«Kali šoŭ u niadzielu z hulańnia, prad abiedniaju, i zašoŭ naturalnuju patrebu adpravici za izboju Łabka»
Historyja pra kradziež carkoŭnaha sierabra z Mahilova XVII stahodździa — žyvy detektyŭ. I źviarnicie ŭvahu, na jakoj čystaj biełaruskaj movie razmaŭlali ŭ Mahilovie 400 hadoŭ tamu.
Pisar zapisvaŭ pramovy padślednych, afarmlajučy ich zhodna z pryniatymi aficyjnymi praviłami, jakija ŭ vialikaj stupieni dyktavalisia normami carkoŭnasłavianskaj movy. Naprykład, jon piša «hieto», «potrieba», chacia pramaŭlałasia jaŭna «heta» i «patreba». Ale leksiku pisar zachoŭvaŭ u aryhinale. I zirnicie: heta čyściutkaja biełaruskaja hutarkovaja mova, jakaja dajšła da nas praz stahodździ! Na fota — frahmient staronki z aktavaj knihi Mahilova kanca XVI stahodździa, sa zboraŭ Nacyjanalnaha histaryčnaha archiva Biełarusi
U 1612 hodzie z mahiloŭskaj Vaskrasienskaj carkvy prapali srebnyja rečy i Jevanhielle ŭ srebnym akładzie. Pieralik skradzienaha byŭ abvieščany hramadskaści na rynku.
A nieŭzabavie ŭ mahiloŭskaha handlara Dziamida Arciuchoviča znajšli źlitki srebra. Akazałasia, zładziei pierapłavili skradzienaje, kab schavać ślady.
Na dopycie Dziamid pryznaŭsia, jak da jaho trapili skradzienyja rečy: jon zajšoŭ na čužy padvorak spravić patrebu i pačuŭ, jak niešta «bryščyć» — heta dziak Vaskrasienskaj carkvy Maćviej pierakładaŭ kaštoŭnaści…
Za izboju Łabka
«Kali šoŭ u niadzielu prošłuju ź Dziebry, z hulańnia, prad abiedniaju, i, majučy naturalnuju patrebu, zašoŭ u domu Ihnata Łabka, chociačy patrebu svaju adpravici za izboju taho Łabka, tam ža znašoŭ taho Matfieja za izboju. I znašodšy jaho za izboju, pytaŭ jaho, što by tam čyniŭ».
Maćviej vymušany byŭ addać srebra Dziamidu z umovaj, što toj ničoha nie raskaža parafijanam («źmiłujsia dziej, nie kažy na mianie, vaźmi dziej sabie toje srebra ŭsio. I daravaŭ mnie toje srebra»).
Dziebra — račułka ŭ Mahilovie, jakaja ciače ŭzdoŭž ciapierašniaj vulicy Katoŭskaha. U XVII stahodździ bierahi Dziebry byli miescam narodnych hulańniaŭ. Vakoł Dziebry i siońnia jašče zastałosia trochi «dziebraŭ», dzie dobra hulajecca
«…tamu ruka pa łokać adpadzie»
Daŭniej sami cerkvy redka kuplali sabie knihi — jak praviła, ich achviaravali prychadžanie. Heta nazyvałasia «knižny ŭkład». Układ padpisvali: chto, kali, u jakuju carkvu, pry jakim śviataru… Układčyk prasiŭ malicca za vyratavańnie jaho dušy i ŭspaminać imia ŭ malitvach. A kab nichto nie pieraškodziŭ paminańniu, u kancy ŭkładnoha zapisu zvyčajna źmiaščali praklon. Kštałtu «Chto siju knihu ŭkradzie, tamu ruka pa łokać adpadzie». Abo «Chto by chacieŭ i važyŭsia pryŭłaščyć sabie hetu knihu jaŭna abo tajna» — i dalej pa-carkoŭnasłaviansku: «da büdiet proklat v siem śvietie i v büdüŝiem», to-bok i pry žyćci, i paśla śmierci. Heta, darečy, frahmient zapisu ŭ mahiloŭskim Apostale 1638 hoda vydańnia, układzienaha ŭ połacki Bohajaŭlenski manastyr (asobnik zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnaj biblijatecy).
