Maciej Radzivił: Nichto razumny ŭ Polščy nie choča zabrać i maleńkaha kavałačka Biełarusi
Siońniašni hałava siamji Radziviłaŭ kniaź Maciej ličyć biełaruski pratest unikalnym i raskazvaje «Našaj Nivie» pra svoj udzieł u pracesach polskaj «Salidarnaści», viartańnie ŭ Niaśvižski zamak, jakoha Radziviłaŭ pazbavili ŭ 1939 hodzie, i pra toje, čym važnaje vykarystańnie «Pahoni».
— Miarkujučy pa kancercie Marharyty Laŭčuk, jaki vy arhanizavali ŭ Niaboruvie ŭ znak salidarnaści ź biełarusami, Radziviły padtrymlivajuć biełaruski pratest.
— Ja časta pryjazdžaju ŭ Biełaruś. Upieršyniu pabyvaŭ jašče ŭ 1989 hodzie — i staŭ pieršym Radziviłam, jaki pryjechaŭ u Niaśviž paśla vajny. Ja nie zajmajusia palitykaj, a tolki ŭdzielničaju ŭ kulturnych mierapryjemstvach, rablu vystavy i baču svaju rolu ŭ tym, kab umacoŭvać u Biełarusi spadčynu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Adnojčy, praŭda, ja ŭsio ž sustreŭsia z Alaksandram Łukašenkam — heta było na adkryćci Niaśvižskaha zamka paśla rekanstrukcyi, i choć jon nie moj hieroj, dla mianie nie było prablemaj padziakavać jamu. Ale ciapier, kali ja baču biełaruskija mirnyja pratesty i hvałt z boku ŭłady, nie mahu maŭčać. Vaš pratest — heta niešta ŭnikalnaje, u mianie na kampjutary zachoŭvajecca zdymak, dzie pratestoŭcy stajać na łaŭcy, źniaŭšy abutak. Kali niechta kaža, što ŭ mirnym supraćstajańni niama sensu, ja zaŭsiody adkazvaju, što tolki jano tut i maje sens, bo, kali adkazać hvałtam na hvałt, budzie druhaja Kastryčnickaja revalucyja. Maładym čałaviekam, ja taksama byŭ aktyŭnym udzielnikam pratestaŭ suprać kamunistaŭ, drukavaŭ zabaronienyja knihi.
— Jakija heta byli knihi?
— Knihi polskich historykaŭ, paetaŭ i piśmieńnikaŭ. U nas była nie takaja vostraja, jak u Savieckim Sajuzie, ale ŭsio ž cenzura.
Kali ja naziraju za vašymi pratestami, mnie škada, što ja nie ŭ Biełarusi: tam by ja adčuŭ siabie na sorak hadoŭ maładziejšym. Hetyja padziei vielmi padobnyja na polskuju «Salidarnaść»: mirnyja pratesty tady prachodzili na praciahu niekalkich hadoŭ, mnohija prajšli praz turmu. Ludzi ŭžo stracili nadzieju, ale paśla nočy zaŭsiody nadychodzić dzień, a paśla bury prastupaje sonca.
— U nas časta adaptujuć frazu časoŭ «Salidarnaści» pra toje, što kožny prystojny palak pavinien pabyvać u turmie.
— Historyk Mikałaj Vołkaŭ niadaŭna apublikavaŭ u fejsbuku zdymak ź Vilni, na jakim piać biełaruskich historykaŭ i ja, i napisaŭ, što try čałavieki sa zdymka ŭžo pabyvali ŭ turmie — sam Vołkaŭ, Andrej Macuk i Maciej Radzivił.
— Vas zatrymlivali padčas «Salidarnaści»?
— Tak, ale nienadoŭha. Mianie schapili ŭ mašynie, kali ja vioz dźvieście kiłahram čystaj papiery. U žyćci časam treba prykinucca durniejšym, čym ty jość na samaj spravie: ja skazaŭ, što źbiraŭsia pradać hetuju papieru, chacia mnie, viadoma, nie pavieryli. Tady jany spytali mierkavańnie majho prafiesara pra studenta Radziviła, i toj adkazaŭ, što student Radzivił źjaŭlajecca ŭpryhožańniem Varšaŭskaha ŭniviersiteta i kožny dzień, kali jon nie va ŭniviersitecie, — vialikaja strata dla polskaj navuki. Heta «Salidarnaść».
