Pa Kyrhyzstanie raspaŭzajecca strach. Što adbyvajecca ŭ hetaj krainie i čamu tam masava sadžajuć žurnalistaŭ
Vydańnie «Važnyje istorii» raskazała, jak Kyrhyzstan, jaki dziesiacihodździami vyłučaŭsia na fonie svaich aŭtarytarnych susiedziaŭ kudy bolš miakkim režymam i davoli raźvitaj hramadzianskaj supolnaściu, imkliva tracić svaju admietnaść.
U pačatku 2024 hoda ŭłady Kyrhyzstana ŭčynili biesprecedentnuju ataku na miascovyja miedyja. 16 studzienia prakaciłasia chvala pieratrusaŭ u pamiaškańniach redakcyj i damach žurnalistaŭ. Techniku kanfiskoŭvali, žurnalistaŭ kanvajavali ŭ izalatar. Usiaho byli zatrymanyja 11 žurnalistaŭ, byłych i dziejnych supracoŭnikaŭ redakcyi Temirov Live, adnaho z samych jarkich rasśledavalnych prajektaŭ krainy. Siarod ich apynulisia i niekalki čałaviek, jakija daŭno nie supracoŭničajuć z Temirov Live, a pracujuć u inšych miedyja.
Abvinavačvańnie: č. 3 art. 278 KK Kyrhyzstana — zakliki da masavych biesparadkaŭ. Kali sprava nie razvalicca, to im pahražaje pravieści za kratami ad piaci da vaśmi hadoŭ. Svajoj viny nichto ź ich nie pryznaje. Sud pastanaviŭ nie adpuskać žurnalistaŭ na čas śledstva, jany siadziać užo dva miesiacy. Miera strymańnia dziejničaje da 13 sakavika, na hetym tydni adbuducca pasiadžeńni pa jaje praciahvańni.
«Jany nie vorahi, viadoma, jany pamylilisia»
Ataka na datyčnych da stvareńnia Temirov Live — heta tolki adzin ź simptomaŭ chvaroby, jakaja imkliva raźvivajecca ŭ niekali samaj svabodnaj ź dziaržaŭ rehijonu. Da niadaŭniaha času Kyrhyzstan pa pravie nazyvaŭsia «demakratyčnaj vitrynaj» Centralnaj Azii. Navat try revalucyi, jakija adbylisia tut z 1991 hoda, — prajava toj ža demakratyčnaj tendencyi.
Akružany aŭtarytarnymi susiedziami, Kyrhyzstan moh pachvalicca kankurentnymi vybarami, jarkimi miedyja i — prynamsi ŭ staličnym Biškieku — aktyŭnymi hramadzianskimi pačynańniami, jakija supraćstajali archaicy: tut byli i ekołahi, i prychilniki roŭnaści pałoŭ, i abaroncy pravoŭ ludziej ź invalidnaściu. Znachodziłasia miesca i śledčaj žurnalistycy.
U apošnija hady prastora svabody pačała dramatyčna skaračacca. U 2021 hodzie ŭ prezidenckim kreśle apynuŭsia novy prezident, Sadyr Žaparaŭ, jaki spałučaje papulisckuju rytoryku z dobra znajomymi biełarusam ci rasiejcam mietadami kiravańnia.
Ułady pierajšli da aktyŭnaha zakručvańnia hajek. U pryvatnaści, jany zanialisia miedyja: pad udar trapili mnohija niezaležnyja vydańni, niekatoryja byli vymušanyja zakrycca. U suśvietnym indeksie svabody presy, jaki štohod składajecca «Reparciorami bieź miežaŭ», Kyrhyzstan za adzin hod straciŭ 50 pazicyj, skaciŭšysia z uzroŭniu Japonii da pakazčykaŭ Paŭdniovaha Sudana.
Bałotu Temiravu (źleva) nie raz davodziłasia mieć spravu z palicyjaj. Fota: Aziza Raimbierdyjeva
Zatrymańnie supracoŭnikaŭ Temirov Live — častka hetaj kampanii, nakiravanaj jak suprać samoha vydańnia, tak i suprać jaho zasnavalnika, Bałota Temirava, adnaho z samych aktyŭnych i niazručnych dla ŭłady žurnalistaŭ Kyrhyzstana. Sam Temiraŭ dla kyrhyzskich uładaŭ niedasiahalny — jon znachodzicca ŭ Jeŭropie.
