«Čas pakazaŭ». 30 hod tamu ŭ Biełarusi pryniali Kanstytucyju i ŭviali prezidenctva. Jak heta było
15 sakavika — 30-ja hadavina pryniaćcia pieršaj Kanstytucyi niezaležnaj Biełarusi, jakaja siarod inšaha zamacavała prezidenckaje kiravańnie. Radyjo Svaboda publikuje raździeł knihi Siarhieja Navumčyka «Dzievianosta čaćviorty».
Łukašenka prymaje prysiahu, trymajučy ruku na Kanstytucyi. Fota: Radyjo Svaboda
Zroblena heta było, jak ličyłasia, pad tahačasnaha premjer-ministra Viačasłava Kiebiča. Pierad hetym Kiebič rukami staršyni «antykarupcyjnaj kamisii» Łukašenki vyšturchnuŭ z ułady niekatorych z tych, chto jamu, jak jon ličyŭ, pieraškadžaŭ. Mahčyma, u hety samy dzień (a moža, i krychu raniej albo paźniej — zrešty, heta nieistotna) u Avalnaj zali ja skazaŭ Kiebiču, što jon pamylajecca, kali ličyć Łukašenku palityčnym paplečnikam.
«Čas pakaža», — adkazaŭ premjer.
Čas pakazaŭ chutka: užo 27 sakavika Łukašenka ŭ žyvym efiry biełaruskaha radyjo zajaviŭ, što «kali Kiebič nia budzie prezydentam — jon budzie siadzieć u turmie».
Kiebič nia staŭ prezydentam. Ale — i ŭ turmu nia sieŭ. U turmie apynulisia, kali ličyć SIZA i roznyja Akreścina, tysiačy tych, chto imknuŭsia vypravić zroblenaje na pieršych prezydenckich vybarach 1994 hodu.
Ale «pradmovaj» da prezydenckaj kampanii było pryniaćcie Kanstytucyi. I, pierš čym pierajści da partretaŭ kandydataŭ, ich prahramaŭ dy perypetyjaŭ baraćby — varta dać nievialikuju histaryčnuju retraspekcyju-pradmovu ad samaha pačatku isnavańnia niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy. U hetaj pradmovie ja paźbiehnu ŭłasnych acenak.
Amatary šukać znaki dy symbali mohuć ubačyć niadobraje pradvieście ŭ tym, jak 1994 hod pačaŭsia:
«Telehledačy Biełarusi mieli mažlivaść paraŭnać navahodnija vinšavańni (z 1994 hodam — S.N.) Barysa Jelcyna rasijanam i Stanisłava Šuškieviča hramadzianam Biełarusi. Prezydent Rasiei ŭsprymaŭsia mienavita jak prezydent. Jon pradstaŭ pierad hledačami ŭ interjery svajho rabočaha kabineta, upryhožanaha rasiejskaj dziaržaŭnaj symbolikaj. Kali prezydent skončyŭ pramovu, na ekranie ŭźnik u načnym niebie aśvietleny pražektarami rasiejski trykalor. Hučaŭ Dziaržaŭny himn. Potym trykalor źmianili vidy Kramla, načnoj Maskvy. Va ŭsich, chto hladzieŭ u hety momant televizar, skłaŭsia vobraz vialikaj, mocnaj dziaržavy.
Stanisłaŭ Šuškievič siadzieŭ na fonie ściany niezrazumiełaha koleru (uźnikali asacyjacyi z balnicaj albo kazarmaj), na stale stajała čezłaja jołačka i pakamiečany bieł-čyrvona-bieły ściažok. Kali skončyłasia vinšavańnie, na ekranie na niejkuju chvilinu źjaviłasia nievyraznaja zastaŭka ź bieł-čyrvona-biełym ściažkom, a potym — takija ž nievyraznyja «navahodnija» malunki. I ŭsio.
Moža, niedapracavała peŭnaja redakcyja Biełaruskaha telebačańnia, a moža, usio heta i nievypadkova… My viedajem, jak staviacca da Biełaruskaj dziaržavy prakamunistyčnyja ŭłady, jak dbajuć jany ab jaje prestyžy i pryvabnym vobrazie». («Litaratura i mastactva», 7 studzienia 1994 h.).
U 1994 hod Biełaruś uvajšła pad značnym upłyvam Rasiei — faktyčna, užo ŭ kancy 91-ha pačaŭsia ekanamičny cisk Maskvy, jaki z 1992 hodu spałučaŭsia ź imknieńniem uciahnuć Biełaruś u zonu ŭpłyvu rasiejskaha Hienštabu. 1993 hod možna nazvać viaršyniaj nacyjanalnaha Adradžeńnia — adkryvałasia vialikaja kolkaść biełaruskich škołaŭ, z udziełam vyšejšaha kiraŭnictva krainy prajšli ŭračystaści ŭ honar utvareńnia BNR i pieršy źjezd biełarusaŭ śvietu. Ale, adnačasna — z vojska byli zvolnienyja sotni biełaruskich aficeraŭ — aktyvistaŭ BZV, padparadkavanyja Saŭminu ŚMI adkryta prapahandavali šavinistyčnych, praimperskich palitykaŭ. Premjer-ministar Viačasłaŭ Kiebič zajaŭlaŭ, što raskajvajecca ŭ padpisańni Biełavieskich pahadnieńniaŭ.
