Tabakierki suprać cara i čorta. Jak modny aksiesuar zrabiŭsia instrumientam prapahandy
Siońnia tabakierki, admysłovyja skrynački dla zachoŭvańnia niuchalnaha tytuniu («tabaki»), całkam vyjšli z praktyčnaha ŭžytku. Ale ŭ XVII—XIX stahodździach hetaja reč vykarystoŭvałasia masava i, akramia niepasrednaha pryznačeńnia, časta słužyła srodkam pieradačy patryjatyčnych łozunhaŭ i vyzvolnych idej. Pra toje, jaki śled pakinuli tabakierki ŭ historyi, litaratury i mastactvie našaj krainy, piša doktar historyi Aleś Bieły.
Srebranaja tabakierka paŭstanca 1863 hoda z vyhraviravanym na joj vokam Božaha Providu. Limged.pl
Nie tolki kuryć, ale i niuchać
Spažyvańnie niuchalnaha tytuniu (słova «tabaka» pryniata ŭžyvać mienavita dla jaho) razam ź jaho kureńniem, a časam i žavańniem pačało raspaŭsiudžvacca ŭ Jeŭropie z kanca XV stahodździa paśla adkryćcia Amieryki Chrystaforam Kałumbam. Niuchańnie tabaki jeŭrapiejcam upieršyniu było zaśviedčana ŭ 1493 hodzie, kali brat Ramon Pane, udzielnik ekśpiedycyj Kałumba, žyŭ misijanieram siarod indziejcaŭ — karennych žycharoŭ Haici.
Raspaŭsiudžvańnie novaj zvyčki pa Jeŭropie išło marudna i sutykałasia z rezkaj krytykaj z boku Carkvy i maralistaŭ. Adnak užo ź siaredziny XVII stahodździa niuchańnie tabaki stała ŭsprymacca ŭ hramadstvie jak bolš-mienš prymalnaje. Bolš za toje, hetaja zvyčka pačała navat uvachodzić u modu. Pry hetym, u adroźnieńnie ad kureńnia, niuchańnie tabaki stała šmat dzie ličycca prystojnym navat dla žančyn.
Amatary tabaki ličyli, što pračyščać z dapamohaj spravakavanaha tabakaj čchańnia dychalnyja šlachi karysna dla zdaroŭja. Choć sučasnaja miedycyna ź biaśpiečnaściu takoj «terapii» naŭrad ci pahodzicca.
Pik mody na tabaku pryjšoŭsia na druhuju pałovu XVIII stahodździa. Dalej jaje papularnaść pastupova źmianšałasia, ale ciaham XIX stahodździa zastavałasia jašče na davoli vysokim uzroŭni. Prytym zvyčaj mienavita niuchać tabaku zatrymaŭsia najdaŭžej siarod pradstaŭnikoŭ tych prafiesij, jakim kuryć tytuń u toj čas z roznych pryčyn było niajomka abo niebiaśpiečna: dypłamataŭ, advakataŭ, lekaraŭ, minioraŭ ci drukaroŭ.
Trymajcie svaju tabaku suchoj
Niedzie z druhoj pałovy XVII stahodździa pačynajecca historyja tabakierak, patrebnych dla taho, kab trymać tabaku suchoj. Z hetaha času tabakierki robiacca chatniaj rečču masavaha ŭžytku. U zaležnaści ad fantazii i dastatku ŭładalnikaŭ heta mahli być ci vielmi prostyja, čysta ŭtylitarnyja skrynki, ci sapraŭdnyja pradmiety dekaratyŭna-prykładnoha mastactva i, urešcie, raskošy.
Materyjały dla tabakierki mahli być samyja raznastajnyja: dreva, mietały (u tym liku zołata i srebra, časam ź inkrustacyjami kaštoŭnymi kamianiami), słanovaja kostka, parcalana, rohi, pancyr čarapachi, pierłamutr, kieramika.