Za što ŭłady nasamreč pieraśledujuć Temirov Live
«Ułady majuć namier vypalić usio žyvoje vakoł Temirava, kab u jaho nie zastałosia kamandy, — miarkuje kyrhyzstanskaja pravaabaronca Łejła Nazhul Siejtbiek, jakaja źjechała z krainy. — Bolš za ŭsio im ciapier chočacca, kab usie pramaŭčali, kab ničoha nie adbyvałasia. Pytańnie, ci hatovyja ludzi z hetym pahadzicca?»
Jość adzin čałaviek, jaki dakładna nie hatovy zamaŭčać. Heta sam 44-hadovy Bałot Temiraŭ — jon zanadta doraha zapłaciŭ za mahčymaść zajmacca rasśledavańniami. Jaho źbivali, prasłuchoŭvali, pazbavili hramadzianstva i departavali ŭ Rasiju. Jahonaja žonka Machabat Tažybiek, jakaja pracavała dyrektarkaj Temirov Live, akazałasia adnoj z tych, kaho aryštavali ŭ studzieni.
Ułady nie pieršy raz sprabujuć prymusić Temirava zamaŭčać, zachodziačy praź jaho blizkich i supracoŭnikaŭ. U pryvatnaści, vyśvietliłasia, što ŭ 2022 hodzie Dziaržaŭny kamitet nacyjanalnaj biaśpieki Kyrhyzstana šantažavaŭ adnu z kalehaŭ Temirava. Spačatku jany padasłali da jaje «zalotnika», a zatym pahražali apublikavać zdabytyja im intymnyja videa. Kab paźbiehnuć hetaha, patrabavałasia pasupracoŭničać — raskazvać pra Temirava i jaho biahučyja prajekty.
Machabat Tažybiek — žonka Bałota Temirava i dyrektarka Temirov Live — aryštavanaja za svajo videa pra karumpavanyja elity. Fota: Politklinika
Pa słovach Temirava, i hetym razam kožnaha z zatrymanych niaźmienna pytajucca pra samoha Temirava i jaho miescaznachodžańnie. Machabat Tažybiek taksama pahražali, što, kali jana budzie ŭparcicca, ich z Temiravym 11-hadovaha syna adpraviać u dziciačy dom.
Na adpraŭlenyja pry padrychtoŭcy hetaha artykuła pytańni kyrhyzstanskija ŭłady adkazvać nie stali. Admaŭčalisia administracyja prezidenta, MUS, prakuratura i Dziaržaŭny kamitet nacyjanalnaj biaśpieki. Adnak za dva miesiacy, jakija prajšli z času aryštu, niekalki čynoŭnikaŭ vykazalisia pra spravu publična.
Na tok-šou radyjo «Azatyk» vice-premjer Kyrhyzstana Edyl Bajsałaŭ pradstaviŭ kryminalnuju spravu ŭ jakaści svajho rodu piedahahičnaj miery.
«Voś hetyja našy maładyja chłopcy i dziaŭčaty, viadoma, jany nie vorahi, viadoma, jany pamylilisia. Jany nijakija nie zdradniki. Chto b ni byŭ prezident, orhany, sudy — ni ŭ kaho niama dumki zhnaić ich u turmie, — skazaŭ Bajsałaŭ. — Heta vychavaŭčaje pytańnie; baćkoŭski, braterski abaviazak — vychavańnie. U niekatorych vypadkach chtości, chaj heta budzie hałava siamji, haspadar doma, pavinien zaklikać da paradku».
Adkazvajučy na zapyt adnosna hetych remarak, Bajsałaŭ napisaŭ:
«Chaču paŭtaryć, što nichto hetych chłopcaŭ va ŭładzie nie ličyć za vorahaŭ naroda i inšaje… ja kažu pra vychavańnie, tamu što zadača — pieraaryjentavać moładź. Nam treba budavać krainu i padymać narod; adciahnuć jaje ad pustych zaniatkaŭ, skazać, što heta ŭžo niamodna i niavarta».
