Valancin Piańkoŭski. Bajavy hienierał, jakoha błytajuć sa špijonam
Vučyŭsia ŭ Abjadnanaj biełaruskaj vajskovaj škole ŭ čas biełarusizacyi, trapiŭ pad abvinavačvańni NKVD, prajšoŭ usiu vajnu i dasłužyŭsia da hienierała armii. Pra talenavitaha biełarusa-vojenačalnika i złaviesny cień špijona-adnafamilca piša vajskovy historyk Vital Čyrvinski.
U savieckim vojsku adzinaccać uradžencaŭ Biełarusi dasłužylisia da vysokaha vajskovaha zvańnia hienierała armii. Dziesiać ź ich paśla śmierci byli ŭračysta pachavanyja ŭ Maskvie. A adzinym ź ich, chto znajšoŭ spačyn u rodnaj ziamli, staŭ Valancin Piańkoŭski. I na toje byli svaje pryčyny.
Navat u paradnym mundziry hienierała armii vočy Valancina Piańkoŭskaha vydajuć dobraha čałavieka. Niby Dzied Maroz źniaŭ svaju doŭhuju vatnuju baradu i zamianiŭ čyrvonaje futra ź vialikim biełym kaŭniarom na vajskovuju formu. Wikimedia Commons
U vojsku z 16 hadoŭ
Valancin Piańkoŭski naradziŭsia ŭ 1904 hodzie ŭ Mahilovie ŭ siamji čyhunačnika. Jahony baćka, Anton Ivanavič, byŭ sielaninam, pachodziŭ ź vioski Varnavina na Mścisłaŭščynie, u pošukach lepšaj doli pierabraŭsia ŭ horad.
U 1918 hodzie Valancin skončyŭ dva kłasy 2-j stupieni (u siońniašnim razumieńni — 5 i 6 kłasy). Tak jon paśla paznačyŭ svaju adukacyju ŭ aŭtabijahrafii. Vierahodna, heta było Aršanskaje realnaje vučylišča, jakoje ŭ 1918 hodzie rearhanizavali ŭ škołu 2-j stupieni (8 kłasaŭ).
Aršanskaje realnaje vučylišča (z 1918 hoda — škoła druhoj stupieni, ciapier — aršanskaja himnazija № 2). Fota Alaksieja Drupava, radima.org
Piatnaccacihadovym junakom Piańkoŭski ŭładkavaŭsia čornarabočym na čyhunku ŭ Oršy. Uletku padpracoŭvaŭ parabkam na vioscy. A vosieńniu 1920 hoda zapisaŭsia ŭ šerahi Čyrvonaj armii, a dakładniej — u vajenizavanuju achovu (VOCHR).
Historyja skłałasia tak, što ŭ nastupnyja dziesiacihodździ najbolšaje značeńnie ŭ SSSR buduć mieć zmahańnie z kontrrevalucyjaj i budaŭnictva sacyjalizmu. I choć čyrvonaarmiejec Piańkoŭski nie braŭ udziełu va ŭzbrojenych sutyčkach z «kontrrevalucyjnymi elemientami», tolki achoŭvaŭ čyhunku i važnyja abjekty na joj, a taksama supravadžaŭ hruzy, u aficyjnaj jaho bijahrafii źjaviŭsia karysny dla dalejšaj karjery punkcik: «udzielnik Hramadzianskaj vajny».
U studzieni 1921 hoda vojski VOCHR rasfarmiravali, a Piańkoŭski vykazaŭ žadańnie słužyć dalej. Siamnaccacihadovaha junaka nakiravali ŭ Pietrahrad, dzie jon praz hod skončyŭ 21- ia kavaleryjskija kursy. Tak atrymałasia, što ŭ składzie zvodnaha eskadrona kursantaŭ jon paŭdzielničaŭ u «likvidacyi biełafinskaj avantury ŭ Karelii», to-bok zadušeńni rehularnymi častkami Čyrvonaj armii (8,5 tysiačy čałaviek) u listapadzie 1921 — sakaviku 1922 hoda Karelskaha antybalšavickaha paŭstańnia. Hety epizod taksama znajšoŭ svajo miesca ŭ jahonych budučych bijahrafijach.