Załataja tabakierka siaredziny XIX stahodździa z partretam Napaleona Banaparta. anticstore.com
Mahli być nievialikija tabakierki dla asabistaj kišeni i bolšyja, kalektyŭnyja skrynki, dla supolnaha nastolnaha vykarystańnia. Anhlijskija manarchi ŭ svaich pałacach mieli navat admysłovyja pakoi dla zachoŭvańnia kalekcyi raznastajnych tabakierak.
Kišennyja tabakierki, jak praviła, vyrablali dla zachoŭvańnia nievialikaj kolkaści tabaki, niepasrednaha asabistaha ŭžyvańnia na dzień-dva. Formy hetych skrynak nie abmiažoŭvalisia zvyčajnymi prastakutnikami. Kruhłaja i avalnaja formy byli nie mienš papularnymi, a niekatoryja parcalanavyja tabakierki vyrablalisia ŭ formie marskich rakavin, choć hety styl byŭ bolš redkim. Traplalisia taksama šklanyja abo kieramičnyja butelečki. Samyja biednyja spažyŭcy tabaki zadavalnialisia tabakierkami z rohu (adpaviednaj formy), dreva, blachi, skury, biarosty i navat… bulby! Naš słavuty mastak Jazep Drazdovič, darečy, časam vyrazaŭ tabakierki z dreva.
«Ajfon» XVIII stahodździa
Jak i luby modny aksiesuar, tabakierki rabilisia pradmietam, z dapamohaj jakoha možna było pakazać indyvidualnaść i statusnaść ich haspadara. Dla hetaha mnohija ź ich razmaloŭvalisia ŭručnuju pa indyvidualnych zamovach. Na viečkach źmiaščali jak minijaciurnyja realnyja piejzažy, tak i idealizavanyja bukaličnyja, a časam — kamičnyja i satyryčnyja scenki. Tut možna było sustreć i batalnyja dy pobytavyja sceny, zamaloŭki z kałanijalnaha žyćcia, a taksama partrety — u tym liku samich uładalnikaŭ (hetak zvanyja «kamiea»).
Kašubski ražok. Dla kašubaŭ, małoha naroda ŭ polskim Pamor‘i, tabakierki — najčaściej zroblenyja z vałovaha rohu (polsk. rożek kaszubski) — adzin z najbolš typovych turystyčnych suvieniraŭ, svojeasablivy kašubski nacyjanalny simvał. Wikimedia commons
Adnymi z samych raskošnych byli francuzskija tabatières, jakija vyrablalisia z zołata i ŭpryhožvalisia dyjamientami, amietystami dy sapfirami. Ich časta hraviravali, emaliravali albo azdablali čakankaj.
Doŭhi čas liście tytuniu cierli na tabaku sami spažyvalniki na admysłovych tarkach niepasredna pierad užytkam abo zapaŭnieńniem tabakierki. Tamu časam možna sustreć kamplekty «tabakierka + tarka», aformlenyja ŭ adnym styli.
Suśviet u kišeni
U tvorach polskamoŭnych litarataraŭ i mastakoŭ XIX stahodździa tabakierki časta adyhryvajuć važnuju simvaličnuju rolu. U pieršuju čarhu ŭ tvorach kłasikaŭ «lićvinskaha» ramantyzmu, našych ziemlakoŭ, źviazanych ź Vilenskim univiersitetam.
Pieršy taki tvor — niaskončanaja paema słavutaha «archipramianistaha» fiłamata Tamaša Zana «Tabakierka» (pieršapačatkovaja nazva — «Śmierć tabakierki», polsk. «Zgon tabakiery»), napisanaja ŭ 1818 hodzie. Hieroj paemy, stary barski kanfiederat, vykołvaje ihołkaj na tabakiercy scenki z vobrazami narodnaj tvorčaści i pobytu.