U svaju čarhu, prezident Žaparaŭ raspavioŭ pra svoj pohlad na situacyju haziecie «Viačerni Biškiek». Na jahonuju dumku, svaboda słova pavinna być abmiežavanaja ŭ intaresach biaśpieki.
«U ciapierašnija niespakojnyja i turbulentnyja časy svaboda słova ciesna spałučanaja z adkaznaściu, — skazaŭ Žaparaŭ i, jak viadziecca, spasłaŭsia na suśvietny dośvied. — Krainy, jakija možna zaličyć da demakratyčna raźvitych, užo ŭvodziać abmiežavańni suprać tych, chto vykarystoŭvaje svabodu słova dla dasiahnieńnia palityčnych metaŭ i destabilizacyi hramadstva.
U hetaj suviazi my vymušanyja prymać previentyŭnyja miery. U hetym kankretnym vypadku, zhodna z zaklučeńniem sudova-ekśpiertnaj słužby pry Ministerstvie justycyi KR, ustanoŭlena, što ŭ videazvarotach Tažybiek kyzy Machabat majucca prykmiety zaklikaŭ da masavych biesparadkaŭ».
Videa, na jakoje spasyłajecca prezident, žonka Temirava zapisała ŭ śniežni. U im Tažybiek vystupaje suprać karupcyi i krytykuje elity, jakija «pa 30 hadoŭ siadziać u svaich kresłach». Nijakich zaklikaŭ da buntu abo hvałtu ŭ roliku niama.
«Jana ŭ hetym videa havoryć pra toje, što ŭsie hetyja pieravaroty, revalucyi — jany bieskarysnyja, tamu što adzin kłan źmianiaje inšy kłan, — tłumačyć Temiraŭ. — Heta značyć, zaklikam da biesparadkaŭ heta składana nazvać».
Na jahonuju dumku, u dačynieńni da tekstu rolika abvinavačvańnie paprostu absurdnaje. Pry hetym, pa słovach niekalkich krynic, znajomych z chodam spravy, videa Tažybiek — adzinaje, na čym hruntujecca śledstva. Z dokaznaj bazy — vyklučna nieapublikavanaja «ekśpiertyza» rolika, na jakuju spasyłajecca abvinavačvańnie.
Aryštavanymi akazalisia 11 čałaviek, ź jakich šaściora ŭžo nie pracujuć na Temirov Live, niekatoryja pakinuli prajekt niekalki hadoŭ tamu.
Kanał, na jakim było apublikavana videa, nazyvajecca «Ajt ajt dese» — heta adzin z samych aryhinalnych prajektaŭ Temirava. U adroźnieńnie ad asnoŭnaha kanała Temirov Live, na «Ajt ajt dese» videa vychodziać vyklučna na kyrhyzskaj movie.
«Naša meta była być bližej da naroda, stać hołasam naroda i razmaŭlać z nasielnictvam na adnoj movie», — kaža Temiraŭ.
Akramia zvykłych žurnalisckich farmataŭ, na «Ajt ajt dese» vychodziać ryfmavanyja roliki, zapisanyja akynami — paetami, čyje kuplety zasnavanyja na narodnaj vykanalnickaj tradycyi. Akyny zaklikajuć zmahacca suprać sacyjalnaj niespraviadlivaści i karupcyi, a časam navat pierakazvajuć rasśledavańni Temirov Live u aŭtentyčnaj raśpieŭnaj maniery.
Naprykład, u adnym ź videa akyn Bałot Nazaraŭ u vieršach reziumuje rasśledavańnie pra maltyjskija afšory siamji staršyni Rady ministraŭ Kyrhyzstana, u inšym — krytykuje ŭładny duumvirat, jaki skłaŭsia ŭ krainie, prahnych da ŭłady prezidenta Žaparava i kiraŭnika śpiecsłužbaŭ Tašyjeva.
