Historyk Akudovič: «Radzivił zdradziŭ», tamu zapaŭniajuć pustku ruskim šavinizmam
Historyk Cimafiej Akudovič u intervju Radyjo Svaboda adkazvaje na pytańnie, jakuju ideałohiju prapanoŭvaje ciapierašni režym, razvažaje, ci možna nazvać jaje fašyzmam, i tłumačyć, čamu nie ŭdałosia zrabić pryhožuju ideju ź biełaruska-savieckaj spadčyny.
— Doŭhi čas u biełaruskaha režymu nie było niejkaj uciamnaj ideałohii, akramia idei ŭtrymańnia ŭłady luboj canoj. Ale apošnim časam u pradukcyi prapahandystaŭ usio bolš źjaŭlajecca naratyvu, ułaścivaha rasijskim šavinistam i impiercam. Raniej jon byŭ marhinalny i vypadkovy, ale ciapier stanovicca mejnstrymam. Ci moža zaraz aficyjna zapanavać vyrazna ruskamiraŭskaja ideałohija?
— Nie, mnie padajecca, heta prosta reakcyja na situacyju i eklektyka, sumieś roznych elemientaŭ.
Cimafiej Akudovič
Dziaržava ŭžo sprabavała adnojčy, na pačatku nulavych, asensavana stvaryć ideałohiju, kali byli zapuščanyja pasady ideołahaŭ, kali sprabavali napisać padručnik biełaruskaj ideałohii, stvaryli muziej. Nie atrymałasia, i ŭsie heta pryznali. I dziaržava ŭ peŭny momant navat pahadziłasia abapiercisia na ideałohiju, prapanavanuju biełaruskim hramadstvam. Skaryna, Jeŭfrasińnia Połackaja, VKŁ, «Pahonia» ŭ hierbie Viciebskaj vobłaści. Biełaruskaja niezaležnaść, identyčnaść — na niejkim etapie navat byŭ peŭny kansensus.
Ale kali hramadstva hetak niaŭdziačna «zdradziła» dziaržavie, to hetaja ideałohija była adkinutaja. I na pustoje miesca pryjšli tyja, chto nie baicca zapeckać ruki ŭ chłuśni, padtrymać złačynstvy. Heta byli prychilniki idejaŭ «vialikaha Stalina», jakija zaniali miesca, što pustavała. I tamu taja «ideałohija», jakaja ciapier panuje, — heta chutčej śviedčańnie biaśsilla ŭłady, a nie jaje niejkaj transfarmacyi.
— Kali raniej sapraŭdy prysutničaŭ kansensus pa takich temach, jak biełaruski suvierenitet, ci pa takich dziejačach, jak Kalinoŭski i Kaściuška, jakija jašče z savieckich časoŭ usprymalisia jak nacyjanalnyja hieroi Biełarusi, — to ciapier ataka idzie i na ich postaci. U ciapierašniaj situacyi nichto va ŭładzie nie ryzykuje skazać niešta suprać prarasijskaha impierskaha naratyvu?
— Ja dumaju, heta prosta sproba ŭ zmahańni z palityčnymi apanientami zmahacca ź ichnimi simvałami. Va ŭłady jakaja ideałahičnaja asnova? «Vialikaja Ajčynnaja vajna», i ničoha inšaha niama. Usio astatniaje, što hramadstva sprabavała vyhadavać, a dziaržava była nibyta nie suprać (bo heta simpatyčna vyhladała, Niaśviž, pomniki Sapiehu), — heta ŭsio raptam stała simvałam hramadstva.
I zaraz jany na heta napadajuć, bo na heta zručna napadać, bo jość napracavanyja mietadyčki, u ruskich šavinistaŭ. Krytyka idzie zvyčajna pa ŭžo padrychtavanych kanałach. I ideołahi takim čynam bjuć pa svaich apanientach. Ich nie duža cikavić Kaściuška, ja dumaju. Jany, moža, i na adkryćci hetaha pomnika byli. Jany kaštoŭnaść historyi nie razumiejuć, dla ich heta prosta instrumient zmahańnia z palityčnymi apanientami.
— A jak varta nazvać ciapierašniuju novuju formu, jakuju nabyvaje dziaržaŭnaja praktyka i struktura z ulikam apošnich chvalaŭ represijaŭ? Analityki ŭžo havorać pra pierachod ad aŭtarytaryzmu — da tatalitaryzmu albo da fašyzmu…
— Na žal, my ŭsio bolš padychodzim da paraŭnańnia z fašyzmam albo stalinizmam. Vidavočnaja sproba pabudavać dyktaturu dziela zachavańnia ŭłady. My i raniej paraŭnoŭvali, ale raniej heta było da kanca nie apraŭdana. A ciapier sučasnaja Biełaruś usio bližej da fašyzmu i stalinizmu.