U liku bližejšych daradcaŭ Kiebiča apynulisia asoby (u tym liku i deputaty Viarchoŭnaha Savietu), jakija adkryta pazycyjanavali siabie jak prarasiejskija. Najbolš aktyŭnymi siarod ich byli dziaržsakratar u spravach biaśpieki Hienadź Daniłaŭ, jahony namieśnik, deputat VS Hienadź Kazłoŭ (jon ža — i kaardynatar prakiebičaŭskaj, samaj vialikaj u VS deputackaj hrupy «Biełaruś») i presavy sakratar kiraŭnika ŭradu Ŭładzimier Zamiatalin. Paźniej Viačasłaŭ Kiebič pryznajecca ŭ memuarach, što specsłužby Rasiei mieli dostup da telefonnych razmovaŭ vyšejšaha kiraŭnictva Biełarusi, u tym liku i staršyni Viarchoŭnaha Savietu Stanisłava Šuškieviča. Pačałasia kampanija za ŭvachod Biełarusi ŭ rasiejskuju «rublovuju zonu».
Adnak kali prarasiejskaja saŭminaŭskaja hrupa dziejničała ŭ intaresach Rasiei i farmalna nie rabiła zajavaŭ pra likvidacyju Niezaležnaści (a tolki nastalhavała pa SSSR), dyk Alaksandar Łukašenka ŭ 1993 hodzie zajaviŭ pra nieabchodnaść adnaŭleńnia imperyi — chaj by navat pakul tolki ŭ miežach Rasiei i Biełarusi. «Suverenitet — nie ikona, na jakuju treba malicca», — sfarmulavaŭ svajo palityčnaje kreda ŭ tym ža 93-im najbližejšy da jaho deputat, staršynia zakanadaŭčaj Kamisii i siabra Prezydyjumu VS Dźmitry Bułachaŭ.
Adrazu paśla abviaščeńnia Niezaležnaści 25 žniŭnia 1991 hoda Apazycyja BNF zapatrabavała praviadzieńnia vybaraŭ u novy parlament. Suprać hetaha vystupili byłyja kamunisty (ich u Viarchoŭnym Saviecie była bolšaść) i novaabrany śpikier Stanisłaŭ Šuškievič.
Kali z kamunistami zrazumieła, dyk pazycyja Šuškieviča patrabuje peŭnych tłumačeńniaŭ.
Roźnica pamiž padychodami Šuškieviča i Apazycyi BNF palahała ŭ nastupnym. Šuškievič ličyŭ, što spačatku Kanstytucyja, a potym — vybary. Apazycyja ž była pierakananaja, što spačatku treba abrać novy parlament, i tolki novy Viarchoŭny Saviet (Sojm) maje prava vyznačyć kanstytucyjny ład krainy. Šuškievič byŭ pierakanany, što ź Viarchoŭnym Savietam 12-ha sklikańnia možna pracavać, što deputaty, usie hetyja byłyja sakratary rajkamaŭ i dziejnyja staršyni kałhasaŭ, hienerały i namieśniki ministraŭ, zdolnyja ŭspryniać demakratyčnyja idei i ŭvasobić ich u Asnoŭnym zakonie. Arhumenty Apazycyi BNF palahali ŭ tym, što pieršyja miesiacy isnavańnia niezaležnaj dziaržavy vyjavili poŭnuju niazdolnaść namenklatury pieratvarycca z vykanaŭcaŭ rasparadžeńniaŭ Maskvy ŭ samastojnych palitykaŭ; da taho ž, užo na pačatku 1992 hodu parlamenckaja bolšaść vyrašyła skasavać rašeńnie ab prypynieńni dziejnaści KPB-KPSS. Deputaty Apazycyi BNF papiaredžvali, što pryniataja deputatami-eks-kamunistami Kanstytucyja nia budzie adpaviadać patrebam hramadztva.
Roznaść u padychodach vyjaviłasia i ŭ historyi z referendumam ab daterminovych vybarach. Nie znajšoŭšy ŭ deputackaj bolšaści padtrymki svaim prapanovam pa ŭmacavańni dziaržaŭnaści, demakratyzacyi i praviadzieńni ekanamičnych reformaŭ, BNF jašče raz zapatrabavaŭ novych vybaraŭ — hetym razam užo praz referendum.
