Jak napisać raman?
Pra što pisać? Jak nazvać svoj tvor? Sakretami prafiesii dzielicca aŭtar tryleraŭ, avanturnych ramanaŭ, a taksama histaryčnych i palityčnych detektyvaŭ Maksim Klimkovič.
Pra što pisać? Jak nazvać svoj tvor?Sakretami prafiesii dzielicca aŭtar tryleraŭ, avanturna-pryhodnickich ramanaŭ, a taksama histaryčnych i palityčnych detektyvaŭ Maksim Klimkovič.
Pra što pisać? Chodzim i hladzim, abo vydumvajem «z hałavy»?
Maksim Klimkovič: Adzin minski paet (proźvišča jaho apuścim) atrymaŭ u siaredzinie 70-ych kvateru. Chodzić u pustych ścienach razam ź cioščaj, a taja płanuje: «Tut dziciačy pakoj budzie, tut zała, a tut — kabiniet. Stoł pastavim, budzieš, Anton, siadzieć i pisać». Paet pahladzieŭ na jaje i kaža: «Pisać! Pisać! A pra što pisać, ty padumała, staraja padła?»
Piśmieńnik, jakomu niama pra što pisać, taki ž nonsens, jak adkručany kran, ź jakoha nie ciače vada. Viadoma ž, raman, jak i litaraturny tvor inšaje formy, sucelna składajecca z žyćciovaha dośviedu litaratara. A što jašče moža być u čałavieka aproč jaho? Jon uklučaje i ŭspaminy dziacinstva i pračytanyja čužyja knihi, pačutyja historyi... Litaratura mancirujecca z žyćciovych situacyj, vobrazaŭ, hatovych słovaŭ, zrešty, ź litaraŭ ałfavity i znakaŭ prypynku. Ich aŭtar, dakładna, nie prydumlaŭ, jany isnavali da jaho i pa-za im. Zadača piśmieńnika znajści tyja, što buduć pracavać na abrany im siužet, i rasstavić usio ŭ pravilnym paradku. Zadača nie lohkaja. Pošuk patrebnych elemientaŭ suvymiaralny z pošukam ilva ŭ pustelni. Maŭlaŭ, treba padzialić pustelniu napałam, potym pahladzieć, dzie zastaŭsia leŭ, i padzialić tuju pałovu na dźvie čvertki. Nu, i tak dalej. Reštu prasiejać praź sita, što zastaniecca, toje i jość leŭ. Pisańnie ž, prablema ŭmiełaha i niečakanaha mantažu znojdzienych banalnych elemientaŭ. Tak, u vyjaŭlenčym mastactvie z čałaviečaha cieła i ptušynych kryłaŭ, abjektaŭ absalutna realnych, uźnikaje anioł. Z krakadziła, ptušynych łapaŭ, kažanovych kryłaŭ — cmok. Toje ž i ŭ litaratury. Mienavita na stykach banalnych situacyj, na sutyknieńni słovaŭ, u hulni ź imi, u sudakranańni znajomych paasobku, ale nie ŭ pary, vobrazaŭ źjaŭlajecca žarynka mastactva, śviežy vobraz, tolki hetyja styki i «bjuć pa mazhach» čytaču, vyklikajuć pačućci, prymušajuć dumać i supieražyvać. Uvieś astatni tekst — spažyŭny bulon, dzie žyvuć i množacca bacyły novaha. Abo nie množacca.
Jak pisać (hrafik pisańnia, umovy, intensiŭnaść)? Zapiski na manžetach abo sucelnaje hultajstva aŭtara?
Čym i jak «pisać» raman, nie maje nijakaha značeńnia. Adzin prydumlaje sceny ŭ hałavie, a potym zapisvaje ich, druhi dumaje i piša adnačasova. U kožnym vypadku raman stvarajecca na šlachu ad hałavy da kartrydža pryntara. Ale pisańnie vialikaj pamierami prozy, heta zaŭsiody ciažkaja praca. Navat, kali prosta ŭziać pad uvahu kolkaść nabranych i ŭparadkavanych znakaŭ. Tamu pisać davodzicca navat tady, kali nie vielmi i chočacca. Zaŭsiody znojdziecca praca pad psichałahičny stan: vypravić pamyłki va ŭžo napisanym, padkarektavać, šlifanuć repliki, prosta pieračytać i zirnuć na tekst vačyma starońniaha čałavieka. Pamiž častkami moža być pierapynak u niekalki hadoŭ, ale pisać tekst treba na «adnym dychańni». Tamu dla mianie absalutna nieprymalnaje spałučeńnie tvorčaści i ałkaholu. Padviasioleny čałaviek inakš hladzić na śviet, u jaho źmieniena toje samaje «dychańnie». Tut, jak z aŭtamabilem: vypiŭ, za styrno nie sadzisia. Chacia, mahčyma, maje prava na isnavańnie i mietad pisańnia ŭ piermanientna niećviarozym stanie. Nie sprabavaŭ i sprabavać nie źbirajusia.