Inšaja sprava, što ŭ ich ničoha nie atrymajecca. Bo fašyzm — heta represii plus mocnaja ideałohija, jakaja ŭsich zachoplivaje. A ŭ nas represii jość, ale mocnaj ideałohii niama i być nie moža.
— Sapraŭdy, usie dyktatarskija režymy, ad levych da pravych, mieli svaju ideałohiju: ad sacyjalizmu Kastra na Kubie ci apory na ŭłasnyja siły, «čučche» ŭ Paŭnočnaj Karei — da kansiervatyŭnych i relihijnych kaštoŭnaściaŭ łacinaamierykanskich dyktataraŭ ci Franka ŭ Ispanii. Čamu režymu Biełarusi, pa-vašamu, nie ŭdasca pabudavać ułasnuju ideałohiju?
— Ludzi pavinny padtrymlivać toje, što robić dziaržava, lubyja režymy doŭhaterminova trymajucca tolki na zhodzie, chacia b dastatkova istotnaj častki hetych ludziej. Sapraŭdy, usie dyktatarskija režymy XX stahodździa trymalisia na peŭnaj padtrymcy, jakaja dasiahałasia pa-roznamu. Zaŭsiody była niejkaja zhoda ludziej, što mienavita tak treba. Była viera, što ŭłada ŭsio robić pravilna, viera, jakoj i blizka niama ŭ Biełarusi.
— U Rasii, jak padajecca, bolš za pałovu hramadzian vierać, što vajna — heta dobra, Pucin vialiki. Taki ŭ ich na siońnia hramadski kansensus (jaki, viadoma, isnuje da pieršaj vialikaj parazy). Čamu ŭ nas nie moža być hetaksama?
— Bo ŭ nas inšaje hramadstva. U Rasii hramadstva bolš padtrymlivaje represii i ŭsio, što robić ułada. Biełarusy niepaźbiežna bolš jeŭrapiejski narod, u nas ludzi bolš razumiejuć, što takoje samastojnaść, samaarhanizacyja i ŭpłyŭ hramadstva na dziaržavu. My, jak pakazaŭ 2020 hod, hetaha chočam, chočam, kab dziaržava była ŭładkavanaja mienavita z ulikam dumki hramadstva.
— Ciapierašni ŭchił u šavinistyčny rasijski naratyŭ — heta nieabchodnaja danina Kramlu jak hałoŭnamu sponsaru minskaha režymu ci samadziejnaść asobnych prarasijskich prapahandystaŭ?
— Ideałohija — heta nie toje, što možna sieści i napisać na arkušy papiery. Jana składajecca z taho, što jość, z historyi i hieahrafii. Da žniŭnia 2020 hoda była davoli ŭtulnaja dla ŭsich ideałohija biełaruskaj dziaržaŭnaści, dzie była «Vialikaja Ajčynnaja vajna», a pobač Radzivił i Niaśviž. Ale raptam, u razumieńni ŭłady, «Radzivił zdradziŭ». I treba zapoŭnić pustku. I jany biaruć toje, što jość, najbližejšaje. Najbližejšaje — heta korpus šavinistyčnych ruskich idejaŭ. Ja nie dumaju, što heta niejki chitry płan.
— Ale jany mahli b uziać niešta biełaruska-savieckaje. Rasijska-šavinistyčnaje va ŭłady zaŭsiody vyklikała peŭny niedavier, jany nikoli heta nie prymali tak, jak ciapier.
— Viedajecie, dziŭnaja štuka atrymałasia z «biełaruska-savieckim». Jaho dziaržava nie zmahła pieraŭtvaryć u ideałohiju navat tady, na pačatku nulavych, kali było zadańnie. Jany zapuścili pijanieraŭ, BRSM — ale tak i nie zmahli stvaryć z savieckaj identyčnaści niejkuju ideju, jakaja zapalvała b, abnavić jaje.
A paśla 2020 hoda ŭžo nichto nie ŭziaŭsia budavać hetuju składanuju kancepcyju adnoŭlenaj BSSR, nie da hetaha było. I jany ŭziali toje, što harantavana mahło pa-chutkamu dać niejki vynik. I heta rasijski šavinizm. Tut zrazumieła, što havaryć, zrazumieła, jak budzie adhukacca. Tamu jany heta i ŭziali, u ich vybaru nie było.