Viasnoj 1992 hodu BNF pradstaviŭ u CVK 442 tysiačy podpisaŭ hramadzianaŭ za praviadzieńnie daterminovych vybaraŭ (zakon patrabavaŭ 350 tysiač), adnak staršynia VS Stanisłaŭ Šuškievič admoviŭsia sklikać sesiju dla pryznačeńnia daty referendumu. U manapalizavanych Savietam Ministraŭ ŚMI raspačałasia kampanija suprać referendumu; jaje lozunham było — «Koniej na pieriepravie nie mieniajut». Sesija sabrałasia tolki ŭvosień; 29 kastryčnika bolšaść deputataŭ prahałasavali suprać referendumu.
Uzamien referendumu Šuškievič i Viarchoŭny Saviet abaviazalisia skaracić na adzin hod termin kadencyi Viarchoŭnaha Savietu i pryśpiešyć pryniaćcie Kanstytucyi.
Dziela apošniaj mety byŭ pašyrany skład Kanstytucyjnaj kamisii — u jaje ŭklučyli niekalki dziasiatkaŭ deputataŭ. Pakolki vyrašyli ŭklučyć usich, chto pažadaje — uvajšli jak pradstaŭniki praŭradavaj hrupy «Biełaruś», hetak i deputaty Apazycyi BNF.
U asnoŭnym da pačatku 1993 hodu prajekt Kanstytucyi byŭ padrychtavany; u jaje preambule navat byli radki pra pierajemnaść biełaruskaj dziaržavy ad BNR i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (uniesienyja deputatami BNF i pry abmierkavańni vykraślenyja parlamenckaj bolšaściu). Kanstytucyju možna było b prymać — ale iznoŭ uźnikła pytańnie pra ŭviadzieńnie pasady prezydenta.
Pieršy raz ideja prezydenctva vynosiłasia ŭ traŭni 91-ha ź inicyjatyvy kamunistaŭ (jakija mieli dźvie kandydatury na hetuju pasadu — pieršaha sakratara CK KPB Anatola Małafiejeva i staršyniu Saŭminu Viačasłava Kiebiča).
Hetym razam punkt pra prezydenctva vynieśli tyja ž samyja deputaty, ale ciapier užo z adzinym favarytam — Viačasłavam Kiebičam, jaki ŭładkavaŭ u struktury Saŭminu ŭ stalicy i vykanaŭčyja orhany ŭ rehijonach tych niekalki dziasiatkaŭ deputataŭ, jakija paśla spynieńnia dziejnaści KPB u 91-m zastalisia biaz pracy. Paźniej my padrabiazna spynimsia na fihury Kiebiča, ciapier ža adznačym, što Kiebič faktyčna kantralavaŭ bolšaść Viarchoŭnaha Savietu i całkam — vykanaŭčuju ŭładu ŭ Biełarusi, ale hetaha jamu padałosia mała. Usie susiedzi Biełarusi ŭviali pasady prezydenta. U Łatvii prezydentam byŭ syn represavanych Ulmanis, u Polščy — lider «Salidarnaści» Vałensa. Ale ŭ Rasiei byŭ prezydent Jelcyn, były sakratar Śviardłoŭskaha abkamu i Maskoŭskaha harkamu, va Ŭkrainie — były zahadčyk adździełu i sakratar CK kampartyi USSR Kraŭčuk, u Litvie — były sakratar CK Brazaŭskas. Čamu b byłomu sakrataru Mienskaha harkamu i abkamu i zahadčyku adździełu CK KPB Kiebiču nia ŭziać hetuju prystupku?
Kamunistyčnaja, a paźniej prakiebičaŭskaja bolšaść peryjadyčna vysoŭvała ideju prezydenctva jak sposab «mocnaj ułady i harantyi ad ekanamičnaha chaosu», Apazycyja BNF bačyła ŭ prezydenctvie pahrozu skasavańnia navat isnych demakratyčnych normaŭ i papiaredžvała pra ŭstalavańnie dyktatury.
Na pasiadžeńniach Kanstytucyjnaj kamisii praciŭniki ŭviadzieńnia prezydenctva da peŭnaha momantu pieramahali; u niemałoj stupieni tamu, što suprać zasnavańnia hetaj pasady vystupaŭ Stanisłaŭ Šuškievič (jak staršynia VS jon byŭ i staršyniom Kanstytucyjnaj kamisii). Pra nieprymańnie prezydenctva Šuškievič zajaŭlaŭ nia tolki na kamisii, ale i ŭ publičnych vystupach. Adnak u pačatku 93-ha jon źmianiŭ pazycyju na supraćlehłuju. Heta źmianiła i rasstanoŭku siłaŭ u Kanstytucyjnaj kamisii — prezydenctva było ŭniesienaje ŭ prajekt Kanstytucyi.