Nam zdajecca, što raniej ludzi byli kudy bolš bohabajaznyja. Ale i tady mnohija nie źviartali ŭvahi na praklony, na Božuju karu i śmieła krali śviatyja knihi, kab potym ich pradać.
Vaskrasienskuju carkvu, ź jakoj skrali Jevanhielle, možna ŭbačyć na hetaj frescy XVIII stahodździa z mahiloŭskaha karmielickaha kaścioła. Draŭlany chram znachodzicca źleva ad maršałka z pryvilejem. Na hetym miescy ciapier skryžavańnie Kamsamolskaj i Pieršamajskaj vulic
«Abłupiŭšy Jevanhieliju»
Śledstvu dziak raskazaŭ, što skraŭ srebra ŭ noč ź piatnicy na subotu. Majučy klučy ad carkvy, jon insceniravaŭ uvarvańnie, zalezšy ŭ carkvu praz akno.
Abvinavačany pryznaŭsia va ŭsim, akramia kradziažu knihi: «abłupiŭšy Jevanhieliju, sierabro z saboju ŭziaŭ, a tuju knihu na stale ŭ prytvory pałažyŭ».
«A toje sierabro ŭsio, zavinuŭšy [= zaharnuŭšy, zakruciŭšy] ŭ anučy, na vulicy pad biarviony pałažyŭ, katoraje sierabro tam dnievała [= pralažała dzień]. Patom u niadzielu pierad abiedniaju, toje sierabro adtul vyniaŭšy, panios jeśmi byŭ da haspody [= žytła, miesca pražyvańnia, tam, dzie jon haspadar] svaje, u dom Ihnata Łabka, chavaci; a khdy jeśmi zašoŭ za izbu jaho i pačaŭ toje sierabro chavać, na tot čas znašoŭ mianie tot Dziamid Arciuchovič i pytaŭ mianie, što ja tut čyniu i što dziej u ciabie bryščyć [= brynčyć, brazhaje]. Znaju dziej ja, što ŭ ciabie jeść, heta dziej ty sierabro carkoŭnaje kryješ!»
«Dziej» («diej») na starabiełaruskaj movie aznačała «maŭlaŭ». Heta słova vielmi časta sustrakajecca ŭ staražytnych aktach pry pieradačy čužoj movy. Vidać, jano było časta ŭžyvanym. Pachodzić ad staražytnaha słova «dѣieť» — «kaža» (paraŭnajcie z ruskim «dieskať»).
Mahiloŭ. Vakolicy Dziebry
Dziamida i Maćvieja aryštavali, abodvuch pryhavaryli da śmiarotnaha pakarańnia. Pierad pakarańniem, užo paspaviadaŭšysia i pryniaŭšy pryčaście, dziak sprabavaŭ zabić siabie — «nažom sie skałoŭ». Vyjaviłasia, što nož prynios mahiloviec Hryška Vajciachovič, «katory sienam tarhuje i za prudom miaškaje». Hryška niekalki razoŭ prychodziŭ da dziaka ŭ turmu, pryznaŭsia źniavoleny: «On mnie pa kalkukroć moviŭ, što ž dziej, budzie tabie za tvajo dzieła, licha budzie — i nož mnie daŭ».
«Khdy» pa-starabiełarusku aznačała «kali», heta pałanizm (gdy). Spałučeńniem kh našy prodki paznačali vybuchnoje h (takoje, jak u polskaj ci ruskaj movach, u adroźnieńnie ad frykatyŭnaha h — takoha jak u biełaruskaj i ŭkrainskaj movach). U toj čas jak zvyčajnaje dla biełaruskaj movy hłuchoje h tak i pisałasia.