I akazvajecca, što małaja tabakierka moža źmiaščać u sabie ceły suśviet: pachavańnie lehiendarnaha kniazia Śvintaroha ŭ Vilni pavodle pahanskaha abradu, sialanskaje viasielle, scenku z rusałkami, što hajdajuć na holli dreŭ začaravanaha imi chłopca, ledź nie poŭny cykł sielskahaspadarčych rabot i cełuju baładu, zasnavanuju na narodnym padańni pra Biekiešavu haru ŭ Vilni.
U niečym heta paema pieraklikajecca z asnoŭnaj idejaj litaraturnaj kazki Uładzimira Adojeŭskaha «Haradok u tabakiercy» (1834), na jakoj vychoŭvałasia šmat pakaleńniaŭ ruskamoŭnych dziaciej. Tady taki pryjom byŭ u litaratury zusim novym: niejkaja drobnaja reč praz uspaminy i asacyjatyŭnyja suviazi robicca simvaličnym źmieścivam historyi siamji abo cełaha naroda, svojeasablivaj «kulturnaj DNK».
Tabakierki na takuju rolu nadavalisia ci nie najlepš. Pa- pieršaje, jany byli pradmietam davoli intymnym, asabistym. Ich nasili pry sabie, blizka da cieła, a dzialilisia tabakaj pieravažna ź ludźmi, jakim daviarali. Pa- druhoje, tabaka fakturaj nahadvała porach, a častavańnie joj pračytvałasia jak siabroŭski žest, adrasavany mienavita tavaryšu pa zbroi. Tamu całkam łahična, što ŭ XIX stahodździ, amal na piku papularnaści tabakierak, jany niaredka vykarystoŭvalisia — śviadoma ci nie — jak «zbroja» ŭ ideałahičnaj vajnie na našych ziemlach.
Patryjatyčny «Instahram» paŭstańnia
Kali 28 kastryčnika 1794 hoda rasijskija vojski paradnym šychtom ustupili ŭ polskuju stalicu paśla t. zv. Pražskaj raźni (Praha — tahačasnaje pradmieście Varšavy na pravym bierazie Visły, a ciapier rajon polskaj stalicy), haradskija ŭłady, kab załahodzić Alaksandra Suvorava, padnieśli jamu chleb-sol, klučy ad horada i ŭpryhožanuju dyjamientami załatuju tabakierku z nadpisam «Varšava — svajmu zbavicielu».
Tabakierka 1863 hoda z hierbami Polščy, Litvy i Rusi. a.allegroimg.com
Ale ŭsio ž čaściej, čym tryumfalnyja mahilščyki Rečy Paspalitaj, užyvali tabakierku jak srodak prapahandy jakraz insurhienty.
U pieciarburhskim Ermitažy zachoŭvajecca tabakierka pačatku XIX stahodździa z alehoryjaj padziełaŭ Rečy Paspalitaj. Na joj — postać sumnaha šlachciča, jaki ŭ rospačy pieražyvaje bol ad straty dziaržavy, ź niamieckamoŭnym nadpisam «Des Polen Klage» («Skarha, abo Žałoba Polščy»).
Tabakierka z kalekcyi Dziaržaŭnaha Ermitaža ŭ Sankt-Pieciarburzie. wilanow-palac.pl
Asabliva mnoha takich «revalucyjnych» tabakierak viadoma z časoŭ paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ. Sa znakami «Arła» i «Pahoni» (časam taksama i Archanioła Michaiła — simvała Rusi), nadpisami «Boža, zachavaj Polšču» i inš. Niaredkim matyvam byli i źmieščanyja na tabakierkach partrety nacyjanalnych hierojaŭ — taksama, darečy, jak i na filižankach dla kavy (hł. artykuł u № 4/2018 pra pieršych našych kavamanaŭ).
Tajemnyja znaki ad kłasikaŭ
Asabliva važnaja simvaličnaja rola adviedzienaja tabakierkam u paemie Adama Mickieviča «Pan Tadevuš». U pieršaj knizie tvora Padkamory, pastukaŭšy ŭ załatuju tabakierku, pramaŭlaje cełuju tyradu, haniačy francuzskaje valnadumstva jahonaj maładości. Jano, na jahonuju dumku, i pryviało da zaniapadu Rečy Paspalitaj.