Paśla taho jak 31 śniežnia 1993 hodu Šuškievič padpisaŭ dakument ab dałučeńni Biełarusi da Damovy ab kalektyŭnaj biaśpiecy SND (što faktyčna aznačała ŭciahvańnie krainy ŭ arbitu rasiejskich vajskovych intaresaŭ), jon straciŭ apošnich prychilnikaŭ u parlamenckaj apazycyi. Adnak apazycyjanery nie hałasavali za inicyjavanuju deputatam Alaksandram Łukašenkam adstaŭku Šuškieviča, patłumačyŭšy heta tym, što na miesca Šuškieviča namenklatura pastavić całkam «svajho» čałavieka. Tym nia mienš hałasoŭ deputataŭ Apazycyi BNF nie chapiła, kab zablakavać hałasavańnie — 27 studzienia 1994 hodu Šuškievič byŭ adchileny ad pasady. Na pasadu staršyni byŭ abrany Miečysłaŭ Hryb, jaki ŭ jakaści staršyni parlamenckaj kamisii pa abaronie byŭ «taranam» dla prasoŭvańnia idei dałučeńnia Biełarusi da Damovy ab kalektyŭnaj biaśpiecy.
«Abrany na miesca Šuškieviča Miečysłaŭ Hryb «tronnuju pramovu» havaryŭ na dziaržaŭnaj movie Respubliki Biełaruś, ale skončyŭ — «Spasibo za dovierije, dorohije tovariŝi!» («Litaratura i mastactva», 4 lutaha 1994 h.).
Abrańnie Hryba supała z novaj chvalaj aktyvizacyi rabočaha ruchu; lidery Respublikanskaha strajkamu padtrymali palityčnyja patrabavańni Apazycyi BNF. Strajk achapiŭ sotni pradpryjemstvaŭ u dziasiatkach haradoŭ Biełarusi.
«15 lutaha ŭ 12.00 na płoščy Svabody ŭ Viciebsku klub vybarnikaŭ «Za demakratyčnyja vybary» pravioŭ sustreču deputataŭ… Schodam byŭ padtrymany biesterminovy strajk, raspačaty pa inicyjatyvie Respublikanskaha strajkamu. Było kanstatavana, što ŭrad Kiebiča i Viarchoŭny Saviet, jaki straciŭ svaju lehitymnaść, nikoli nia pojduć na reformy ŭ intaresach niezaležnaj Biełarusi i jaje naroda. Padčas sustrečy była pryniataja rezalucyja: 1. Patrabavańnie adstaŭki ŭradu Kiebiča. 2. Stvareńnie ŭradu narodnaha davieru. 3. Daterminovyja vybary ŭ novy Viarchoŭny Saviet pa novym vybarčym zakonie. Ad klubu vybarnikaŭ «Za demakratyčnyja vybary» Pleščanka, Padhoł, Chamajda, Maćviejeŭ, Haŭrucikaŭ, Žyhułoŭ, Bałandaŭ» («Vybar», 7(75), 1994).
15 lutaha niekalki tysiač čałaviek prajšli ad płoščy Niezaležnaści vulicaj Karła Marksa da budynku Viarchoŭnaha Savietu; patrabavańni strajkamu byli pieradadzieny Miečysłavu Hrybu. Adnak Hryb pastaviŭsia da patrabavańniaŭ nie jak śpikier parlamentu, a jak hienerał milicyi. U Miensku i rehijonach pačalisia zatrymańni ŭdzielnikaŭ masavych akcyj. Heta byli pieršyja zatrymańni za palityčnuju dziejnaść z momantu abviaščeńnia Niezaležnaści Biełarusi.
«Da sudovaj adkaznaści pryciahnutyja lidery svabodnych prafsajuzaŭ, Rady strajkavych kamitetaŭ, aktyvisty rabočaha ruchu. Raspačatyja hanieńni na aktyvistaŭ BNF, rabilisia sproby zapałochać narodnych deputataŭ Biełarusi, jakija svaim aŭtarytetam padtrymali ŭdzielnikaŭ strajku». («Litaratura i mastactva», 25 lutaha 1994 h.).
Pa kožnym zatrymańni deputaty BNF zrabili zapyt — i na kožny atrymali adkaz. Kštałtu voś hetaha:
«Ministerstvam unutranych spraŭ razhledžany deputacki zapyt narodnaha deputata Respubliki Biełaruś Navumčyka S.I. ab pravamiernaści dziejańniaŭ rabotnikaŭ milicyi pry zatrymańni hramadzian za administracyjnyja parušeńni… Parušeńniaŭ zakonnaści z boku orhanaŭ unutranych spraŭ nia vyjaŭlena. Ministar U. A. Dańko, 4 sakavika 1994 h.».
U dziaržaŭnaj presie razharnułasia kampanija suprać BNF i strajkamu.
Svaje mierkavańnie vykazaŭ doktar filazofskich navuk, prafesar Ivan Antanovič.
