30 hadoŭ tamu Biełaruś stała niezaležnaj. Tłumačym, što adbyłosia
25 žniŭnia 1991 hoda Dekłaracyja ab suvierenitecie BSSR nabyła kanstytucyjny status. De-jure heta aznačała abviaščeńnie niezaležnaści. Tłumačym, što adbyłosia 30 hadoŭ tamu.
Jak biełarusam dapamoh HKČP
Za tydzień da hetych padziej, 19 žniŭnia 1991 hoda Michaiła Harbačova adchilili ad spraŭ. Byŭ stvorany Dziaržaŭny kamitet pa nadzvyčajnym stanoviščy (viadomy pa ruskamoŭnaj abrevijatury HKČP).
Hłabalna biełarusy vyrašyli adsiadziecca: nasielnictva i čynoŭniki asabliva nie aktyŭničali i čakali dalejšaha raźvićcia padziej.
Suprać putča vystupili adzinki. Siarod ich — parłamienckaja apazicyja BNF u parłamiencie, jakaja ŭ svajoj zajavie asudziła HKČP. Dziejańni kamiteta deputaty na čale z Zianonam Paźniakom traktavali jak sprobu dziaržaŭnaha pieravarotu. Apazicyja zapatrabavała sklikać nadzvyčajnuju siesiju Viarchoŭnaha Savieta. Kali putčysty praihrali, da patrabavańniaŭ BNF dałučylisia inšyja deputaty.
Siesija była sklikana 24 žniŭnia. Na paradku dnia byli niekalki punktaŭ (u tym liku, «Ab biahučym momancie»), ale abviaščać niezaležnaść nichto nie źbiraŭsia.
Tolki pad naciskam apazicyi ŭ paradak dnia ŭklučyli nastupnaje pytańnie: nadać Deklaracyi ab suvierenitecie status kanstytucyjnaha zakona.
Pra što naohuł havorka? Dekłaracyju ab suvierenitecie BSSR pryniali za hod da hetych padziej, 27 lipienia 1990 hoda. Pieršyja dekłaracyi — u Prybałtycy i ŭ Zakaŭkaźzi — prymali pa inicyjatyvie źnizu. A potym ułada vyrašyła pierachapić inicyjatyvu: pryniać takija dakumienty va ŭsich respublikach i takim čynam nivieliravać ich značeńnie. Tamu pryniać jaje ŭ BSSR prapanavali kamunisty.
U vyniku dekłaracyja abviaščała poŭny dziaržaŭny suvierenitet respubliki, samastojnaść i paŭnatu dziaržaŭnaj ułady u jaje miežach.
Ale z teksta prybrali farmuloŭki pra stvareńnie ŭłasnaj hrašovaj sistemy, uzbrojenych i unutranych sił, a taksama dziaržbiaśpieki. Adzin z artykułaŭ praduhledžvaŭ udzieł BSSR u raspracoŭcy Sajuznaj damovy.
Kali b dekłaracyja atrymlivała status kanstytucyjnaha zakona, suvierenitet i niezaležnaść stanavilisia realnaściu.
Jak dekłaracyja atrymała status zakona
Pradstaŭnica parłamienckaj apazicyi BNF Halina Siamdzianava i kiraŭnik KPB Anatol Małafiejeŭ
Tym časam 25 žniŭnia la Doma ŭrada, dzie prachodziła siesija parłamienta, stajali tysiačy ludziej — adčuvaŭsia ŭpłyŭ vulicy.
Apazicyja zmahła sahnać z trybuny kiraŭnika BSSR Anatola Małafiejeva, jaki padtrymlivaŭ putč — heta stała dla deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta psichałahičnym šokam.
Śpikier parłamienta Mikałaj Dziemianciej, jaki padtrymlivaŭ HKČP, abviaściŭ pierapynak, a paśla jaho zakančeńnia padaŭ u adstaŭku.
