Płan Ahinskaha. Jak sprabavali adradzić Vialikaje Kniastva Litoŭskaje pad skipietram Rasijskaj impieryi
Jak tolki ŭ 1795 hodzie z palityčnaj karty śvietu źnikła Reč Paspalitaja abodvuch narodaŭ, jaje elity adrazu pačali rabić sproby adradzić niekali mahutnuju dziaržavu. Kroki byli roznyja: adnyja šukali apieki pry dvarach jeŭrapiejskich manarchaŭ i ŭradaŭ, inšyja ŭskładali spadzieŭ na sumiesnuju vajnu z Turcyjaj suprać Rasii i ŭnutranaje paŭstańnie. Ale byli i takija, jakija sprabavali parazumiecca ŭ hetaj spravie z rasijskim impierataram. Pra adzin z takich płanaŭ piša kandydat histaryčnych navuk Pavieł Bułaty.
Palityk, dypłamat i vajar
Pačynajučy ź pieršych hadoŭ XIX stahodździa mnohija lićviny i palaki bačyli hałoŭnym svaim zbaŭcam Napaleona Banaparta. Mienavita z asobaj francuzskaha impieratara i jaho vialikaj armijaj źviazvalisia nadziei na adradžeńnie niezaležnaści Karaleŭstva Polskaha i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Heta znajšło svajo adlustravańnie, siarod inšaha, i ŭ pačatku mody nazyvać Napaleonami svaich novanarodžanych dziaciej (hł. pra hetuju tradycyju, jakaja raściahnułasia bolš čym na stahodździe, artykuł Dzianisa Lisiejčykava ŭ № 7/2019 «Našaj historyi»).
Ale byli i takija, chto nie chacieŭ daviarać los krainy ambitnamu karsikancu. Častka šlachty źnikłaj krainy vyrašyła pašukać ščaścia na inšym baku supraćstajańnia. Samym viadomym palitykam hetaj hrupoŭki byŭ Michał Kleafas Ahinski.
Tak, heta mienavita toj samy Ahinski, viadomy ciapier pierš za ŭsio jak kampazitar, aŭtar znakamitaha pałaneza «Raźvitańnie z radzimaj». Ale muzyka dla Michała Kleafasa była tolki chobi, bo ŭ pieršuju čarhu jon byŭ usio ž palitykam i dypłamatam. Jahonaja palityčnaja karjera pačałasia davoli rana i raźvivałasia chutka dy paśpiachova: u 20 hadoŭ Ahinski byŭ abrany pasłom na sojm (heta jak ciapier deputat parłamienta), u 25 staŭ nadzvyčajnym pasłom u Respublicy Złučanych Pravincyj (tak tady zvalisia ciapierašnija Niderłandy), a ŭ 28 atrymaŭ pasadu vialikaha padskarbija litoŭskaha (anałah ministra finansaŭ).
Potym było paŭstańnie na čale z Tadevušam Kaściuškam, padčas jakoha litoŭski padskarbi ŭziaŭsia za šablu. A paśla jaho parazy tryccacihadovy Ahinski byŭ vymušany na niekalki hadoŭ pakinuć baćkaŭščynu i padacca na emihracyju. Tady, darečy, i źjaviŭsia znakamity pałanez.
Pamiž Napaleonam i Alaksandram
Šaniec Ahinskamu viarnucca z emihracyi daŭ pałacavy pieravarot u Rasii ŭ sakaviku 1801 hoda, paśla jakoha na tron zamiest zabitaha zmoŭcami Paŭła I uzyšoŭ jahony syn Alaksandr I. Toj spačuvalna staviŭsia da Polščy i palakaŭ, a tamu praciahnuŭ im ruku parazumieńnia. Michał Kleafas Ahinski byŭ siarod tych, kaho heta adrazu natchniła i zbudziła nadzieju.
U 1801 hodzie jon pryjechaŭ u Hrodna i prysiahnuŭ novamu rasijskamu impierataru. A toj vykazaŭ pryjaznaść da byłoha paŭstanca i dapamoh jamu vyrašyć sprečki z raniej siekviestravanymi ziamielnymi ŭładańniami. Mahčyma, u vačach niekatorych sučaśnikaŭ Ahinskaha jaho adnosiny z rasijskimi ŭładami mahli ŭsprymacca jak zdrada, ale sam Michał Kleafas ličyŭ, što robić spravu na karyść ajčynie.