«Vyšejšaj adukacyi niama, ale i patreby ŭ joj nie maje»
Vajavać, vidać, junaku spadabałasia, tamu paśla zakančeńnia vajennych dziejańniaŭ jon vyrašyŭ budavać karjeru prafiesijnaha vajskoŭca. Ale adnaho praktyčnaha bajavoha dośviedu było dla hetaha niedastatkova, treba było i padvučycca.
U Abjadnanuju biełaruskuju vajskovuju škołu ŭ Minsku (ABVŠ), dzie rychtavali budučych uzvodnych kamandziraŭ, Piańkoŭski trapiŭ u samy razhar biełarusizacyi. U mai 1925 hoda, kali jon vučyŭsia na druhim kursie, u škole źjavilisia pieršyja statuty i padručniki na biełaruskaj movie, častku zaniatkaŭ stali pravodzić na rodnaj movie kursantaŭ-biełarusaŭ. I ŭ nastupnyja dva hady kalektyŭ škoły namahaŭsia pastavić «ciahnik ABVŠ» na biełaruskija rejki. Padrabiaźniej pra hetu škołu i jaje słavutych vypusknikoŭ hł. u artykule «Bazyl Marhiełaŭ i Janka Jakuboŭski: chto i što pisaŭ u biełaruskamoŭnuju «Čyrvonaarmiejskuju praŭdu»» (№ 3/2018 «Našaj historyi»).
Budynak ABVŠ. Wikimedia Commons
Mabyć, vučyli ŭ Minsku dobra, kali budučy vojenačalnik zbudavaŭ usiu svaju nastupnuju karjeru na atrymanaj u ABVŠ siaredniaj adukacyi. Paźniej, užo paśla vajny, u adnoj sa słužbovych charaktarystyk jahony kamandzir tak i napisaŭ: «vyšejšaj adukacyi niama, ale i patreby ŭ joj nie maje». Bieź jaje Piańkoŭski tak i abyšoŭsia da kanca žyćcia. Inšymi jaho «ŭniviersitetami» byli tolki roznyja kursy ŭdaskanaleńnia.
Staršy lejtenant Valancin Piańkoŭski. 1930-ja hady. Z archiva siamji Piańkoŭskich
Dva hady za kratami NKVD
Taksama «ŭniviersitetami», ale ŭžo žyćciovymi, byli dla Piańkoŭskaha hod i dzieviać miesiacaŭ za kratami. U červieni 1938 hoda jaho, jak i mnohich vajskoŭcaŭ u tyja hady, aryštavali pa łžyvym danosie. Jon tady akurat viarnuŭsia ŭ Biełaruś ź Sievastopala, dzie słužyŭ kamandziram dyvizijona kursantaŭ miascovaha vučylišča zienitnaj artyleryi — i trapiŭ pad abvinavačańnie: polski špijon. Padstavaj stała polskaje pachodžańnie jaho kachanaj žonki Emy Stefanaŭny z Rabčynskich.
Razam z kachanaj žonkaj Emaj. 1930-ja hady. Fota z archiva siamji Piańkoŭskich
Piańkoŭskaha pazbavili pasadaŭ, dapytvali i katavali. Žonku z šaścihadovym synam vysielili sa słužbovaj kvatery, i jany byli vymušanyja šukać sposaby vyžyć. Ale Piańkoŭski nie złamaŭsia, nie ahavaryŭ siabie. I ŭrešcie byŭ vyzvaleny. Ci moh ujavić zvolnieny z armii major, siedziačy ŭ sakaviku 1940 hoda ŭ turemnaj kamiery, što projduć usiaho niejkija dva z pałovaj hady — i jon stanie ŭžo hienierał-majoram?