Prafiesija ramanista, jak i kožnaja inšaja, maje svaje chitryki. Niejak my z Uładzimiram Ściapanam nieabačliva paabiacali addać u hazietu frahmient našaha novaha ramana «Cień anioła». Nasamreč, ramana na toj čas jašče nie było. Isnavali tolki peŭnyja raspłyvistyja idei nakont jaho. Adnak nadyšoŭ čas zdavać toj samy nieisnujučy frahmient nieisnujučaha tvoru ŭ druk. Pad jaho ŭžo była zapłanavanaja płošča. A, jak skazana ŭ rekłamie: smaha ništo, imidž — usio. Kab zachavać rename surjoznych ludziej, daviałosia zanieści ŭ redakcyju jašče nidzie nie zaśviečanaje apaviadańnie, napisanaje zusim ź inšaje nahody. Jaho i nadrukavali. Nazad ža chady niama. Raman byŭ užo zapłanavany ŭ toŭstym časopisie. Daviałosia nam sa Ściapanam terminova prydumlać univiersalnuju kanstrukcyju, pry dapamozie jakoj, toje absalutna zavieršanaje i samadastatkovaje apaviadańnie, stała arhaničnaj častkaj zadumanaha ramanu. Farmalnaja zadača nadzvyčaj składanaja. U vyniku ŭźnikli novyja časavyja płoskaści, jany śviadoma pierasiakalisia. Ale my imknulisia schavać švy, kab nivodnaje nitki nie tyrčeła. Zdajecca, atrymałasia. Prynamsi, nichto z krytykaŭ nie tycnuŭ nam palcam u pieršapryčynu dziŭnaj kampazicyi tvoru. Naadvarot, chvalili za jaje. U druhoj situacyi my, viadoma ž, nie stali b uskładniać sabie pisańnie, abyšlisia b bolš tradycyjnym. U druhim ramanie, jaki my pisali razam z Uładzisłavam Achromienkam «Janki, albo Astatni najezd na Litvie», farmalnuju zadaču pastavili sabie absalutna dobraachvotna. Hetym razam u vyhladzie całkam adkrytaha pryjomu my zmajstravali fabułu z halivudskich štampaŭ kštałtu «bojki ŭ sałunie», «butlehiery i palicyja padčas Vialikaj depresii», pierasadzili padziei na našu hlebu i nasialili stvorany nami śviet typovymi biełaruskimi litaraturnymi piersanažami.
Čym bolš składanuju farmalnuju zadaču stavić pierada saboj aŭtar, tym bolš jamu davodzicca prykładać majsterstva. U vyniku i naradžajucca niečakanyja chady, zdarajucca adkryćci.
 |
Čym natchniacca dla napisańnia ramana? Jakoje miesca ŭ tvory zajmaje asabisty dośvied?
U Julijana Tuvima jość cudoŭnaja karacielka pra litaratara, jaki siadzić, pakutuje i piša, piša. «I našto, — pytajecca Tuvim, — mučycca, kali možna pajści ŭ kniharniu i kupić niešta hatovaje?»
Jak možaš nie pisać, nie pišy. Natchnieńnie — stymuł dla napisańnia. Im mohuć być hrošy, žadańnie prasłavicca, atrymać sacyjalny status «piśmieńnika, jaki napisaŭ raman...»
Ja asabista sadžusia za kłavijaturu, kali mnie zdajecca, što nichto da mianie pra heta i tak nie pisaŭ. Inakš i nie varta bracca. Ale heta samapadman. Usio ŭ litaratury ŭžo daŭno vynajdziena i realizavana inšymi. Ratuje ŭłasnaja i čytača nieadukavanaść.
U bolšaści vypadkaŭ pišu nie sam, a z adnym sa svaich saaŭtaraŭ. Ale heta dla litaratury, chutčej, vyklučeńnie, a nie praviła.
Jajka abo kuryca, siužet ci mesidž (pasłańnie)? Ci raman adlustroŭvaje ideju abo pačućci?
Siužet, ci dakładniej, fabuła naprastki nie pierasiakajucca z mesidžam — pasłańniem. Kali pišuć pra žyćcio badziažnaj kotki z kacianiatami na śmietniku, to, chutčej za ŭsio, majuć na ŭvazie «harotny los biełaruskaj žančyny». Raman musić nie adlustroŭvać pačućci, jany tolki instrumient aŭtara, a vyklikać ich u čytača. Heta moža rabicca i mietadam ad advarotnaha. Aŭtar nibyta ź simpatyjaj stavicca da hieroja-niahodnika, i čytač pačynaje spraviadliva aburacca. Meta aŭtara dasiahnutaja — žadanaje pačućcio jon vyklikaŭ. Uvohule, treba maksimalna paźbiahać ułasnych acenak hierojaŭ i ich učynkaŭ. Treba stvaryć u ramanie svoj suśviet, u jakim hieroi dziejničajuć zhodna sa svaimi marallu i žyćciovymi ŭstanoŭkami, u kožnaha pavinna być svaja praŭda. A čytač, niachaj, sam vybiraje, chto jamu daspadoby. Tamu ŭłasny mesidž nielha ahučvać u tekście naŭprost, jon moža nie supaści z tym, pra što padumaŭ čytač. Čym bolš źjavicca subjektyŭnych čytackich miesidžaŭ, tym lepiej. Nie treba naviazvać ułasnaha mierkavańnia.
