Formuła «idealnaj ježy». Jak z dapamohaj piersanalnaj dyjety možna papiaredzić ci navat vylečyć mnohija chraničnyja zachvorvańni
Piersanalizavanaje charčavańnie — heta sučasnyja realii, mif, danina modzie ci ŭsio ž taki žyćciovaja nieabchodnaść? Parazvažać nad hetymi pytańniami było prapanavana ŭdzielnikam Mižviedamasnaha kaardynacyjnaha savieta pa prablemach charčavańnia, jaki prajšoŭ u Nacyjanalnaj akademii navuk Biełarusi, piša «Źviazda».
Zamiest lekaŭ…
— Kali źviarnucca da evalucyi teoryj charčavańnia, to da čatyroch papiarednich dabaviłasia teoryja piersanalizavanaha charčavańnia. Siońnia ŭ naša žyćcio ščylna ŭvajšła piersanalizavanaja miedycyna, jakaja napramuju źviazana ź piersanifikacyjaj charčavańnia, — padkreślivaje namieśnik hienieralnaha dyrektara pa standartyzacyi i jakaści praduktaŭ charčavańnia Navukova-praktyčnaha centra NAN Biełarusi pa charčavańni, kandydat techničnych navuk Alena Marhunova. — Piersanalizacyja charčavańnia — novy trend u charčovym zabieśpiačeńni, tamu nam važna akreślić pierśpiektyvy hetaha kirunku ŭ našaj krainie. Prahres u navucy nasamreč uražvaje. Zdajecca, što budučynia ŭžo tut. Adnak nie varta adklučać krytyčnuju acenku. Treba zadumacca, a nakolki toje, što siońnia prapanujecca sučasnaj navukaj, dastupnaje lubomu spažyŭcu.
Adnym ź pieršych ab budučyni charčovaj industryi vykazaŭsia rodapačynalnik sučasnaj miedycyny Hipakrat, sfarmulavaŭšy ideju tak: «Niachaj ježa budzie vašymi lekami, a leki — ježaj!» Jon byŭ adnym ź pieršych, chto prapanoŭvaŭ svaim pacyjentam śpiecyjalnaje charčavańnie, zychodziačy ź ich stanu.
Na praciahu amal 4500 hadoŭ, až da 2000-ch, rekamiendacyi pa piersanalizacyi dyjety atrymlivali pieravažna spartsmieny i pacyjenty, jakim patrabavałasia śpiecyjalizavanaje charčavańnie. Pryznačałasia jano pa rekamiendacyi ŭrača, na asnovie śpiecyfiki stanu arhanizma i pa vynikach analizu kryvi. Ale hetych źviestak było nasamreč niedastatkova…
Situacyja istotna źmianiłasia paśla 2003 hoda, z zaviaršeńniem prajekta The Human Genome Project (HGP), kali čałaviectvu adkryli dostup da rasšyfravanaha hienomu čałavieka. Heta dało mahčymaść daviedvacca bolš ab spadčynnych zachvorvańniach i ich pryčynach. Vyśvietliłasia, što vierahodnaść ich raźvićcia zaležyć nie tolki ad hienatypu, ale i ad racyjonu charčavańnia. Mienavita ŭ hety čas i źjaviŭsia taki novy napramak, jak nutryhienomika — navuka ab upłyvie hienaŭ na spažyvańnie i zasvajeńnie roznych kampanientaŭ ježy. Jana dapamahaje dać adkaz na pytańnie, čamu dla adnaho čałavieka pradukt — kaštoŭny i karysny, a inšamu jon moža nanieści škodu i navat spravakavać raźvićcio peŭnych zachvorvańniaŭ.
A ŭ 2007 hodzie byŭ zapuščany jašče adzin prajekt — The Human Microbiome Project, pa raskryćci raznastajnaści bakteryj i mikraarhanizmaŭ u arhaniźmie čałavieka. Jon aficyjna zaviaršyŭsia ŭ 2016 hodzie i dapamoh razabracca z tym, jak i na što moža paŭpłyvać mikrabijom, u tym liku i pra tyja nastupstvy, jakija mohuć być vyklikany niapravilnym charčavańniem.