Jak pałonnyja rumyny
Kali nacysckaja Hiermanija napała na SSSR, Piańkoŭski ŭžo słužyŭ u Kijeŭskaj asobaj vajskovaj akruzie. Padčas «Kijeŭskaj katastrofy» 1941 hoda na 17 sutak trapiŭ u akružeńnie, ale zdoleŭ vyrvacca. Uznačaliŭšy vialikuju hrupu vajskoŭcaŭ, kamandzir vyvieŭ jaje da svaich: arhanizavana, sa zbrojaj, dakumientami i ŭ vajskovaj formie, razam z paranienymi, jakich nie pakinuŭ na zhubu. Za heta Piańkoŭskaha ŭznaharodzili ordenam Čyrvonaha Ściaha. «Ustojlivy, biasstrašny ŭ bai, addany radzimie kamandzir» — havaryłasia va ŭznaharodnym liście.
Padčas bitvy pad Stalinhradam Piańkoŭski vajavaŭ u składzie Paŭdniova-Zachodniaha frontu, jakomu supraćstajali rumynskija vojski. Heta była ideja načalnika štaba 21-j armii Valancina Piańkoŭskaha — zamaskiravać ad voraha vojski na pravym bierazie Dona. Ad zachavańnia hetaj tajamnicy zaležaŭ pośpiech kontrnastupleńnia, tamu budavalisia falšyvyja masty, imitavałasia dziejnaść usich vajskovych słužbaŭ, navat radyjohramy byli składzienyja tak, kab zabłytać voraha.
I ŭsio heta dało plon. Udar atrymaŭsia niečakany i zabiaśpiečyŭ pośpiech vojskaŭ usiaho frontu. 3-ja rumynskaja armija była raźbitaja, šmat rumynskich vajskoŭcaŭ trapiła ŭ pałon. Siarod inšych vajennapałonnych rumyny, u niadaŭnim minułym nieadukavanyja sialanie, vyłučalisia niejkaj niedyscyplinavanaściu, zatuzanaściu. Moža, tady i naradziłasia prymaŭka: «Što vy ciahnieciesia, jak pałonnyja rumyny»?
Rumynskija vajskoŭcy, zachoplenyja ŭ pałon pad Stalinhradam vojskami Paŭdniova-Zachodniaha frontu. Śniežań 1942 hoda. Waralbum.ru
Vajavaŭ Piańkoŭski i na Kurskaj duzie. Viečaram 6 lipienia jon staŭ śviedkam lehiendarnaha pavietranaha boju, kali ŭ niebie nad jaho kamandnym punktam lotčyk-biełarus Alaksandr Haraviec (hł. pra jaho artykuł u № 12/2019 «Našaj historyi») źbiŭ 9 samalotaŭ praciŭnika. A letam 1944 hoda ŭ składzie 1-ha Prybałtyjskaha frontu vyzvalaŭ biełaruskija harady i vioski.
Misija ŭ Paŭnočnaj Karei
Kapitulacyju nacysckaj Hiermanii Valancin Piańkoŭski sustreŭ u Łatvii. Ledź paśpieŭ naviedać u adpačynku svaju siamju — i adrazu rušyŭ na Daloki Uschod, dzie ŭznačaliŭ štab 25-j armii. Čyrvonaja armija rychtavałasia da bajavych dziejańniaŭ suprać Japonii.
Savieckija vojski ŭ vyzvalenym ad japoncaŭ Pchieńjanie. 1945 hod. Fota Jakava Hudkova, RIA «Novosti»
8 žniŭnia 1945 hoda SSSR abjaviŭ vajnu Japonii. Sajuźniki pa antyhitleraŭskaj kaalicyi — Vialikabrytanija i ZŠA — viali vajnu ź Japonijaj sa śniežnia 1941-ha, i Mańčžurskaja nastupalnaja apieracyja była častkaj abaviazalnictvaŭ pierad sajuźnikami, uziatych Iosifam Stalinym na Jałcinskaj kanfierencyi (hł. pra jaje ŭ № 8/2019 «Našaj historyi»). 25- ia armija, dzie słužyŭ načalnikam štaba Valancin Piańkoŭski, raźbiła japoncaŭ i zamacavałasia na paŭnočnaj častcy Karejskaha paŭvostrava.