Na karyść prychilnikaŭ niezaležnaści hrała ahulnaja atmaśfiera. 23-ha žniŭnia prezident Rasii Barys Jelcyn spyniŭ dziejnaść kampartyi RSFSR. 24-ha Michaił Harbačoŭ skłaŭ ź siabie abaviazki hiensieka i prapanavaŭ centralnamu kamitetu KPSS samaraspuścicca. U toj ža dzień pra niezaležnaść abviaściła Ukrajina. 25-ha Jelcyn abjaviŭ dziaržaŭnaj ułasnaściu ŭsiu majomaść KPSS.
Spałučeńnie hetych faktaraŭ, a taksama cisk deputataŭ BNF pryviali da taho, što namienkłatura padtrymała Narodny front. Navat premjer Viačasłaŭ Kiebič prapanavaŭ zhadzicca ź Zianonam Paźniakom. Praŭda, nie całkam:
parłamienckaja apazicyja prapanavała naohuł denansavać Sajuznuju damovu 30 śniežnia 1922 hoda, pavodle jakoj byŭ stvorany Saviecki Sajuz. Ale deputaty pryniali «pamiarkoŭny» prajekt:
Dekłaracyja nabyvała status kanstytucyjnaha zakona. Kali pałažeńni Kanstytucyi supiarečyli Dekłaracyi, treba było kiravacca apošniaj.
25 žniŭnia ŭ 20 hadzin 12 chvilinaŭ 256 deputataŭ prahałasavali «za». De-jure Biełaruś stała niezaležnaj.
Taksama parłamient pryniaŭ jašče niekalki pastanoŭ i źmien u Kanstytucyju.
Zamacavaŭ pryjarytet biełaruskich zakonaŭ nad ahulnasajuznymi. MUS i KDB pierajšli pad kantrol respubliki. Terytoryja Biełarusi abjaŭlałasia niepadzielnaj i niedatykalnaj. Dziejnaść kampartyi časova spyniałasia (apazicyja prapanavała jaje zabaranić), u dziaržaŭnych ustanovach zabaraniałasia stvarać struktury lubych palityčnych arhanizacyj.
Pradpryjemstvy, ustanovy i arhanizacyi sajuznaha značeńnia, što byli na terytoryi Biełarusi, pieradavalisia va ŭłasnaść respubliki. Ale u hety lik nie ŭvajšli tyja ź ich, što kiravalisia z Maskvy.
Kali Biełaruś kančatkova atrymała niezaležnaść?
Valancin Hołubieŭ, Zianon Paźniak i Volha Hałubovič u pieršy dzień siesii
Ale Saviecki Sajuz jašče praciahvaŭ isnavać. U vieraśni Biełaruś atrymała svaju sučasnuju nazvu («Respublika Biełaruś») i dziaržaŭnuju simvoliku — bieł-čyrvona-bieły-ściah i hierb «Pahonia». Śpikier parłamienta Stanisłaŭ Šuškievič praciahvaŭ jeździć u Maskvu i ŭdzielničać u abmierkavańni novaj Sajuznaj damovy.
Kančatkovuju kropku pastavili padziei śniežnia 1991 hoda. Padpisańnie Biełaviežskich pahadnieńniaŭ, jaki kanstatavali, što SSSR spyniŭ isnavańnie. Ratyfikacyja hetych pahadnieńniaŭ Viarchoŭnymi Savietami troch respublik. Adstaŭka Michaiła Harbačova.
Takim čynam, padziei 25 žniŭnia stali adnymi ź losavyznačalnych u biełaruskaj historyi i adnym z važniejšych etapaŭ u abviaščeńni niezaležnaści.
Tady jaje kaštoŭnaść uśviedamlałasia nie ŭsim hramadstvam. Naprykład, u armii prysiaha na viernaść Biełarusi adbyłasia ŭ apošni dzień 1992 (!) hoda. Dla častki biełarusaŭ niezaležnaść sapraŭdy zvaliłasia jak śnieh na hałavu.
Ale heta nijak nie źmianšaje značeńnia taho, za što — chaj sabie tady i ŭ mienšaści — zmahalisia biełaruskija patryjoty i što stała realnaściu 30 hadoŭ tamu.
