцца без фільтраў або з меншай колькасцю ўсвядомленасці.
Чытайце таксама:
Гэтае простае практыкаванне пакажа, наколькі вы здаровыя
Навукоўцы высветлілі, чаму людзі злуюць ад голаду
У колькі нараджаць першынца і навошта замарожваць пупавінную кроў — раіць гінеколаг