Vystupy akynaŭ — vydatnaja znachodka, ličyć aktyvistka Łejła Nazhul Siejtbiek, jakaja žyvie ciapier u Vienie:
«Akyny ŭ kyrhyzstanskaj tradycyi — heta hołas naroda, jany farmulujuć prablemy ludziej, śpiavajuć pra ich. I znoŭ ža, pavodle zvyčaju, uładary krainy nie čapajuć akynaŭ, čyjo pryznačeńnie — havaryć pra ciažkaści i vyśmiejvać kiraŭnikoŭ».
Zorka «Ajt ajt dese», repier i paet Azamat Išenbiekaŭ, apynuŭsia ŭ liku aryštavanych. Dziejnaść kanała prypynienaja.
Zvyčajna ŭłady paetaŭ nie čapajuć, ale dla repiera Azamata Išenbiekava zrabili vyklučeńnie. Fota: Politklinika
«Kali ŭžo tvaim aniołam-achoŭnikam akazaŭsia Pucin…»
Pa Kyrhyzstanie raspaŭzajecca strach, heta adčuvajecca ŭ razmovach z žurnalistami, ź miascovymi hramadzianskimi aktyvistami, apazicyjanierami, analitykami. Jany apisvajuć strašnuju, represiŭnuju atmaśfieru.
«Ludzi vielmi napałochanyja, — havoryć Łejła Nazhul Siejtbiek. — Navat kalehi. Jany časam knihi z zamiežnaj pajezdki bajacca dadomu vieźci. Ja zrodu takoha nie bačyła».
Adčuvańnie, što z hetaha času luby moža trapić pad katok siłavikoŭ, paharšajecca absurdnaściu niekatorych niadaŭnich abvinavačvańniaŭ. Miesiac tamu pad razdaču trapiła adno z samych viadomych miedyja Kyrhyzstana, Kloop. Sud pastanaviŭ zakryć vydańnie, hruntujučysia na pradstaŭlenych prakuraturaj słovach psichijatraŭ. Tyja śćviardžali, što Kloop niehatyŭna «ŭpłyvaje na dušeŭnaje zdaroŭje» nasielnictva, padryvajučy jaho pry dapamozie niehatyŭnaj infarmacyi.
Letaś u turmie apynułasia hrupa apazicyjanieraŭ, jakija vystupali suprać abmienu ziemlami pamiž Kyrhyzstanam i susiednim Uźbiekistanam. Sud nad imi prachodziŭ u zakrytym režymie. Kali ŭ prezidenta Žaparava spytalisia, u čym pryčyna takoj sakretnaści ŭ rezanansnaj spravie suprać jaho apanientaŭ, jon adkazaŭ, što jahonyja krytyki finansavalisia pasłom adnoj z krain, nazyvać jakuju jon nie maje namieru:
«Kali my apublikujem heta, to vy pačniecie nienavidzieć hetuju dziaržavu. I tady moža ŭźniknuć nieparazumieńnie, mohuć parušycca našyja dvuchbakovyja adnosiny. Tamu pravodzim u zakrytym režymie».
Jašče niekalki hadoŭ tamu Kyrhyzstan nazyvali «vostravam demakratyi». Naziralniki adznačali, što situacyja sa svabodaj słova i raźvićciom hramadzianskaj supolnaści ŭ Kyrhyzstanie istotna lepšaja za siaredniuju pa rehijonie, a taksama toj fakt, što niepapularnym režymam tut nie ŭdavałasia zamacavacca: hramadzianie paprostu ich demantavali, u tym liku trojčy pry dapamozie revalucyj.
Da niadaŭniaha času ŭ Kyrhyzstanie možna było vykazvacca całkam svabodna. Ale ciapier usio źmianiłasia. Fota: IGOR KOVALENKO / EPA / SCANPIX / LETA
«Nie varta čakać, što dynamičnaja hramadzianskaja supolnaść sama pa sabie pryviadzie da hłybinnych transfarmacyj. [U Kyrhyzstanie] niama instytutaŭ, jakija zabiaśpiečyli b demakratyzacyju… Patrebnyja palityčnyja partyi, ideałohii — pravyja, levyja, patrebny pravilny palityčny kanflikt, kab hetyja ideałohii sfarmulavać. Biez hetaha raźličvać na ŭstojlivyja źmieny naŭrad ci mahčyma», — razvažaje ŭ padkaście Talk Eastern ekśpiert pa Kyrhyzstanie Asiel Daałotkieldyjeva.