«Antanovič: Heta — palityčny radykalizm, prajaŭleny ŭ toj čas, kali jon nam zusim niepatrebny. Bo my — amal adziny na siońnia adnosna stabilny rehijon SND. Toje, što adbyłosia — palityčnaja niedarečnaść, bo prafsajuzy nia majuć prava zaklikać da palityčnaj stački… Hramadztvu patrebnaja nie baraćba, a stvaralnaja rabota… Što siońnia aznačaje strajk pad lozunham «Dałoŭ uładu?» Ci źmienić jon choć na jotu krytyčny ekanamičny stan respubliki?
Karespandent: A Vam nie zdajecca, što ciapierašniaja sytuacyja — vynik palityki hetaha ž uradu?
Antanovič: Nie. Heta — vynik absalutna abjektyŭnych abstavin… A kali pryjduć da ŭłady nacyjanał-demakraty — to ŭvohule puściać pa vietru krainu.
Karespandent: Vy byli sakratarom CK rasiejskaj kampartyi?
Antanovič: Tak. I členam Palitbiuro». («Źviazda» 26 lutaha 1994).
(Dadam, što ŭ 1980-ja hady Antanovič byŭ zahadčykam adździełu kultury CK KPB; mienavita na hetaj pasadzie, pavodle Alesia Adamoviča, jon zajaviŭ, što kali ŭ vyniku jadziernaj vajny pamiž SSSR i ZŠA ŭ žyvych zastaniecca adzin čałaviek, samaje važnaje, kab heta byŭ saviecki čałaviek. Pry Łukašenku Antanovič zojmie pasadu ministra zamiežnych spraŭ).
Veterany Ŭzbrojenych siłaŭ vykazvalisia bolš rašuča:
«Saviet aficeraŭ Biełarusi nakiravaŭ list parlamentu i ŭradu respubliki, a taksama Hieneralnamu prakuroru i ministru justycyi, u jakim źmiaščajecca patrabavańnie pryciahnuć da kryminalnaj adkaznaści lidera BNF Paźniaka za raspalvańnie nacyjanalnaj varožaści i stvareńnie vajenizavanaha farmavańnia — BZV. Saviet aficeraŭ ličyć, što publikacyja ŭ «Narodnaj hazecie» artykuła Paźniaka «Ab ruskim imperyjaliźmie i jaho niebiaśpiecy» nakiravana na raspalvańnie varožaści da ruskaha naroda i padryŭ damoŭlenaściaŭ z Rasiejaj ab ekanamičnym supracoŭnictvie» («Postfaktumradyjo», 26 studienia 1994 h.).
Miečysłaŭ Hryb pryśpiešyŭ pryniaćcie Kanstytucyi — pryčym užo z pasadaj prezydenta. Adnak raździeły, jakija vyznačali funkcyi prezydenta, Viarchoŭnaha Savietu i miascovaha samakiravańnia, nie nabirali patrebnaj, «kanstytucyjnaj» bolšaści hałasoŭ. Deputaty Apazycyi BNF paćvierdzili svaju niazhodu z uviadzieńniem pasady prezydenta, asabliva ŭ jaje «mocnym» varyjancie. Svaju pazycyju frontaŭcy abhruntavali tym, što va ŭmovach adsutnaści demakratyčnych tradycyj, nieraźvitaj partyjnaj systemy i padkantrolnaha vykanaŭčaj uładzie parlamentu — prezydenctva, praz kancentracyju ŭłady, niepaźbiežna transfarmujecca ŭ dyktaturu.
«Valancin Hołubieŭ, člen rabočaj hrupy, Apazycyja BNF: Nam prapanujuć prahałasavać za ŭviadzieńnie pasady prezydenta jak kiraŭnika vykanaŭčaj ułady… plus da ŭsiaho, my iznoŭ budziem mieć nieprafesijny parlament. Voś, kali chočacie, klasyčnaja madel razbalansavanaj ułady. Ja chaču skazać, što ZŠA — adzinaja ŭ śviecie kraina, dzie instytut prezydenctva byŭ uviedzieny bieskanfliktna. Zvyčajna heta spałučajecca z palityčnymi kataklizmami». («Znamia junosti», 2 sakavika 1994 h.).
Adnak za ŭviadzieńnie prezydenctva vystupili hrupy Alaksandra Łukašenki i Hienadzia Karpienki. Prykmietna, što jašče ŭ studzieni i tyja, i druhija spryjali adstaŭcy Stanisłava Šuškieviča. I Karpienka, i Łukašenka mieli ŭłasnyja prezydenckija ambicyi. Pryčym kali prychilniki Karpienki ŭ Viarchoŭnym Saviecie byli nia samyja zaŭvažnyja jak deputaty, dyk za Łukašenku vystupili dobra viadomyja i pa-za miežami Avalnaj zali Dźmitry Bułachaŭ i Viktar Hančar. Mienavita jurysty Bułachaŭ i Hančar padtrymali raspracavany prychilnikami Kiebiča i prapanavany Miečysłavam Hrybam varyjant pryniaćcia sprečnych raździełaŭ Kanstytucyi «pajmiennymi biuleteniami» na praciahu niekalkich dzion.