— Vaša siamja maje dačynieńnie da šmatlikich jeŭrapiejskich krain, a ŭsio ž jość niejkaja asablivaja suviaź ź Biełaruśsiu?
— Tak, u Biełarusi znachodziacca samyja važnyja dla nas miescy — pierš za ŭsio stalica siamji Niaśviž, tamu ŭ maładości ja i maryŭ tudy źjeździć. Palakam było nie prosta patrapić u Saviecki Sajuz, ale ŭžo była pierabudova, i pryjaciel majoj mamy z Maskvy dapamoh mnie dastać zaprašeńnie. Kali ja pryjechaŭ, u zamku znachodziŭsia sanatoryj i mianie nie chacieli ŭpuskać — mianie vykinuli z adnych dźviarej, ale ja znajšoŭ inšy ŭvachod. A potym pajšoŭ u kaścioł, u krypcie jakoha znachodzicca bolš za siemdziesiat trunaŭ z pareštkami Radziviłaŭ. Heta vielmi mocnyja emacyjnyja pieražyvańni: čatyrysta hadoŭ majoj siamji ŭ adnym miescy, a značyć, maje karani tut vielmi hłyboka. Darečy, u 2018 hodzie ŭ minskim kaściole Najśviaciejšaj Trojcy na Załatoj Horcy byli pierapachavanyja pareštki Maryi Mahdaleny Radzivił, jakaja ŭ svoj čas padtrymlivała «Našu Nivu».
— U 1939 vaša siamja straciła ŭładańni ŭ Biełarusi, ale niešta ŭ vas usio ž zastałosia?
— Ź Niaśvižskaha zamka ŭ mianie tolki adzin pradmiet — abraz Najśviaciejšaj Panny Maryi. Jaho kopiju ja padaryŭ Niaśvižu, ale aryhinał znachodzicca ŭ nas. U 1939 hodzie Radziviły i ich hości abiedali, kali ŭ zamak pryjšli sałdaty NKUS i ŭsich aryštavali. Žančyna, jakaja zajmałasia dziećmi apošniaha ŭładara, viedała, nakolki hety abraz važny dla siamji, cicha prajšła ŭ kaplicu, zabrała jaho i schavała. Užo paśla vajny jana pajechała ŭ Polšču i viarnuła relikviju Radziviłam.
U kožnym pakaleńni jość zachavalnik ikony, ja — užo dziasiaty. Padčas kamunizmu maja siamja straciła ŭsio nie tolki ŭ Biełarusi, ale taksama ŭ Polščy, Ukrainie i Litvie. Maje baćki zaśpieli ciažki čas: paśla vajny jany byli maładymi ludźmi i chacieli žyć jak usie inšyja maładyja ludzi, ale ich abviaścili kłasavymi vorahami i nie dazvolili navat pastupać va ŭniviersitet. Moj dziadźka razam sa svaimi baćkami byŭ sasłany ŭ łahier niedaloka ad Maskvy, a kali ŭ 1947 hodzie viarnuŭsia ŭ Polšču i zachacieŭ stać lekaram — jaho taksama nie puścili va ŭniviersitet. Jon piać hadoŭ dapamahaŭ miedsiastry ŭ balnicy, i tady adna viadomaja prafiesarka miedycyny, žonka kamunista, skazała: «Kali hety kniaź piać hadoŭ pracuje na pazicyi, nižejšaj za miedsiastru, jon užo nie kłasavy vorah».
— Na vaš pohlad, jak situacyja z zamkam u Niaśvižy, jakoha vaša siamja pazbaviłasia, mahła b spraviadliva vyrašycca ŭ našy dni?
— Maja siamja razumieła, što straciła hetuju majomaść nazaŭždy, historyja viedaje šmat takich prykładaŭ. Ja realist i prosta rady, što zamak staŭ važnym pomnikam dla biełarusaŭ. Adnojčy, kali ja pryjechaŭ u zamak — my zaŭsiody adčuvajem siabie tam jak doma, — pačuŭ, jak ekskursavod skazaŭ hrupie dziaciej: «Tak žyli našy prodki». Heta vydatna: treba razumieć, što my ŭsie Radziviły abo, skažam, Sapiehi i ich spadčyna dla biełarusaŭ ahulnaja.
— Heta praŭda, što vaša ciotka Elžbieta Radzivił paśla adkryćcia Niaśvižskaha zamka skazała: «Zabrali z chałopami — i viarnicie z chałopami»?