Apošniaja revalucyja ŭ kastryčniku 2020 hoda pryviała da ŭłady ciapierašnich kiraŭnikoŭ Kyrhyzstana. U chaosie narodnych vystupleńniaŭ hrupa prychilnikaŭ zmahła vyciahnuć sa źniavoleńnia Sadyra Žaparava — byłoha člena parłamienta, jaki adbyvaŭ turemny termin za vykradańnie miascovaha čynoŭnika.
Vyzvaliŭšysia, Žaparaŭ zdoleŭ prabicca na samuju viaršyniu ŭłady. Spačatku jon staŭ vykanaŭcam abaviazkaŭ prezidenta, a praź niekalki miesiacaŭ vyjhraŭ i ahulnanacyjanalnyja vybary. Kiraŭnikom Dziaržaŭnaha kamiteta dziaržaŭnaj biaśpieki Žaparaŭ pryznačyŭ svajho sajuźnika, Kamčybieka Tašyjeva: abodva lubiać nacyjanalistyčnyja tezisy, rehularna abrynajucca z krytykaj na zamiežny ŭpłyŭ i kaštoŭnaści, na ich rytaryčnych ściahach — intaresy prostaha žychara Kyrhyzstana.
Za pyšnymi pramovami Žaparaŭ i Tašyjeŭ nie zabyvalisia i pra ŭmacavańnie svaich pazicyj, śpiecsłužby stanavilisia z kožnym dniom usio bolš upłyvovymi. U vyniku sfarmavałasia sistema kiravańnia, jakuju niekatoryja palitołahi nazyvajuć tandemam.
«Pačynajučy z 2020 hoda biudžetnyja płyni byli nakiravanyja na ŭmacavańnie śpiecsłužbaŭ, — kaža Daałotkieldyjeva. — Za try hady ŭ rehijonach było pabudavana kala 50 novych budynkaŭ. De-fakta jany vykarystoŭvajucca śpiecsłužbami. Heta značyć, što ŭ ich fokusie ŭvahi ŭžo nie tolki stalica, ale i sielskaja miascovaść — kab efiektyŭna jaje kantralavać, siońnia prykładajucca vialikija namahańni».
Karystajučysia raźjadnanaściu apazicyi i adsutnaściu paŭnavartasnaj niezaležnaści sudoŭ, urad Žaparava pravioŭ niekalki zakonaŭ, jakija istotna ŭzmacnili prezidenckuju chvatku: ab dezynfarmacyi, ab miedyja, ab niaŭradavym siektary, ab zamiežnych ahientach. Novaŭviadzieńni majuć šmat ahulnaha z anałahičnym rasijskim zakanadaŭstvam i, na dumku ekśpiertaŭ, heta zusim nie vypadkovaść.
«Rasijskija śpiecsłužby hadami siadziać u budynku DKNB. I heta vialiki kantynhient, nie para čałaviek, — raskazvaje pravaabaronca Łejła Nazhul Siejtbiek. — Kyrhyzstan znachodzicca pad vielizarnym rasiejskim upłyvam, značna bolšym, čym moža padacca. Bo miascovyja ŭłady słabyja. Im treba na kahości abapiercisia, kab nie stracić uładu. I jany tradycyjna ŭsprymajuć Pucina jak haranta svajoj ułady. A kali ŭžo tvaim aniołam-zachavalnikam akazaŭsia Pucin, naŭrad ci tabie nakanavana damahčysia asablivych pośpiechaŭ u spravie pabudovy demakratyi».
Čytajcie taksama:
Prezident Kyrhyzstana pryhoža patłumačyŭ, čamu jamu varta bałatavacca na druhi termin
Krainy Centralnaj Azii — «čorny chod» Rasii dla pastavak tavaraŭ vajennaha pryznačeńnia z Kitaja