Zadumaŭ ja raman...
Zaduma ramanu naradžajecca z pramoŭlenaha ci pačutaha słova, z ubačanaha, zhadanaha. Ale nie naŭprost, a šlacham asacyjacyi ci admaŭleńnia. Tak adna kancylarskaja saščepka vyciahvaje za saboj nastupnuju. Raptam razumieješ, što voś hetaha i niama ŭ znajomaj tabie litaratury, a musić być. Volnuju ž nišu varta zapoŭnić. Nu, a potym užo pačynajecca technałohija. Raman vialikaja i składanaja kanstrukcyja. Tamu zaduma, u šyrokim razumieńni hetaha słova, pavinna zabiaśpiečyć dźvie jakaści: resurs i ŭstojlivaść. Na praciahu ŭsiaho tekstu davodzicca trymać siužet. Nie budzie resursu, impet ścisnutaj spružyny fabuły sydzie ŭ ništo zanadta rana, i čytač zhubić cikaŭnaść. Ustojlivaść ža dasiahajecca pierakryžavańniem siužetnych linij, ich bałansam. Kali niejki kavałak tekstu možna biezbalesna vykinuć, to lepš heta i zrabić, pierš, čym addavać rukapis u druk. Kali dvuch piersanažaŭ mažliva abjadnać u adnaho z zachavańniem ich funkcyj, tak i treba zrabić.
Pierš čym pisać tekst, varta skłaści scenpłan budučaha ramana z raźbiŭkaj na epizody, z apornymi replikami dyjałohaŭ. Lepš nie pisać biez hetaj padrychtoŭčaj pracy, intuicyja moža nie spracavać, a talent zavieści ŭ bahnu, ź jakoj nie budzie vyjścia.
Jak daskanalić svajo tvorčaje myśleńnie?
Tvorčaje myśleńnie lepš za ŭsio daskanalicca padčas pracy. Jašče treba vučycca raźbirać na vinciki čužyja tvory — sprabavać zrazumieć, jakim čynam dasiahnuty toj ci inšy efiekty. Nie dla taho, kab śpisvać, a dla ahulnaha raźvićcia.
Pišučy raman, ci varta prysłuchoŭvacca da apinii inšych ludziej?
Ułasna ja pry napisańni ramana nie maju mahčymaści prysłuchoŭvacca da apinii inšych. Nie pra saaŭtaraŭ, viadoma, havorka, ź imi pišu, ź imi ja ŭ pracesie. Prosta nikomu nie daju čytać niaskončany tvor. Potym, kali łaska. Heta nie pryncyp i nie paharda da čužoha mierkavańnia — heta adna z maich prychamaciaŭ.
Jak vybrać nazvu ramanu?
Jašče niaskončany raman zazvyčaj fihuruje ŭ dumkach i rukapisu pad pracoŭnaj nazvaj. Kali ž pastaŭlena apošniaja kropka, jamu dajecca i kančatkovaja. Nazva pavinna być pravakacyjnaj, kidkaj, zapaminalnaj, paradaksalnaj, bo čytač nabyvaje ŭ kniharni vokładku, tekst čytaje potym.
Maksim Klimkovič (nar. u 1958, Miensk). Prazaik, dramaturh, scenaryst. Piša jak dla biełaruskaha čytača, tak i dla rasijskaha rynka ( aŭtar i saaŭtar blizka dvuch sotniaŭ tak zvanych kamiercyjnych ramanaŭ, što vydadzieny ŭ maskoŭskich vydaviectvach).
Unuk Michasia Klimkoviča, aŭtara himna BSSR.
Asnoŭnyja tvory pa-biełarusku: kamierny detektyŭ pra zabojstva nacyjanalnaha kłasika «Scenaryj śmierci»,
Trylera «Kachanka djabła, abo Karona Vitaŭta Vialikaha» (razam ź Mirasłavam Adamčykam),
palityčny detektyŭ, u centy jakoha — Piščałaŭski zamak,abo turma «Vaładarka», «Zaŭsiody śvietła kala turemnych muroŭ» (razam z Adamam Hłobusam i Mirasłavam Adamčykam), raman-kinafars pra pryhody zachodniebiełaruskich butlehieraŭ u 30-yja hady «Janki, abo Astatni najezd na Litvie» (razam z Uładzisłavam Achromienkam), avanturna-pryhodnickaha ramanu «Cień anioła» (razam z Uładzimiram Ściapanam).