— Niapraŭda, na adkryćci byli tolki ja i moj stryječny brat, ale jana mahła b takoje skazać. Mnie jana časta kazała, što Radziviły, jakija žyli padčas kamunizmu, stracili dušu svajho rodu, tamu što Radziviły naradžajucca, kab być lidarami.
Pamiataju, my pryjechali ŭ Mir, nas sustrakali z chlebam i sollu i adna žančyna skazała: «Vitajem kniazioŭ Radziviłaŭ na našaj ziamli», — a ciotka adkazała: «Jakoj vašaj? Našaj!»
Ja šmat razoŭ pryjazdžaŭ ź joj u Niaśviž padčas adnaŭleńnia zamka i časam z-za jaje ja adčuvaŭ siabie niajomka: da tych, chto zajmaŭsia rekanstrukcyjaj, jana staviłasia jak da ludziej, jakija vykinuli Radziviłaŭ z zamka dy jašče jaho i razburyli.
— Mabyć, jaho stratu jana pieražyła jak asabistuju traŭmu.
— Dla jaje heta nie pomnik architektury, a prosta dom. Jana adzinaja z Radziviłaŭ, chto jašče pamiataje zamak. Jana jaho vielmi lubiła: jaje baćki raźvialisia, tamu jana žyła ŭ zamku muža maci ŭ Čechasłavakii, a siudy pryjazdžała na kanikuły da baćki. Jak šmatlikim dzieciam, joj było važna zachoŭvać kantakt z abaimi baćkami.
— Vy niejkim čynam udzielničajecie ŭ pryniaćci rašeńniaŭ adnosna Niaśvižskaha zamka?
— Farmalna nie, ciapier jašče i Siarhiej Klimaŭ zvolnieny, a jon byŭ dyrektaram dziesiać hadoŭ. Jaho, viadoma, možna krytykavać, ale jon pačaŭ pracu ŭ nievialikim horadzie, dzie nie było nijakich śpiecyjalistaŭ, a ciapier tam pracuje šmat prafiesijanałaŭ. Dumaju, jon straciŭ pasadu, tamu što letam vyviesiŭ na zamku bieł-čyrvona-bieły ściah. Dla mianie heta simvalična, tamu što Siarhiej Klimaŭ nie byŭ apazicyjanieram, naadvarot, jaho adnosiny z uładaj vyhladali dobrymi. Naohuł, u mnohich biełarusach, chto byŭ u dobrych adnosinach z uładaj, ja ŭbačyŭ vialikuju pieramienu, choć treba razumieć, što jość, moža być, tryccać ci sorak pracentaŭ tych, chto padtrymlivaje režym tolki tamu, što baicca pieramienaŭ. Tak było i ŭ Polščy. Da hetych ludziej treba stavicca z razumieńniem, tamu što, kali ličyć ich durniami i adchryścicca ad ich, vy nikoli nie zmožacie pakazać im, što kraina moža być lepšaj. Jašče ŭ žniŭni ŭ adnym z polskich časopisaŭ vyjšła karotkaje intervju sa mnoj pad zahałoŭkam «Biełaruś jak Finlandyja». Finlandyja padčas kamunizmu była demakratyčnaj krainaj, ale jaje palityčnaja elita razumieła, što pavinna siabravać z Savietami. Heta najlepšaje rašeńnie i dla Biełarusi: kab zrabić demakratyju, treba siabravać z Rasijaj, dzie demakratyi niama.
— Vy zaŭsiody byli ŭciahnutyja ŭ paradak dnia ŭ Biełarusi — jak vy bačycie toje, što zdaryłasia tut u apošnija miesiacy?
— Hety čas zaŭsiody prychodzić, i nichto nie moža rastłumačyć, čamu cichija raby raptam stanoviacca volnymi. Pryčym biełarusy abudzilisia nie tolki jak volnyja ludzi, ale i jak narod. Dla mianie cikava, što na pratestach, navat na ŭschodzie krainy, dzie tradycyi VKŁ nie takija mocnyja, vykarystoŭvajecca «Pahonia» — staražytny i blizki dla mianie hierb, tamu što maja maci pachodzić z kniazioŭ Čartaryjskich, naščadkaŭ Hiedymina, hierbam jakich źjaŭlajecca «Pahonia». Heta važna, bo Hiedymin budavaŭ vialikuju dziaržavu, kudy ludzi pryjazdžali z usioj Jeŭropy: tut dla ich była svaboda, tut pavažali łakalnyja elity, tut byli talerantnyja da ŭsich — u VKŁ treba šukać natchnieńnie.