Atrymanyja ŭ vyniku hetych hłabalnych prajektaŭ danyja dazvalajuć kampanijam prapanoŭvać siońnia kompleksnyja daśledavańni z metaj skarekciravać charčovyja pavodziny dla ŭmacavańnia zdaroŭja i padaŭžeńnia aktyŭnaha žyćcia.
Ličbavy pašpart spažyŭca
Piersanalizavanaje charčavańnie možna apisać jak kancepcyju, pry jakoj my atrymlivajem indyvidualny racyjon, jaki ŭličvaje ŭpłyŭ hienatypu čałavieka i jaho mikrabijomu na mietabaličnyja pracesy, źviazanyja z zasvajeńniem peŭnych charčovych nutryjentaŭ.
— U paniaćcia «piersanalizavanie charčavańnie» jość dva aśpiekty: nutrycyjałahičny i ekanamičny (sacyjalny), — tłumačyć Alena Marhunova. — Nutrycyjałahičny maje na ŭvazie vyvučeńnie i ŭlik u piersanalizacyi mnohich faktaraŭ: skryninh i identyfikacyju hienaŭ, jakija adkazvajuć za schilnaść da raźvićcia tych ci inšych zachvorvańniaŭ, fizijałahičnyja aśpiekty funkcyjanavańnia arhanizma, smakavyja prychilnaści i hetak dalej, heta značyć, kankretyzacyju formuły «idealnaj ježy» dla kankretnaha čałavieka, jakaja dazvolić papiaredzić zachvorvańnie jašče na bieśsimptomnaj stadyi.
Druhi — sacyjalny (ekanamičny) aśpiekt. Heta novaja sistema charčovaha zabieśpiačeńnia nasielnictva, źjaŭleńnie ekanamična bolš efiektyŭnych technałohij modulnaj zborki praduktaŭ i racyjonaŭ pad kankretnyja patreby. Ciapierašniaja madel vytvorčaści praduktaŭ charčavańnia zasnavana na efiekcie maštabu, mienavita tamu bolšaść praduktaŭ charčavańnia źjaŭlajucca dastupnymi. U idealnym uvasableńni piersanalizacyja maje na ŭvazie radykalnuju pierabudovu vytvorčaha pracesu, kab mieć mahčymaść dać kožnamu asobnamu spažyŭcu indyvidualny (stvorany z ulikam asablivaściaŭ jaho DNK, mikrabijomu i inšych pryncypova važnych paramietraŭ) pradukt.
Spačatku stvarajecca ličbavy pašpart spažyŭca, jaki ŭklučaje antrapamietryčnyja danyja, źviestki pra fizičnuju aktyŭnaść čałavieka, jaho miedycynskija pakazčyki (bijachimiju, mikrabijałohiju, enierhaspažyvańnie), hienietyčnyja źviestki plus charčovyja pieravahi na padstavie zapaŭnieńnia ankietnych paramietraŭ. I ŭžo na padstavie hetaha raspracoŭvajecca ličbavy dvajnik praduktu, u jakim zakładzieny patrebny skład nutryjentaŭ. Pad kankretnaha čałavieka z ulikam inavacyjnych, aščadnych technałohij pierapracoŭki syraviny stvarajecca śpiecyjalizavany pradukt. Faktyčna piersanalizavanaje charčavańnie — heta simbijoz praryŭnych navukovych raspracovak u halinie hienietyki, fizijałohii, infarmacyjnych sistem i charčovych technałohij.
Alena Marhunova tłumačyć: halina piersanalizavanaha charčavańnia dzielicca na try siehmienty. Siehmient charčavańnia ŭklučaje stvareńnie i vytvorčaść funkcyjanalnych charčovych praduktaŭ i napitkaŭ (u Biełarusi ich raspracoŭkaj dla roznych hrup nasielnictva zajmajecca RNPC NAN Biełarusi pa charčavańni), dyjetyčnych dabavak (heta mohuć być vitaminy, raślinnyja rečyvy, minierały, białki i aminakisłoty, prabijotyki, prebijotyki i h. d).