Sprava ŭ tym, što Viarchoŭny Saviet nikoli nie źbiraŭsia ŭ poŭnym składzie — niechta z deputataŭ chvareŭ, niechta byŭ u zamiežžy, u niekaha byli nieadkładnyja spravy pa miescy pracy, a byli i takija, chto ŭvohule žyŭ u inšaj krainie. Nieabchodnaja dla pryniaćcia zakonaŭ kolkaść hałasoŭ (pałova ad abranych deputataŭ plus adzin hołas) zvyčajna była; kanstytucyjnuju ž bolšaść (dźvie traciny ad abranych deputataŭ) atrymać było ciažka. Sytuacyja značna ŭskładniłasia paśla taho, jak Apazycyja BNF i niekatoryja demakratyčnyja deputaty admovilisia brać udzieł u hałasavańni pa «prezydenckim» i inšych raździełach.
Voś tady i byŭ prydumany varyjant hałasavańnia biuleteniami ciaham troch dzion. Kiebič daŭ kamandu «sabrać jak maha bolej» — i Saŭmin razam ź miascovymi vykankamami arhanizavaŭ pryvoz deputataŭ u Dom uradu. Mienavita pryvoz, bo niekatorych veteranaŭ pryvozili ŭ aŭtamabilach «chutkaj dapamohi». Źjavilisia i tyja, kaho ŭvohule nia bačyli ŭ Avalnaj zali niekalki hadoŭ. Pryjechali i try deputaty — hramadzianie Rasiejskaj Federacyi (nasupierak patrabavańniam BNF, Viarchoŭny Saviet tak i nie pazbaviŭ ich mandataŭ).
Apazycyja BNF zajaviła, što taki varyjant hałasavańnia antyzakonny, bo parušaje Rehlament Viarchoŭnaha Savietu. Saŭminaŭskaja ž «Sovietskaja Biełoruśsija» nazvała hety varyjant «razrubańniem hordzijevaha vuzła».
«U liku inicyjataraŭ i arhanizataraŭ «razrubańnia» hordzijevych vuzłoŭ vyjaŭlajucca ŭžo dobra znajomyja maładyja palityki. Aktyŭna abaraniaŭ pryjom hałasavańnia pajmiennymi biuleteniami Alaksandar Łukašenka… Padlikovuju kamisiju ŭznačaliŭ Viktar Hančar, členam kamisii byŭ i Dźmitry Bułachaŭ. Abjadnańnie troch lideraŭ zastajecca ŭstojlivym, i, što vielmi važna, ich namahańni padtrymlivaje asnoŭnaja masa deputataŭ: takaja rasstanoŭka siłaŭ i abumoviła nahetulki pierakanaŭčy pośpiech akcyi». («Sovietskaja Biełoruśsija», 3 sakavika 1994 h.).
Vynikam «akcyi» było pryniaćcie ŭsich troch «nieprachadnych» raździełaŭ Kanstytucyi — za ich prahałasavali 266 deputataŭ; 16 prahałasavali suprać. 50 deputataŭ (u tym liku Apazycyja BNF u poŭnym składzie, a taksama Stanisłaŭ Šuškievič, jaki nazvaŭ hałasavańnie pajmiennymi biuleteniami «cichim pieravarotam»), nia ŭdzielničali ŭ hałasavańni. Frakcyja Partyi kamunistaŭ prahałasavała za prezydenctva — choć raniej vystupała suprać (z kamunistaŭ suprać hałasavaŭ tolki staršynia frakcyi Michaił Kačan).
U nastupnyja dni prymalisia inšyja raździeły Kanstytucyi.
I tut pakazalnaja dyskusija, jakaja razharnułasia vakoł pytańnia pra status biełaruskaj movy. Bolšaść Kanstytucyjnaj kamisii nastajała, kab uvohule skasavać z prajektu artykuł 17-ty, jaki zamacoŭvaŭ za biełaruskaj movaj status adzinaj dziaržaŭnaj. Raźlik praciŭnikaŭ nacyjanalnaha Adradžeńnia byŭ na toje, što, nie zamacavaŭšy status u Kanstytucyi, budzie značna praściej zrabić źmieny ŭ Zakon ab movach, nadaŭšy rasiejskaj movie taki ž samy dziaržaŭny status.
Voś frahment vystupaŭ u Avalnaj zali.
