Padarožža pa habrejskaj Biełarusi
Karanavirus zakryŭ mnohija miežy. Ale kolki ŭsiaho cikavaha dziakujučy hetamu možna adkryć va ŭłasnaj krainie! My prapanujem vam karotki hid pa zabytaj cyvilizacyi — habrejskaj Biełarusi. Jaki, viadoma, nie pretenduje na ŭsioachopnaść i vyčarpalnaść, bo niejkija reštki habrejskaj prysutnaści možna pry žadańni znajści praktyčna ŭ lubym biełaruskim horadzie ci byłym miastečku. Pakul ža — tolki samaje cikavaje ad Alesia Biełaha.
Mir. Chata nasuprać byłoj hałoŭnaj sinahohi kala školišča.
Brest
jaki na idyš nazyvali «Brysk», z kanca XIV i da samaha «Patopu» ŭ siaredzinie XVII stahodździa ličyŭsia niefarmalnaj stalicaj habrejaŭ usiaho Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Tamu ŭ Bresta — vielizarny patencyjał habrejskaha turyzmu, choć pakul što raźvitaść adpaviednaj infrastruktury jaŭna niedastatkovaja.
Na žal, šmatlikija vysiłki miascovych aktyvistaŭ nie zmahli ŭratavać ad čynoŭnickaha vandalizmu ŭnikalny miascovy kvartał draŭlanaj zabudovy 1920-ch hadoŭ «Kałonija Varburha». Z dvanaccaci damoŭ nie zastałosia nivodnaha, choć prynamsi adnamu byŭ nadadzieny status historyka-kulturnaj kaštoŭnaści. Šmatlikija macevy, znojdzienyja ŭ hetym kvartale, taksama nasupierak abiacańniam usio nie stanoviacca asnovaj dla muzieja.
Ale ŭ horadzie nievialiki hramadski muziej «Habrei Bresta» ŭsio ž jość (vuł. Hohala, 32). A ź minułaha hoda pracuje sinahoha «Ekdeš», jakaja isnavała na hetym miescy z kanca XIX stahodździa (vuł. Savieckich pamiežnikaŭ, 52). U savieckija časy tut byŭ kinateatr, paśla budynak zdavaŭsia pad ofisy. Letaś u habrejskaj supolnaści horada źjaviłasia mahčymaść vykupić stračanuju spadčynu — praŭda, dla hetaha treba było znajści 300 tysiač dołaraŭ. Častku hrošaj daŭ pryvatny miecenat, a 130 tysiač sabrali na mižnarodnaj dabračynnaj placoŭcy charidy.com. Asablivaść placoŭki ŭ tym, što hrošy źbirajucca tolki niekalki sutak, ale kožny achviaravany ŭ hety čas dołar patrojvajecca za košt placoŭki. Takim čynam, bieraściejskim habrejam daviałosia mabilizavać adzinaviercaŭ pa ŭsim śviecie, a taksama nieabyjakavych da historyi horada bieraściejcaŭ. Ciapier sinahoha viarnułasia da viernikaŭ, i jany abiacajuć nadać źniaviečanamu savieckimi ramontami budynku histaryčny vyhlad.
Histaryčny vyhlad sinahohi «Ekdeš» u Bieraści. Fota Breststoris.com.
Pinsk
stalica Paleśsia, maje kałasalny turystyčny patencyjał, u tym liku i habrejski. U hetym horadzie da Pieršaj suśvietnaj vajny habrejskaje nasielnictva składała try čverci nasielnictva, ad čaho Pinsk časam nazyvali «Paleskim Ijerusalimam». Tut možna pakazvać turystam i dom, dzie niekali žyŭ pieršy prezident Izraila Chaim Viejcman, uradženiec niedalokaha Motala, i himnaziju, dzie jon vučyŭsia, i byłuju piakarniu, jakoj niekali vałodali prodki amierykanskaha miljardera Styva Bałmiera, a siońnia mieścicca «rodnasnaja» ŭstanova — davoli prystojnaja kaviarnia. Aproč taho, z horadam byli źviazanyja svaim pachodžańniem jašče dvoje znakamitych habrejaŭ: premjer-ministr Izraila Hołda Meir i łaŭreat Nobieleŭskaj premii pa ekanomicy Sajman Kuźniec.
Pinskaja habrejskaja hramada — adna z samych aktyŭnych u sučasnaj Biełarusi. Centr jaje duchoŭnaha i hramadskaha žyćcia — adnoŭlenaja sinahoha (vuł. Irkucka-Pinskaj dyvizii, 12), jakaja niekali naležała chasidskaj dynastyi Pierłavych — viadomych na ŭsiu Uschodniuju Jeŭropu lidaraŭ t. zv. «karolinskich» chasidaŭ, ad nazvy pinskaha pradmieścia Karolin.
Jość tut i biesprecedentnaja dla Biełarusi ahulnaadukacyjnaja habrejskaja škoła «Biejs-Aharon» (vuł. Astroŭskaha, d. 9a). Zachavałasia šmat cikavych, časam trahičnych historyj, źviazanych z žyćciom hramady, jakija majuć dakładnuju łakalizacyju dziakujučy šmathadovaj pošukavaj dziejnaści miascovaha krajaznaŭcy Eduarda Złobina.
Naprykład, jak u krasaviku 1919 hoda niekalki dziasiatkaŭ miascovych habrejskich aktyvistaŭ, sabranych u t. zv. Narodnym domie (zachavaŭsia), polskija vajskovyja ŭłady abvinavacili ŭ padpolnaj kamunistyčnaj dziejnaści i rasstralali, što vyklikała tady kałasalny mižnarodny skandał. Abo jak miascovy katalicki śviatar, budučy kardynał Kazimir Śviontak, addaŭ habrejam pad pachavańni častku katalickich mohiłak, bo ŭ savieckich uładaŭ jany atrymać dzialanku nie mahli.