«Prud» pa-starabiełarusku — heta vadziany młyn. Ich stavili na zaprudach.
Skradzieny srebny akład Jevanhiella moh vyhladać tak, jak hety, z kalekcyi Nacyjanalnaj biblijateki. Pa kutkach vyjavy čatyroch jevanhielistaŭ, u centry — scena ŭvaskrašeńnia Chrysta. A źviarnicie ŭvahu na zašpiłki: majstar zrabiŭ ich u vyhladzie apostałaŭ Piatra i Paŭła
«Jeśli z maskoŭskaje», to nie tak strašna
U dadzienaj spravie sud doŭha mierkavaŭ nad pakarańniem: vinu złodzieja i pradaŭca nie ličyli raŭnaznačnaj — carkvu abrabavaŭ tolki adzin ź ich.
Vinu handlara śpiarša ličyli niedakazanaj: jon «chacia viedaŭ, že toje srebra carkoŭnaje, ale nie viedaŭ, s katoraje cerkvi. Jeśli z maskoŭskaje abo adkul inul, čaho dziej ciapier z Maskvy namnožyłasia mnohi (!), i dla taho ludziam nie abjaŭlaŭ». To-bok kali srebra z Rasii, trafiejnaje, to vina mienšaja. A treba skazać, što ŭ 1609—1611 hadach padčas interviencyi našy prodki sapraŭdy vyvieźli z Rasii paradkam kaštoŭnaściej i knih.
Jevanhielle kanca XVI stahodździa z kalekcyi Nacyjanalnaj biblijateki Biełarusi, akład jakoha prapaŭ. Moža, taksama skrali. Zastaŭsia tolki pašarpany zialony aksamit. Pra minułaje charastvo nahadvaje čakanny pazałočany abrez. U miescach, dzie aksamit praciorsia, možna ŭbačyć, jak prastupaje doška. Raniej usie knihi mieli draŭlanyja vokładki (adsiul pachodzić vyraz «pračytać knihu ad doški da doški»). Doški-vokładki abciahvali skuraj, radziej tkaninaj. Byvała, prychadžanie chacieli vykazać asablivuju pašanu Jevanhiellu, jakoje lažała na prastole ŭ ich carkvie. Tady jany składalisia i zamaŭlali knizie srebny akład, azdobleny emallu ci kamianiami. Da našaha času takich akładaŭ dajšli adzinki
Adnak dziak nie pakinuŭ Dziamidu Arciuchoviču mahčymaści apraŭdacca. Jon zapeŭniŭ sud, što «peŭnie paviedziŭ tamu Dziamidu, iž to srebra s cerkvi Vaskrasienskaje». U vyniku dziak byŭ pakarany śmierciu praz spaleńnie, a los handlara daśledčykam nieviadomy: arkuš z dakumientam abarvany.
Našto dziaku raptam spatrebiłasia toje srebra, što takoje jon chacieŭ za jaho nabyć? Pa-druhoje, kudy ž dziełasia Jevanhielle, śviataja kniha, jakuju Maćviej, pavodle jaho pryznańnia, pakinuŭ na stale ŭ prytvory? Chto jaje ŭziaŭ i tak nie pryznaŭsia?.. Na hetyja pytańni adkazaŭ tak i niama.
Dakumient apublikavany na s. 320—325 u zborniku 1877 hoda «Istoriko-juridičieskije matieriały, izvlečiennyje iz aktovych knih hubiernij Vitiebskoj i Mohilevskoj, chraniaŝichsia v cientralnom archivie v Vitiebskie i izdannyje pod riedakcijej archivariusa sieho archiva Sozonova. Vypusk 8: Prichodo-raschodnyje knihi h. Mohileva za 1691 h.; Akty, izvlečiennyje iz knih Mohilevskoho mahistrata za 1591—1634 hh.».