Viera ŭ mahčymaść parazumieńnia z rasijskimi ŭładami nie zhasła ŭ jaho i ŭ nastupnyja hady, kali ŭ šlachieckich asiarodkach byłoj Rečy Paspalitaj poŭnym chodam zabujała napaleonamanija.
Ahinski tady byŭ adnym ź niamnohich šlachcičaŭ, chto nie davieryŭsia Napaleonu i nie bačyŭ u im vyzvaliciela.
Jon, darečy, nieadnarazova asabista sustrakaŭsia z Banapartam i najvyšejšymi čynami Francyi i z hetych sustreč zrazumieŭ, što adradžeńnie Rečy Paspalitaj nie ŭvachodzić u płany Francyi, a Vialikaje Hiercahstva Varšaŭskaje, stvoranaje Napaleonam u 1807 hodzie, nie bolš čym farmalnaść. Padparadkoŭvałasia jano niepasredna impierataru Francyi, a vajskovyja farmavańni, nabranyja z palakaŭ, vykarystoŭvalisia jak «harmatnaje miasa» ŭ roznych kutkach Jeŭropy.
Takim Ahinski bačyŭ Sankt-Pieciarburh u 1811 hodzie, kali pisaŭ svaje prapanovy da Alaksandra I. Nieŭski praśpiekt i Kazanski sabor na malunku Bienžamiena Patersena. Fota: pastvu.com
Tamu Ahinski asensavana zrabiŭ staŭku na rasijskaha impieratara, jaki padavaŭsia jamu bolš libieralnym i adkrytym, čym francuzski. I takoje mierkavańnie nie było biespadstaŭnym: Alaksandr I u pieršyja hady kiravańnia ličyŭsia refarmataram i da terytoryj biełaruskich i litoŭskich hubierniaŭ, dałučanych da impieryi jaho babkaj Kaciarynaj II, staviŭsia ciarpima. Tam pa-raniejšamu dziejničaŭ Statut VKŁ 1588 hoda (jaho dziejańnie praciahvałasia da 1831 hoda ŭ Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniach, a ŭ inšych — da 1840- ha), a spravavodstva i navučańnie, jak i ŭ časy Rečy Paspalitaj, viałosia pa-polsku. Ahinski ličyŭ, što rasijski impieratar pavinien zamacavać hetyja paradki zakanadaŭča, a da taho ž jon moža zrabić jašče i nievialiki krok u bok aŭtanomii.
VKŁ u dalublinskich miežach
U mai 1811 hoda Michał Kleafas pieradaŭ impierataru list z prajektam zahada, jaki siońnia bolš viadomy nam pad nazvaj «Płan Ahinskaha». Hety dakumient — bačańnie Ahinskim taho, jak musić być uładkavana žyćcio na ziemlach, što jašče dva dziesiacihodździ da taho byli suvierennaj dziaržavaj. Płan składaŭsia ŭsiaho z 11 nievialikich artykułaŭ, ale ŭ ich Ahinski zmoh achapić asnoŭnyja śfiery ŭładkavańnia žyćcia mierkavanaj novaj aŭtanomnaj adzinki Rasijskaj impieryi — Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
U liście da płana Ahinski sprabuje patłumačyć Alaksandru I pieravahi svajoj prapanovy. Michał Kleafas piša, što płan Napaleona ab adradžeńni polskaj dziaržavy ŭ vyhladzie Varšaŭskaha hiercahstva paciarpieŭ parazu, ale mnohija palaki i lićviny ŭ Jeŭropie jašče čaplajucca za jaho jak za sałominku. I kali rasijski impieratar praciahnie im ruku dapamohi ŭ vyhladzie novaj polska-litoŭskaj aŭtanomii ŭ składzie impieryi, to jany z radaściu stanuć pad rasijskija ściahi ŭ chutkaj vajnie. A ŭ tym, što vajna budzie, Ahinski nie sumniavaŭsia.
Terytoryja mierkavanaha aŭtanomnaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ adpaviednaści z płanam Ahinskaha. Aŭtar — Uładzimir Sadoŭski.