Druhi siehmient — raźvićcio instrumientaŭ aktyŭnaha vymiareńnia. Siońnia va ŭsim śviecie aktyŭna stvarajucca prahramy, jakija analizujuć infarmacyju ab fizičnaj aktyŭnaści i stanie zdaroŭja čałavieka, a taksama ab jaho ŭzroŭni stresu, režymie snu i niaspańnia. Nu i niepasredna siehmient pasłuh — stvareńnie piersanalizavanaha płana pry ŭzajemadziejańni dyjetołahaŭ, miedycynskich łabaratoryj i kampanij pa dastaŭcy takoj ježy na adzinych anłajn-płatformach. Jość užo i lidary ŭ akazańni pasłuh u piersanalizavanym charčavańni.
Karysnaje mieniu z dastaŭkaj dadomu
Tak, kampanija Habit (ZŠA) raspracoŭvaje pad spažyŭca indyvidualny płan charčavańnia, zasnavany na hienietyčnym kartavańni. Vyvučajucca hieny, jakija ŭtrymlivajuć infarmacyju ab adčuvalnaści da nasyčanych tłuščaŭ, vuhlavodaŭ, hlutenu i łaktozy, infarmacyju pra mietabalizm kafieinu, tłuščaŭ, soli i ałkaholu. Taksama hieny, jakija ŭkazvajuć na ryzyku raźvićcia arteryjalnaj hipiertenzii, patrebu ŭ antyaksidantach, štodzionnuju patrebu ŭ vitaminach hrupy B i D. Piersanalizavany płan charčavańnia ŭklučaje racyjon dla aptymizacyi ci adnaŭleńnia stanu zdaroŭja, charčovyja dabaŭki, u tym liku raspracavanyja kampanijaj, prebijotyki i prabijotyki, płan fizičnych trenirovak z ulikam analizu hienaŭ, adkaznych za efiektyŭnaść rekamiendavanaj fizičnaj nahruzki. Rekamiendacyi pa charčavańni i dabaŭkach raspracoŭvajucca na 4-6 miesiacaŭ. Spažyŭcam na vybar prapanujucca stravy, pryhatavanyja ŭručnuju šef-kucharami z ulikam indyvidualnych patreb u charčavańni, jakija dastaŭlajucca klijentam. Viadoma, pad vialikim pytańniem znachodzicca dastupnaść takich racyjonaŭ pa pryčynie ich vysokaha koštu, ale treba kanstatavać, što zrobleny surjozny krok u prasoŭvańni pastułataŭ piersanalizavanaha charčavańnia.
Kampanija InsideTracker (ZŠA) vyvučaje ad 25 da 43 bijamarkioraŭ u ahulnym i bijachimičnym analizie kryvi (prapanujecca šeść pakietaŭ pasłuh z analizam roznaj kolkaści bijamarkioraŭ i, adpaviedna, roznym koštam). Pad uvahu biarucca masa cieła, mietabalizm, zdaroŭje kaściova-myšačnaj sistemy (utrymańnie kalcyju i vitaminu V), siła i vynoślivaść (utrymańnie ŭ arhaniźmie mahniju, folijevaj kisłaty, vitaminu B12), pakazčyki zapaleńnia pa ahulnym analizie kryvi i h. d. Vyvučajucca DNK, ład žyćcia čałavieka, danyja ab jaho fizičnaj aktyŭnaści i režymie snu…
A izrailskaja kampanija DayTwo raspracavała mietad, jaki dazvalaje pradkazvać piersanalizavanyja ŭzroŭni hlukoznaha adkazu na šmatkampanientnyja stravy, karekciravać racyjon charčavańnia dla źnižeńnia ŭzroŭniu hlukozy ŭ kryvi paśla pryjomu ježy i takim čynam źnižać ryzyku raźvićcia alimientarna zaležnych zachvorvańniaŭ. Prablema ŭ tym, što pastajanny vysoki ŭzrovień hlukozy ŭ kryvi viadzie da chraničnaha zapaleńnia ŭ arhaniźmie. Miž inšym, u roznych ludziej hlukozny adkaz na pryjom adnoj i toj ža ježy moža adroźnivacca.