«Nił Hilevič: …Ja źviartajusia da našych ruskich bratoŭ, — u hetaj zali, u deputackim korpusie vas 70 čałaviek. Źviartajusia da vas, braty našyja palaki, ukraincy, jaŭrei — vas tut bolš za 20. Padtrymajcie vy pierš za ŭsio! Nie biarycie hrech na dušu! … Paśla taho hienacydu nad biełaruskaj movaj, jaki ciahnuŭsia dziesiacihodździami i stahodździami, treba adnavić biełaruskuju movu ŭ pravach. Vy, šanoŭny deputat Hrybanaŭ, vielmi krasamoŭna vystupajecie, ale — vaźmicie nazad vašu prapanovu ab referendumie pa movie. U hetaj vašaj prapanovie śviatatactva, kaščunstva ŭ sto razoŭ bolš, čym praŭdy. Niaŭžo vy hetaha nie razumiejecie? Ja dumaju, što niama patreby dakazvać: ruskaj movie ad Smalenska da Sachalina ništo nie pahražaje. Pamažycie siońnia, u hety histaryčny, u hety losavyznačalny momant nam — pamažycie! Kali heta nia budzie zroblena — heta pasieje ŭ krainie strašennuju smutu. Vy nia dumajcie, što maładyja ludzi, maładyja biełarusy prymuć heta i źmiracca z hetym. Pačniecca vialikaja smuta na našaj ziamli. Nie rabicie hetaha! Vielmi ž dobra skazana ŭ prajekcie: biełaruskaja mova — dziaržaŭnaja, status inšych moŭ vyznačany zakonami. Pahladzicie Zakon ab movach — tam ža dakładna skazana: ruskaja mova źjaŭlajecca movaj mižnacyjanalnych znosin. Tam skazana, što ruskaja mova abaviazkova vyvučajecca va ŭsich škołach, na ŭsich uzroŭniach. Usio heta tam jość!.. Kali ž heta nia budzie zroblena, paviercie mnie… Ja źviartajusia da ŭsich biełarusaŭ, u kaho z vas žyvie pamiać pra viosku, dzie vy naradzilisia, pra movu vašych baćkoŭ. U takim razie ja zaklikaju vas — nie hałasavać za Kanstytucyju naahuł. Nie hałasavać zusim za Kanstytucyju!
Lavon Barščeŭski: Treba padumać pra siabie, pra dziaciej, jakich ni na jaki referendum my nia vyviedziem i jakija tolki da piataha klasa biełaruskich škoł davučylisia. Hetyja dzieci jašče nia mohuć skazać svajo słova, bo ŭ ich niama prava hołasu. Niama takoha prava i ŭ budučych pakaleńniaŭ. Možna, kaniešnie, nacisnuć na knopku i pryniać zakon, što čornaje — heta biełaje, zialonaje — heta čyrvonaje, ale nielha rabić złačynstva pierad svajoj nacyjaj i dziaržavaj.
Jaŭhien Cumaraŭ: Sioleta ŭpieršyniu ŭ historyi ŭ Respublicy Biełaruś bolš za 80 pracentaŭ pieršaklaśnikaŭ pajšli ŭ biełaruskamoŭnyja klasy — niezaležna ad taho, jakoj źjaŭlajecca ich škoła. Pryčym nivodnaj skarhi nie pryjšło ni ŭ kamisiju Viarchoŭnaha Savietu, ni ŭ Ministerstva adukacyi. Značyć, ludzi dobraachvotna pryniali toje, što biełaruskaja mova źjaŭlajecca dziaržaŭnaj. Druhi fakt. Amal u dva-try razy ŭpali tyražy hazet na ruskaj movie, i ŭ stolki ž razoŭ padnialisia tyražy hazet na biełaruskaj movie i dźviuchmoŭnych — takich, jak «Narodnaja hazieta». Voś vam dva krasamoŭnyja fakty. Što b vy tut ni hałasavali, narod pryniaŭ rašeńnie, prahałasavaŭ užo za dziaržaŭnuju biełaruskuju movu.
Arhumenty, jakija prahučali z vusnaŭ deputata Cumarava z parlamenckaj trybuny (i nie byli asprečanyja ŭ Avalnaj zali) — abviarhajuć paźniejšyja narakańni na «pierahiby», na toje, što nibyta ŭ pačatku 90-ch hadoŭ biełaruskaja mova «nasadžałasia prymusova». Dziela spraviadlivaści treba skazać, što čas ad času ŭ hazetach źjaŭlalisia zajavy «Komitieta po vyboru svobodnoho jazyka obučienija», utvoranaha prychilnikami dźviuchmoŭja — adnak pad imi było niekalki dziasiatkaŭ podpisaŭ. Miljony ž hramadzianaŭ Biełarusi stanoŭča ŭspryniali Zakon ab movach, jaki harantavaŭ biełaruskaj movie status adzinaj dziaržaŭnaj movy. Hetak ža byŭ uspryniaty i 17-ty artykuł Asnoŭnaha zakonu, jaki ŭdałosia pryniać.