Na trybunie były kapitan Čyrvonaj armii Kim Ir Sien na mitynhu ŭ Pchieńjanie 14 kastryčnika 1945 hoda. Na jaho cyvilnym pinžaku pieršaja savieckaja ŭznaharoda — orden Čyrvonaha Ściaha, atrymany pa vynikach Mańčžurskaj apieracyi. Siarod savieckich vojenačalnikaŭ u hety momant na trybunie znachodziŭsia i načalnik štaba 25-j armii hienierał-lejtenant Valancin Piańkoŭski. Na hetym samym mitynhu, jaki pravodziŭsia ŭ honar Savieckaj Armii i prachodziŭ na haradskim stadyjonie, vystupiŭ kamandujučy 25-j armijaj hienierał-pałkoŭnik Ivan Čyściakoŭ, jaki pradstaviŭ karejcam, što sabralisia, Kim Ir Siena jak ich «nacyjanalnaha hieroja». Tak pačałosia ŭzychodžańnie Kim Ir Siena da viaršyniaŭ ułady. U 1953 hodzie jon stanie ŭžo maršałam KNDR, a jašče paźniej — prezidentam. Wikimedia Commons
Demantavaŭ pomnik Stalinu ŭ Minsku
U mai 1961 hoda, pierad hetym 15 hadoŭ prasłužyŭšy načalnikam štaba šerahu vajskovych akruhaŭ, pieradusim na ŭschodzie SSSR, Valancin Piańkoŭski atrymaŭ vysokaje zvańnie hienierała armii. A praz dva miesiacy jon viarnuŭsia na radzimu: byŭ pryznačany na pasadu kamandujučaha vojskami Biełaruskaj vajskovaj akruhi.
U SSSR u hety čas razharnułasia rašučaja baraćba z kultam Stalina. Na histaryčnym CHCHII źjeździe KPSS u Maskvie (17—31 kastryčnika 1961 hoda), jaki pryniaŭ pa hetym pytańni hučnyja pastanovy, u jakaści delehata z pravam hołasu prysutničaŭ i Valancin Piańkoŭski.
U noč na 1 listapada, realizujučy pastanovy źjezda, trunu ź ciełam «baćki narodaŭ» prybrali z Maŭzaleja na Krasnaj płoščy ŭ Maskvie. A paśla taho pa ŭsich haradach i nasielenych punktach Savieckaha Sajuza pačałosia chutkaje źniščeńnie vyjaŭ tyrana i pastaŭlenych u jaho honar pomnikaŭ, a taksama pierajmienavańnie vulic jahonaha imia. Nie staŭ vyklučeńniem i Minsk.
Užo 2 listapada praśpiekt imia Stalina, «uličvajučy šmatlikija prapanovy pracoŭnych i chadajnictvy savieckich i hramadskich arhanizacyj horada Minska», byŭ pierajmienavany ŭ Leninski praśpiekt. My nie viedajem, ci chutka pamianiali šyldy na damach, ale ŭ numary haziety «Źviazda» za 1 listapada adras redakcyi jašče byŭ paznačany jak «praśpiekt imia Stalina, 77», a nazaŭtra adras redakcyi apieratyŭna źmianiŭsia — «Leninski praśpiekt, 77».
Źniščeńnie pomnika Stalinu, jaki ŭsiaho 9 hadoŭ tamu, u 1952- m, byŭ uračysta pastaŭleny na Centralnaj (ciapier Kastryčnickaj) płoščy, daručyli vajskoŭcam. Štab Biełaruskaj vajskovaj akruhi znachodziŭsia adnosna niedaloka ad Centralnaj płoščy, zabudovy pamiž imi tady nie było, tamu kamandujučy vojskami hienierał armii Valancin Piańkoŭski, vierahodna, moh bačyć pomnik niepasredna sa svajho pracoŭnaha miesca.