Jak žyć u harmonii z hienami?
— My ŭsie — roznyja, tamu nie moža być adnaho racyjonu charčavańnia na ŭsich, i toje, što padychodzić adnamu, inšamu moža prynieści škodu, — padkreślivaje viadučy navukovy supracoŭnik Instytuta hienietyki i cytałohii NAN Biełarusi, kandydat bijałahičnych navuk Alena MICHALENKA. — Nutryhienomika daje adkaz na pytańni, jak hienietyka moža ŭpłyvać na našy smakavyja pieravahi, charčovyja pavodziny, na raźvićcio bulimii i anareksii. Isnuje niekalki varyjantaŭ hienaŭ, dziakujučy jakim čałaviek nie adčuvaje nasyčeńnia, pierajadaje, nie zaŭvažajučy hetaha, što moža pryvodzić da atłuścieńnia ci mietabaličnaha sindromu. Chtości choča jeści biekon, a chtości — aŭsianuju kašu. Hetamu taksama jość tłumačeńnie. Jość ludzi, u jakich źnižana adčuvalnaść da sałodkaha (heta tak zvanyja łasuny), i im treba źnižać spažyvańnie cukru, vykarystoŭvajučy jaho naturalnyja zamianialniki.
Da taho ž kožny narod maje hienietyčnuju suviaź sa svajoj terytoryjaj. Jana farmiravałasia sotni tysiač hadoŭ. U zaležnaści ad ładu žyćcia, klimatu, praduktaŭ charčavańnia ŭ kankretnym rehijonie ŭ miascovaha nasielnictva vypracoŭvajucca asablivyja fiermienty i białki, jakija vyznačajuć zasvajalnaść pažyŭnych rečyvaŭ. Naprykład, u bahataj na małočnyja tradycyi Hałandyi łaktoznaja niedastatkovaść (nieŭsprymańnie karovinaha białku) sustrakajecca tolki ŭ adnaho pracenta žycharoŭ. U žycharoŭ Paŭnočnaj Jeŭropy hety pakazčyk składaje 5 pracentaŭ, va ŭschodnich słavian — 16—18 pracentaŭ, u žycharoŭ Bałkanaŭ — 55 pracentaŭ, u afrykancaŭ — 62 pracenty, kitajcaŭ — 93 pracenty, a ŭ indziejcaŭ ZŠA — amal 100 pracentaŭ.
«Miejnstrym» sučasnaj navuki
A ciapier ab tym, nakolki prasunulisia ŭ napramku piersanalizavanaha charčavańnia biełaruskija śpiecyjalisty i što jany mohuć prapanavać užo siońnia.
U Instytucie hienietyki i cytałohii NAN Biełarusi dziejničajuć Respublikanski centr hienomnych bijatechnałohij i Respublikanski centr vyvučeńnia mikrabijomu. U centry hienomnych bijatechnałohij akazvajucca pasłuhi pa hienietyčnym teściravańni schilnaści da bolš čym 20 sacyjalna značnych zachvorvańniaŭ: sardečna-sasudzistych, asteaparozu, dyjabietu 2-ha typu i inšych. Ažyćciaŭlajecca kolkasnaja acenka hienietyčnaj ryzyki raźvićcia trombahiennych zachvorvańniaŭ. Vyznačajecca hienietyčnaja schilnaść da niepieranosnaści łaktozy i hlutenu (asnoŭnaha białku złakavych raślin). Akramia taho, stała mahčymym vyznačeńnie indyvidualnych hienietyčnych asablivaściaŭ mietabalizmu vitaminaŭ, ałkaholu i chalesterynu.