Tabakierka Padkamoraha taksama źmiaščała ŭ sabie patryjatyčnuju dekłaracyju — partret apošniaha karala Stanisłava-Aŭhusta Paniatoŭskaha:
Na ščaście, Padkamory čchnuŭ mahutna dvojčy.
«Vivat!» — skazali ŭsie. Jon dziakavaŭ ad serca
I palcami pačaŭ zvanić pa tabakiercy,
Što z zołata była, z bryljantavaj apravaj,
Z partretam unutry manarcha Stanisłava —
Ad karala padarak baćku ŭłasnaručny.
Jaje jon dastavaŭ u kožny momant zručny
I zvonam znak davaŭ, što choča adazvacca.
(Pierakład Piatra Bitela)
U čaćviortaj knizie paemy tabakierku ŭžyvaje jak patryjatyčny simvał užo ksiondz Robak — hałoŭny, pa sutnaści, hieroj paemy. Kali jon častuje tabakaj ź jaje vakoličnuju šlachtu ŭ karčmie Jankiela, to vyśviatlajecca, što tabaku cierli sami ajcy-paŭliny ŭ Čanstachovie, samaj viadomaj cytadeli polskaha patryjatyzmu. A dalej u razmovie, jakaja pastupova nabyvaje ŭsio bolš antycarski i pranapaleonaŭski źmiest, Robak, jon ža Jacak Saplica, pryznajecca:
Ad hetaje tabaki mnohija ŭžo čchali!
Paviercie, heta tabakierka hienierała
Dambroŭskaha razy čatyry častavała!
I z kožnym nastupnym ščopciem tabaki, jakoj častujecca z tabakierki čarhovy surazmoŭca, usioj hramadzie byccam pastupova pieradajecca «virus» paŭstanckaha nastroju. Kali ž źmieściva tabakierki całkam vyčarpanaje, na jaje dnie znachodzicca batalnaja scena z Napaleonam Banapartam, jakomu ŭ paemie Mickieviča adviedziena miesijanskaja rola.
Ksiondz Robak z tabakierkaj, poŭnaj insurhienckaj «zarazy», ahituje šlachtu. Z ekranizacyi «Pana Tadevuša» režysiora Andžeja Vajdy. lectury.kochamjp.pl
Proźvišča adnaho z najbolš zacikaŭlenych słuchačoŭ Robaka ŭ hetaj scenie — Skałuba. I takoje sama proźvišča, zusim nievypadkova, nosić adzin ź piersanažaŭ opiery Stanisłava Maniuški «Strašny dvor», klučnik hetaha samaha «začaravanaha» domu. Skałuba ŭ svajoj słavutaj aryi pałochaje Macieja, čyju mužnaść vypraboŭvajuć złaślivym rozyhryšam, i prapanoŭvaje jamu tabaku jak srodak ad bajaźlivaści. Kožny z kupletaŭ aryi skančajecca zaklikam: «Baišsia? Nie? Užyj tabaki».
Biezumoŭna, takoje spałučeńnie, Skałuba i tabaka, — adsyłka da pałymianaj patryjatyčnaj pramovy z «Pana Tadevuša», zaklik da paŭstańnia suprać caryzmu. Tak Maniuška daścipna padchoplivaje estafietu ŭ Mickieviča i pieradaje jaje nastupnym pakaleńniam. Hety namiok byŭ vidavočny dla znaŭcaŭ paemy, ale zamaskiravany kulturnym barjeram dla nieabaznanych u kantekście carskich cenzaraŭ. A naŭprost spasłacca na Adama Mickieviča ŭ tyja časy ŭ Rasijskaj impieryi było niemahčyma.