Piańkoŭskija nazvali svajho adzinaha syna dziŭnym imieniem — Emvał (Ema + Valancin). U tyja časy zachapleńnie padobnymi navatvorami nie było redkaściu. Praŭda, paśla revalucyjny entuzijazm pryhas, i ŭ pašparcie syn užo byŭ zapisany Valancinam. Valancin Piańkoŭski-małodšy taksama staŭ vajskoŭcam, dasłužyŭsia da pałkoŭnika i pachavany kala svaich baćkoŭ na Uschodnich mohiłkach Minska. Fota z archiva siamji Piańkoŭskich, druhaja pałova 1950-ch hadoŭ. Z archiva siamji Piańkoŭskich
Nieviadoma, jakija dumki błukali tady ŭ hałavie addanaha kamunista Piańkoŭskaha. Ale zahad byŭ vykanany, i ŭsio było zroblena pa-vajskovamu «čotka». U noč na 3 listapada płošču, dzie stajaŭ pomnik, ačapili płotam i vajskoŭcami. Dziesiacimietrovuju statuju abmatali toŭstym stalovym trosam — i dva tankavyja ciahačy, paśla niekalkich sprobaŭ raschistać, zdoleli jaje pavalić. Boty, umacavanyja ŭ hłybiniu kanstrukcyi stalovymi rejkami, adryvali asobna. Tak pomnik, jaki budavaŭsia na viaki, nie pražyŭ i dziasiatka hadoŭ.
«Svajak» ahienta brytanskaj i amierykanskaj raźviedak
U 1963 hodzie savieckaje hramadstva, nie raśpieščanaje ŭnutranymi siensacyjami, prosta ŭskałychnułasia ad hučnaj naviny: pałkoŭnika Hałoŭnaha raźviedvalnaha ŭpraŭleńnia Aleha Piańkoŭskaha vinavaciać u špijanažy na karyść ZŠA i Vialikabrytanii!
«Zdradnika radzimy» rasstralali, a proźvišča «Piańkoŭski» na prastorach Savieckaha Sajuza stała asacyjavacca pieradusim ź im. A praz dva hady — jašče adzin infarmacyjny vybuch: za miažoj vyjšli «Zapiski Piańkoŭskaha». Jakija saviecki bok, viadoma, nazvaŭ «brudnym, pravakacyjnym fabrykavańniem anhlijskaj i amierykanskaj raźviedak».
U svaich zapiskach Aleh Piańkoŭski nazyvaŭ Valancina Piańkoŭskaha baćkavym dziadźkam (bratam dzieda). Pisaŭ jon pra heta z honaram, ale jość mierkavańnie, što heta byŭ prosta chałodny raźlik: mahčyma, «svajactva» z hienierałam armii ŭzmacniała pazicyi špijona ŭ vačach zachodnich partnioraŭ, nadavała jamu vahi.
Možna tolki zdahadvacca, što pieražyvaŭ u suviazi z hetymi padziejami bajavy hienierał. Ale, na jahonaje ščaście, KHB i kontrraźviedka, pravioŭšy pravierku, aficyjna pryznali, što vykryty špijon — prosta adnafamilec hienierała. Tym nie mienš «asadačak zastaŭsia».
Ema Valancinaŭna Piańkoŭskaja, unučka hienierała, i siońnia ŭ 99 vypadkach sa 100 čuje pra ahienta amierykanskaj i anhlijskaj vyviedak, kali nazyvajecca pa proźviščy zasłužanaha dzieda…
Pachavany ŭ rodnaj ziamli
Pamior Valancin Piańkoŭski ŭ Minsku 26 krasavika 1969 hoda: raptoŭna, jak zvyčajna pišuć u takich vypadkach, u roskvicie sił.