Pieršy artykuł płana Ahinskaha vyhladaje davoli dziorzka. U im akreślivajucca ziemli, jakija prapanoŭvałasia ŭklučyć u skład aŭtanomnaj pravincyi. Akramia tradycyjnych Hrodzienskaj, Vilenskaj, Minskaj, Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniaŭ, Michał Kleafas prapanoŭvaŭ ličyć častkaj Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Kijeŭskuju, Padolskuju i Vałynskuju hubierni, a taksama Biełastockuju vobłaść i Tarnopalskuju (Ciarnopalskuju) akruhi. U składzie Rečy Paspalitaj hetyja ziemli byli častkaj Karaleŭstva Polskaha. Bo, jak viadoma, pierad zaklučeńniem Lublinskaj unii ŭ 1569 hodzie polskaja šlachta dabiłasia taho, kab karol Žyhimont Aŭhust vydaŭ ukaz ab dałučeńni da Karony Polskaj Padlašša, Vałyni, Padolla i Kijeŭščyny (hł. pra heta padrabiaźniej u artykule Uładzimira Padalinskaha ŭ № 6/2019 «Našaj historyi»).
Takim čynam, svaim płanam Ahinski faktyčna imknuŭsia da adradžeńnia miežaŭ VKŁ dalublinskich časoŭ. Administracyjnym centram adrodžanaha kniastva musiła stać jaho staradaŭniaja stalica — Vilnia.
Svaje ludzi i svaje zakony
Značnaja častka artykułaŭ-prapanoŭ tyčycca administracyjnaha ŭładkavańnia kniastva. Ahinski prapanoŭvaŭ daručyć kiravańnie Vialikim Kniastvam Litoŭskim uradniku z tytułam impieratarskaha namieśnika i ŭtrymlivać jaho za dziaržaŭny košt, a taksama stvaryć pry impierataru litoŭskuju kancylaryju na čale sa stats-sakratarom. Kancylaryja musiła niepasredna zajmacca kiravańniem spravami kniastva.
Unutranaje kiravańnie mierkavałasia daručyć Administracyjnaj radzie pad apiekaj impieratarskaha namieśnika, u jakuju b uvachodzili roznyja departamienty. Pry hetym usie siabry rady pryznačalisia b niepasredna rasijskim samaŭładcam. Ale ŭ hetaj schiemie byŭ adzin istotny momant, vyniesieny ŭ asobny artykuł.
Usie pasady ŭ sistemie dziaržaŭnaha kiravańnia mahli b zajmać tolki asoby, narodžanyja ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, a taksama tyja, chto mieŭ tut ułasnaść. Tak stvaraŭsia całkam miascovy aparat kiravańnia, niahledziačy na adsutnaść vybarnaści ŭradnikaŭ i ich pryznačeńnie impierataram.
Važny punkt płana abhavorvaŭ toje, jakija zakony buduć dziejničać na ziemlach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Ahinski praduhledžvaŭ, što litoŭski Statut nazaŭsiody zastaniecca asnovaj hramadzianskaha zakanadaŭstva dla kniastva. Takim čynam Michał Kleafas imknuŭsia zakanadaŭča zamacavać užo najaŭnuju praktyku. Heta ž tyčyłasia i movy dziaržaŭnaha spravavodstva ŭ aŭtanomii: pavodle Ahinskaha, takoj movaj dla VKŁ musiła stać polskaja, jakoj u toj čas praciahvali karystacca ŭ dałučanych hubierniach. Jak viadoma, polskaja mova ŭ kancy XVII stahodździa była vyznačana jak mova dziaržaŭnaha spravavodstva ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, zamianiŭšy starabiełaruskuju i tryvała zamacavaŭšysia ŭ kołach elity.
Apošniaj instancyjaj dla vyrašeńnia ŭsich hramadzianskich i kryminalnych spraŭ musiŭ być viarchoŭny sud u Vilni. Nie ŭ Pieciarburzie, a ŭ administracyjnym centry Vialikaha Kniastva. Choć pry hetym prava prymianieńnia śmiarotnaha pakarańnia i pamiłavańnia zastavałasia tolki za impierataram.