— Jak vy staviciesia da zajavaŭ biełaruskich uładaŭ ab zamachu Polščy na biełaruskuju terytoryju i naohuł jaje rolu ŭ našym prateście?
— Nichto razumny ŭ Polščy nie choča zabrać i maleńkaha kavałačka Biełarusi. Heta tolki prapahanda biełaruskaj ułady, kab stvaryć iluziju niebiaśpieki zvonku. My žyviom u inšyja časy: ziamla siońnia nie tak važnaja. U Polščy niekatoryja taksama bajacca, što niemcy zabiaruć ziamlu, atrymanuju paśla vajny. Ale navošta: siońnia jany mohuć svabodna pryjazdžać na hetuju ziamlu, u kvateru, u dom, a kali pahladzieć na ŭschodniuju Niamieččynu, tam šmat ziamli, dzie sami niemcy nie chočuć žyć. Toje ž i z majoj siamjoj: ja lublu jeździć u Niaśviž i, sapraŭdy, nie płaču za kvitok u muziej, ale ja nie dumaju ab viartańni zamka, a naadvarot, kožny raz pryjazdžaju z padarunkami dla jaho. Ja pryvioz tudy navat pradmiety, jakija nie pavinny byli vyjazdžać za miežy Polščy. Mnie škada tolki, što, naprykład, Litva zaraz bolš padtrymlivaje Biełaruś, čym Polšča — mnohija palaki zabylisia, jak sami atrymlivali padtrymku sorak hadoŭ tamu.
— Na aficyjnym uzroŭni Polšča dla Biełarusi ledź nie hałoŭny vorah, chacia sami biełarusy ŭ dobrych adnosinach z palakami.
— Ni ŭ adnoj inšaj krainie ja nie bačyŭ, kab da palakaŭ tak pryjazna stavilisia. Mnohija nie lubiać palakaŭ, naprykład, u Hiermanii, u nas jość histaryčnyja kanflikty z čechami i ŭkraincami. A biełarusy, kali daviedvajucca, što ja z Polščy, mohuć skazać: «Maja babula taksama polka, ja lublu palakaŭ». A z maim proźviščam tym bolš: adnojčy ja pieravysiŭ chutkaść na darozie z Bresta ŭ Niaśviž, mianie spyniŭ inśpiektar, ja patłumačyŭ, što śpiašajusia na sustreču ź ministram kultury i pakazaŭ jaho vizitoŭku. Na inśpiektara heta nie zrabiła ŭražańnia, jon staŭ afarmlać štraf, pahladzieŭ u moj pašpart, viarnuŭ jaho i skazaŭ: «Radziviła ja štrafavać nie budu».
— Vaš dziadźka Albrecht u svoj čas padtrymaŭ BNR. Padčas siońniašnich padziej u vas jak pradstaŭnika siamji Radziviłaŭ źjaviłasia pačućcio adkaznaści za toje, kab niejkim čynam paŭdzielničać taksama?
— U vystupach Łukašenki ja časta čuju pra toje, što pratesty kuryrujucca z-za miažy. Ja nie chacieŭ by, kab niechta dumaŭ, što Radziviły chočuć viarnucca ŭ Niaśviž i žyć u svaim zamku, u mianie niama nijakich asabistych intaresaŭ.
Kali ja mahu niejak dapamahčy, ja hatovy, choć mnie zdajecca, vy možacie rabić demakratyju biez takich, jak ja. Tak ci inakš biełarusy zaŭsiody mohuć raźličvać na mianie, jak na siabra, ja lublu vašu krainu i liču, što jana krychu maja taksama. Radziviły mohuć chiba vykazvać salidarnaść z tymi, chto paciarpieŭ ad ułady, i pa-raniejšamu pakazvać vialikuju tradycyju, tamu što biez tradycyj i spadčyny nielha budavać dziaržavu.
Na pytańnie, čamu Radziviły byli takimi bahatymi, ja kažu, što jany šukali žonak siarod bahatych spadčyńnic, ale pierš za ŭsio dumali pra budučyniu. My pavinny dumać pra budučyniu našych dziaciej, heta tyčycca i siońniašnich padziej u Biełarusi. Praz dvaccać hadoŭ vas buduć nazyvać pakaleńniem pratestaŭ i hety dośvied pakinie na vas śled da śmierci.