Pomnik na mahile Valancina Piańkoŭskaha. Minsk, Uschodnija mohiłki. Fota Vitala Čyrvinskaha
Jahonyja apošnija pasady nie byli źviazanyja ź Biełaruśsiu. Paśla trochhadovaha kamandavańnia vojskami Biełaruskaj vajskovaj akruhi jon čatyry hady byŭ namieśnikam ministra abarony SSSR pa bajavoj padrychtoŭcy, a zatym — vajennym inśpiektaram-savietnikam hrupy hienieralnych inśpiektaraŭ Ministerstva abarony SSSR. Zrazumieła, što žyŭ u Maskvie, ale chavali jaho tym nie mienš u Minsku.
Pachavańnie adbyvałasia vielmi ŭračysta. Błakitnaja zała Doma aficeraŭ. Najvyšejšaje kiraŭnictva respubliki ŭ hanarovaj varcie. Truna na harmatnym łafiecie. Pracesija pa Leninskim praśpiekcie. Na płoščy Pieramohi trunu źniali z łafieta i abnieśli vakoł pomnika.
A pachavali Valancina Piańkoŭskaha na Uschodnich mohiłkach u najbolš hanarovym miescy — nasuprać centralnaha ŭvachoda. Da jaho ŭ hetym miescy, zareziervavanym dla najvyšejšych partyjnych bonzaŭ BSSR, była tolki adna mahiła — Hieroja Savieckaha Sajuza i šmathadovaha staršyni prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR Vasila Kazłova, jaki pamior u śniežni 1967 hoda.
Ciapier ža ŭ tym miescy — mahiły 13-ci biełaruskich savieckich dziejačaŭ, heta peŭny biełaruski anałah maskoŭskich pachavańniaŭ kala Kramloŭskaj ściany. Amal usie asoby, jakija tam lažać, u dzień pachavańnia Piańkoŭskaha stajali la jaho truny z čyrvona-čornymi paviazkami na rukavach: Uładzimir Kamienski, Ivan Palakoŭ, Uładzimir Łabanok, Uładzimir Mickievič, Siarhiej Prytycki, Fiodar Surhanaŭ, Cichan Kisialoŭ, Piatro Mašeraŭ.
Braniavy zavułak, 4 — namienkłaturny dom, dzie žyŭ Valancin Piańkoŭski, a ciapier žyvuć jahonyja naščadki.Na toj momant jon byŭ adnym z najlepšych u Biełarusi. Fota Vitala Čyrvinskaha
Kožnaje ź pieraličanych proźviščaŭ vy lohka sustreniecie ŭ tapanimicy Minska i inšych biełaruskich haradoŭ, ich imiony nosiać škoły i kaledžy. A voś Piańkoŭskaha ŭ hetym šerahu niama. Paśla jaho śmierci tak i nie źjaviłasia anivodnaj vulicy jaho imia: ni ŭ rodnym Mahilovie, ni ŭ Oršy, dzie jon pravioŭ maładość, ni ŭ Minsku, ni navat u Połacku, jaki jon vyzvalaŭ u 1944 hodzie i dzie jamu prysvoili tytuł hanarovaha hramadzianina. Ni škołam, ni pijanierskim družynam jahonaje imia nie prysvojvałasia, choć heta tady było modna. Adsutničaje navat pamiatnaja šylda ŭ honar hienierała-biełarusa na domie, dzie jon žyŭ u Minsku.
Možna mierkavać, što heta było niepasredna źviazana ź dziejnaściu adnafamilca-špijona, čyjo proźvišča było na słychu. I pra jaho nie chacieli lišni raz nahadvać navat takim čynam. Moža, mienavita ŭ hetym taksama pryčyna, čamu i pachavali hienierała armii ź miescam pracy ŭ stalicy SSSR na radzimie, a nie na adnym z hałoŭnych panteonaŭ Maskvy, jak heta zvyčajna rabili z vajskoŭcami takoha ŭzroŭniu?