I ŭžo pa-za miežami płana Ahinski prapanoŭvaŭ impierataru Alaksandru I stvaryć asobnuju armiju VKŁ. Ale raspracoŭku kankretnaha płana arhanizacyi vojska jon źbiraŭsia pieradać bolš daśviedčanym u vajskovych spravach asobam.
Niaździejśnienyja mary
U realnaści płan Ahinskaha zastaŭsia tolki na papiery. Jość šmat pohladaŭ na toje, čamu Alaksandr I marudziŭ ź jaho vykanańniem. Najpierš dla realizacyi płana było vielmi mała času: krychu bolš za hod. Jon byŭ raspracavany viasnoj 1811-ha, a ŭžo letam nastupnaha hoda pačałasia vajna z Napaleonam. I choć Ahinski pradbačyŭ budučaje supraćstajańnie i prapanoŭvaŭ svaim płanam pieravabić častku aktyŭnych palakaŭ na bok Rasii, što palapšała b jaje stratehičnaje stanovišča, impierskaja biurakratyja była vielmi marudnaj i da pačatku vajny ŭsio adno nie zmahła b realizavać nastolki maštabnyja pieraŭtvareńni.
Tym nie mienš na praciahu ŭsioj kampanii 1812 hoda Michał Kleafas Ahinski nie pakidaŭ nadziei na realizacyju svajho płana. Siarod inšych jon sustrakaŭsia i razmaŭlaŭ pra heta sa słavutym hałoŭnakamandujučym rasijskaj armii Michaiłam Kutuzavym, jaki, darečy, dva razy, u 1799—1801 i 1809—1812 hadach, byŭ litoŭskim hienierał-hubiernataram. Ale nijakich kankretnych vynikaŭ hetyja sustrečy nie dali.
Paśla vajny ž užo było i zusim nie da taho. Napaleona raźbili, a terytoryja stvoranaha im Varšaŭskaha hiercahstva pa vynikach Vienskaha kanhresu 1815 hoda ŭvajšła ŭ skład Rasijskaj impieryi i atrymała status aŭtanomii — Carstva Polskaha. Jašče adna aŭtanomija na zachadzie impieryi ŭ vyhladzie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha rasijskim uładam była prosta niepatrebnaja.
Da taho ž značnaja častka rasijskaha dvaranstva razhladała terytoryi biełaruskich hubierniaŭ jak «spradviečna ruskija ziemli» i ni pra jakija asablivyja pravy dla ich čuć nie chacieła.
Nie mienšuju rolu ŭ tarmažeńni na šlachu da realizacyi płana adyhryvała i asoba samoha impieratara. Pa ŭspaminach sučaśnikaŭ, u palityčnym žyćci Alaksandru I było ŭłaściva kryvadušnictva. Choć jon i abiacaŭ Ahinskamu pryniać płan, demanstravaŭ kłopat pra Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, dekłaravaŭ prychilnaje staŭleńnie da pamknieńniaŭ šlachty budavać svaju dziaržavu pad apiekaj Rasii, ale rabiŭ heta tolki na słovach. Da spravy ž urešcie tak i nie dajšło.
Siadziba Michała Kleafasa Ahinskaha ŭ Zaleśsi, Smarhonski rajon. Fota: depositphotos.com
Ahinski byŭ hetym vielmi rasčaravany i paśla zakančeńnia vajny z Napaleonam staŭ pastupova adychodzić ad palityčnych spraŭ. U 1815 hodzie, paśla taho jak była zavieršana pabudova pałaca ŭ Zaleśsi, Michał Kleafas razam ź siamjoj pierabraŭsia tudy ź Pieciarburha. U svaich miemuarach piacidziesiacihadovy palityk i kampazitar zanatavaŭ: «Moj uzrost i chvaroby prymušajuć mianie adyści ad spraŭ, kab znajści ŭ samocie radaść adpačynku i supakoju ad burlivaha žyćcia». A apošnija 10 hadoŭ žyćcia, z 1823 pa 1833 hod, jon pravioŭ u emihracyi ŭ Italii. Hetym razam prymusiŭ Ahinskaha źmianić klimat nie palityčny faktar, a kiepski stan zdaroŭja. A raźvitaŭšysia z radzimaj čarhovy raz, jon bolš na jaje nie viarnuŭsia.