Aleharyčnuju estafietu nieŭzabavie padchapiła i novaje pakaleńnie kulturnych dziejačaŭ. Kłasik užo novaj biełaruskaj litaratury, Źmitrok Biadula, u 1940 hodzie napisaŭ fantastyčnuju i ŭ peŭnaj stupieni fiłasofskuju apovieść-kazku «Siarebranaja tabakierka», jakuju niekatoryja daśledčyki ličać schavanaj satyraj na represiŭny stalinski režym. Hałoŭny hepoj, zajac pad mianuškaj Dzida-dzed, u nievierahodna daŭnija časy złaviŭ samu Smepć i cxavaŭ jae ŭ tabakepcy. Ad hetaha ŭčynku mocna paciarpieli cyddzi, advakaty, ppakypopy i cłedčyja.
«Jany ckapdziacca, što, pakolki ciapep ludzi bydyć večna žyć, zabłytany ŭvec kodekc zakonaŭ i vypaŭ zycim pynkt ab kapy cmepciu. Kpyminalnyx i inšyx złaŭčynkaŭ bydze menš, dyk jupyctam actanecca adna tolki ppaca — pacvić kamapoŭ na bałoce». I ŭce, xto staranna cee cmepć na ziamli, xto ad jaje kormicca, nijak ne mohyć zmipycca z tym, što xtocci pazbaviŭ ix hetaj nadziejnaj krynicy dabrabytu.
Tabakierka, ułasnaručna vytačanaja sa słanovaj kostki Tadevušam Kaściuškam u Šviejcaryi, zachoŭvajecca ŭ muziei Vojska Polskaha ŭ Varšavie. tvn24.pl
Mienavita tabakierka jak miesca źniavoleńnia dla roznaj złybiady — pryjom, darečy, charakterny nie tolki dla biełaruskaj litaratury. U 1954 hodzie viadomy rasijski aŭtar Samuił Maršak u dziciačaj pjesie «Hora bajacca — ščaścia nie bačyć» zrabiŭ hety pradmiet turmoj dla ludskoha Hora-Złaščaścia, u jakuju jaho źmiaściŭ znachodlivy sałdat. Pavodle hetaj pjesy ŭ 1973 hodzie na kinastudyi «Biełaruśfilm» našym viadomym režysioram Viktaram Turavym byŭ źniaty dvuchsieryjny televizijny film.
Zastalisia tolki ŭ kazkach…
U asnoŭnym tabakierki, asabliva tyja, što źjaŭlalisia sapraŭdnymi mastackimi tvorami, byli, naturalna, zaŭsiody aksiesuaram, raspaŭsiudžanym siarod elity hramadstva. Ale prynamsi ŭ samym prostym vyhladzie pranikali jany i ŭ biełaruskaje sialanskaje asiarodździe, a tamu pakinuli śled i ŭ našym falkłory. Naprykład, u XIX stahodździ ŭ Słuckim paviecie była zapisanaja lehienda, jak biedny mužyk Mikałaj, jaki lubiŭ niuchać tabaku, pamianiaŭ «łob u łob» (biez dapłaty) svaju staruju tabakierku ź biarosty na zichotkuju, mabyć załatuju, ad vypadkova sustretaha nieznajomca. Ale praz peŭny čas znajšoŭ u kišeni tolki kapyt — pavučalny «padarunak» ad čorta.
Ilustracyja mastaka Viačasłava Vałynca da kazki «Och i załataja tabakierka». belnaviny.by
Papularnaj biełaruskaj kazkaj, jakuju časta ŭklučajuć u roznyja antałohii dy chrestamatyi i navat uviekaviečyli na paštovaj marcy, u apošnija niekalki dziesiacihodździaŭ zrabiłasia «Och i załataja tabakierka». Pavodle jaje, siracinie Janku, leśnikovamu synu, vypadkova dastajecca kaštoŭnaja tabakierka z cudadziejnym słuhoj, jaki žyvie ŭ joj i vykonvaje lubyja, navat samyja niemahčymyja zahady. I ŭ vyniku navat dapamahaje ažanicca z karaleŭskaj dačkoj. Što, zrešty, zusim nie prynosić siracinie ščaścia.