…15 sakavika 1994 hodu 236 deputataŭ (na 4 bolš, čym patrabavałasia) prahałasavali za prajekt u cełym. Pieršaja Kanstytucyja niezaležnaj Biełarusi była pryniataja.
Pierad hałasavańniem, vystupajučy ŭ Avalnaj zali, ja nazvaŭ Kanstytucyju z prezydenckaj formaj kiravańnia — «bombaj pad dziaržavu».
«Nie razumieju, jak moža deputat, zajaŭlajučy pra kaštoŭnaść suverenitetu, adnačasna nazyvać pieršuju Kanstytucyju dziaržavy «bombaj» pad hetuju dziaržavu!» — aburyŭsia maim słovam Viktar Hančar.
Na žal, vyśvietlić, chto z nas mieŭ racyju, razam ź Viktaram nam užo nikoli nia ŭdasca.
Čytajcie taksama:
Navumčyk adkazvaje Ceśleru: Nijakich dapracovak hierb «Pahonia» nie patrabuje
Šuškievič da apošniaha dnia nie padtrymlivaŭ niezaležnickich pamknieńniaŭ deputataŭ Apazicyi BNF, chacia varta pryznać, što 25 žniŭnia zhulaŭ nie apošniuju rolu ŭ abviaščeńni niezaležnaści
Šuškievič pamiž 25 žniŭnia i 8 śniežnia nieadnarazova jeździŭ da Harbačova na abmierkavańni novaj Sajuznaj damovy, imknučysia abnavić farmat SSSR, chacia pry hetym užo byŭ kiraŭnikom niezaležnaj Biełarusi
Šuškievič biez kampiensacyi addaŭ Rasiei jadziernuju zbroju
Šukšievič pachavaŭ refierendum pa rospusku Viarchoŭnaha Savieta, jaki, chutčej za ŭsio, paviarnuŭ by Biełaruś na zusim inšy šlach
Šuškievič biez naležnaha supracivu dazvoliŭ uciahnuć Biełaruś u ADKB
Šuškievič usie hady svajho kiravańnia zatykaŭ rty deputatam Apazicyi BNF, nie dajučy im navat harantavanaha statusam efirnaha času na TB
Šuškievič pryznačyŭ Łukašenku staršyniom Antykarupcyjnaj kamisii, nadaŭšy jamu mahčymaść palityčnaha rostu
Miakkaść Šuškieviča i jaho admova ad supracy z Apazicyjaj BNF adhulali vyrašalnuju rolu ŭ kančatkovaj pieramozie namienkłatury
To-bok, kali Šuškievič razmaŭlaŭ pa-biełarusku, naviedaŭ 75-hodździe abviaščeńnia III Ustaŭnoj hramaty, nie skraŭ nivodnaj kapiejki za 2,5 hady kiravańnia Biełaruśsiu, usiu piensiju zmahaŭsia suprać Łukašenki, jon dobry palityk?
Nie i jašče raz nie! Jon nie adpaviadaŭ svajoj pasadzie. Jahonaja nierašučaść dazvoliła pieramahčy namienkłatury.
«Navat samaha admarožanaha kiraŭnika płanavali tarmazić Viarchoŭnym Savietam». Vy na jakoj płaniecie žyviecie? Nijakaha admarožanaha kiraŭnika hety VS tarmazić nie žadaŭ, bo ŭ im panavała kamunistyčnaja bolšaść. Jany prahnuli atrymać novaha «hiensieka» ŭ vyhladzie Kiebiča. I prezidentcva zakładałasia mienavita pad jaho. Jakaja, zrešty, roźnica na 5 hadoŭ pryjšoŭ by Kiebič, na 10 ci na 15, kali b paśla jaho ŭsio adno pryjšoŭ taki ž pramaskoŭski dyktatar (Łukašenka ci niechta inšy)? Hałoŭnaja niebiaśpieka prezidenctvu była ŭ tym, što jano dazvalała stvaryć novy aŭtarytarny režym, čaho i žadała bolšaść u VS. Nie źbiralisia jany nikoha tarmazić. A voś deputaty Apazicyi BNF da apošniaha zmahalisia suprać prezidenckich pałažeńniaŭ Kanstytucyi, razumiejučy, što Biełaruś da hetaha nie hatovaja. Dy i, zrešty, u 2020-m situacyja paŭtaryłasia b, navat u vypadku sychodu Łukašenki. Pryjšoŭ by Babaryka pad užo supierprezidenckuju Kanstytucyju – dumajecie, było b nie toje ž samaje?
https://nashaniva.com/338484
5) Stanisłaŭ Šuškievič
4) Viačasłaŭ Kiebič
3) Viktar Hančar i Dźmitryj Bułachaŭ
2) Symon Šarecki
1) Valeryj Cichinia