Taksama ŭ Instytucie hienietyki i cytałohii zajmajucca vyvučeńniem roli mikrabijomu ŭ aktyŭnym daŭhalećci, šukajuć adkaz na pytańnie, što nieabchodna rabić, kab my nie prosta žyli 90 hadoŭ, a žyli aktyŭna. Ličycca, što 90 pracentaŭ zachvorvańniaŭ čałavieka mohuć być tym ci inšym čynam źviazanyja z kišečnikam i «zdaroŭjem mikrabijomu», tamu viedańnie asnoŭnych miechanizmaŭ uzajemadziejańnia hienomu čałavieka i jaho mikrabijomu stvaraje vialiki patencyjał dla raspracoŭki piersanalizavanych dyjet i stvareńnia novych terapieŭtyčnych ahientaŭ. Całkam mahčyma, što dalejšaje vyvučeńnie mikrabijomu — razam z novymi hienietyčnymi technałohijami — moža pryvieści da sapraŭdnaj revalucyi ŭ miedycynie. Heta «miejnstrym» sučasnaj navuki.
U svaju čarhu, u Instytucie fizijałohii NAN Biełarusi dziejničaje šmatprofilnaja dyjahnastyčnaja łabaratoryja i hrupa miedycynskaha supravadžeńnia. Tam pravodziacca bijachimičnyja, imunałahičnyja i hiematałahičnyja daśledavańni, bieź jakich stvaryć piersanalny profil (ličbavy pašpart) pacyjenta (spažyŭca) budzie niemahčyma.
U RNPC NAN Biełarusi pa charčavańni ŭžo raspracavany prahramy charčavańnia dla ludziej ź fieniłkietanuryjaj, celijakijaj, patałohijaj sardečna-sasudzistaj, dychalnaj, stravavalnaj, močavydzialalnaj, endakrynnaj sistem, aporna-ruchalnaha aparatu, dla dziaciej daškolnaha i školnaha ŭzrostaŭ i racyjony zdarovaha charčavańnia. Piać prahram ciapier ukaraniajucca ŭ sanatoryi «Isłač» NAN Biełarusi.
— Ale my zaŭsiody papiaredžvajem, što, jaki b piersanalizavany płan charčavańnia vam ni pryznačyli, bieź źmianieńnia ładu žyćcia, vašaj fizičnaj aktyŭnaści, režymu snu, źnižeńnia ŭzroŭniu stresu vy nie atrymajecie čakanaha vyniku, — kaža Alena Marhunova. — Stres i son vielmi mocna ŭpłyvajuć na ŭtvareńnie zališniaj vahi i raźvićcio aŭtaimunnych zachvorvańniaŭ.
Ciapier biełaruskija śpiecyjalisty razam z rasijskimi kalehami pracujuć nad kancepcyjaj prahramy Sajuznaj dziaržavy «Piersanifikavanaje charčavańnie». Jaje meta — raspracoŭka i ŭkaranieńnie ŭ vytvorčaść padychodaŭ pa raźvićci piersanalizavanaha charčavańnia z ulikam asablivaściaŭ mietabalizmu i hienietyčnych schilnaściaŭ nasielnictva Rasii i Biełarusi, a taksama viedaŭ u halinie nutryhienomiki i nutryhienietyki, umacavańnie charčovaha siektara dźviuch krain u adpaviednaści z sučasnymi tendencyjami raźvićcia charčovaj pramysłovaści ŭ śviecie. U Rasii vielmi surjozna prasunulisia ŭ halinie piersanalizavanaha charčavańnia śpiecyjalisty Maskoŭskaha ŭniviersiteta charčovych technałohij i kiravańnia imia K. Razumoŭskaha.
Jość prahnoz, pavodle jakoha da 2035 hoda piersanalizavanaje i śpiecyjalizavanaje charčavańnie zojmie surjoznuju dolu suśvietnaha rynku i jaho abjom uzraście ź ciapierašnich 90 da 344 miljardaŭ dalaraŭ ZŠA.