Takich simvaličnych «punktaŭ» habrejskaj historyi na karcie horada — niekalki dziasiatkaŭ, tamu na ich ahlad varta zareziervavać navat dva dni.
Draŭlanyja damaviny na pinskich habrejskich mohiłkach. Pačatak XX stahodździa. Eilatgordinlevitan.com.
Hrodna
dla habrejaŭ — heta najpierš adnoŭlenaja Charalnaja sinahoha (vuł. Vialikaja Trajeckaja, 59a), jakuju časam nazyvajuć adnoj z najpryhažejšych u Jeŭropie, i ścipły muziej habrejskaj historyi ŭ joj.
Uvohule, u histaryčnym centry zachavałasia niamała budynkaŭ byłych sinahoh, chiederaŭ i inšych habrejskich budynkaŭ. Miascovyja krajaznaŭcy ŭ apošnija hady niamała pastaralisia, kab vyjavić ich jak maha bolš, navat stvaryli interaktyŭnyja karty hetaj spadčyny.
Ale horadu mocna brakuje sučasnych art-abjektaŭ, jakija b pa-novamu asensoŭvali stračany habrejski duch horada — kab huki habrejskaha kłarnieta hodna ŭplalisia ŭ šmathałosny arkiestr inšych miascovych kultur. Pakul ža, na žal, tut niama navat zvyčajnych miemaryjalnych došak. Choć z horadam źviazanyja imiony mastaka Lva Baksta, zasnavalnika movy eśpieranta Ludvika Zamienhofa, buchhałtara amierykanskaj mafii Miejera Łanski, paeta Lejba Najdusa i mnohich inšych.
Słonim
moža pachvalicca vialikaj kolkaściu byłych habrejskich pomnikaŭ, u pieršuju čarhu Vialikaj sinahohaj 1642 hoda na rynku (vuł. Pieršamajskaja, 10), jakaja mahła b zrabicca pierlinaj siarod usich abjektaŭ takoha kštałtu ŭ Biełarusi. Pra jaje ŭ ŚMI rehularna možna pračytać anonsy, što voś, maŭlaŭ, užo sioleta pačniecca adnaŭleńnie. Adnak minaje čarhovy hod, i ŭsio zastajecca jak jość, faktyčna ŭ stanie ruiny, navat na vyhlad niebiaśpiečnaj dla patencyjnych naviedvalnikaŭ.
Kaliści adno z samych vialikich i bahatych u Biełarusi byłoje Školišča (kompleks habrejskich relihijna-aśvietnickich budynkaŭ) pa vuł. Kamunistyčnaj siońnia zaniataje administracyjnymi i vytvorčymi budynkami. Usie jany patrabujuć ramontu, i, zdajecca, tolki na adnym jość tablička, jakaja paviedamlaje pra byłuju prynaležnaść da iŭdziejskaj kanfiesii.
Na tutejšych habrejskich mohiłkach zachavałasia zusim mała pachavańniaŭ, ale jany davoli časta naviedvajucca zamiežnymi haściami dziakujučy niadaŭna adšukanym mahiłam zasnavalnika miascovaj dynastyi cadzikaŭ Aŭraama Vajnbierha (1802—1884) i jahonych paplečnikaŭ.
Kala słonimskaj baročnaj sinahohi i siońnia, jak 400 hadoŭ tamu, šumić kirmaš. Fota Nadziei Bužan.
U 1939—1941 hadach Słonim staŭ miescam kancentracyi habrejaŭ-uciekačoŭ z Polščy. Padčas nacysckaj akupacyi heta zrabiła jaho adnoj z najbujniejšych pa kolkaści achviaraŭ Chałakostu (kala 25 tysiač) miascovaściaŭ u Biełarusi. U horadzie i vakolicach jość adrazu niekalki pomnikaŭ achviaram.
Ale, jak i ŭ bolšaści inšych biełaruskich haradoŭ, habrejskaja historyja nie «sčytvajecca» ŭ haradskoj tapanimicy i vizualnaj prastory, nie ŭśviedamlajecca miascovymi žycharami. Choć było b niakiepska, naprykład, kab malaŭničy zavułak z ramantyčnaj nazvaj Pieraskok, jaki złučaje rynak z centralnaj płoščaj horada (avochci, Lenina!), byŭ azdobleny murałami z vyjavami słavutych ludziej Słonima. Nie tolki habrejskich, naturalna. Ale siarod ich abaviazkova musili b apynucca i Majkł Marks, suzasnavalnik viadomaj brytanskaj handlovaj sietki Marks&Spencer, i toj ža Aŭraam Vajnbierh, i samaja viadomaja z hierainiaŭ paŭstańnia ŭ Varšaŭskim hieta Cyvija Lubietkin — uradženka niedalokaha Bycienia.
Navahrudak
dla zacikaŭlenych habrejskaj spadčynaj — heta pieradusim unikalny Muziej habrejskaha supracivu (vuł. Minskaja, 64—66), stvorany vysiłkami Tamary Viaršyckaj i mnohich zvyčajnych žycharoŭ horada akurat u tym samym baraku, adkul u vieraśni 1943 hoda vialikaja hrupa viaźniaŭ hieta ździejśniła ŭcioki praz tajemny vyryty tunel. Pastupova ekspazicyja muzieja razhortvajecca ŭ sapraŭdny miemaryjalny kompleks. Adnosna niadaŭna byŭ adkryty niezvyčajny pomnik dziaŭčyncy Michli Sasnoŭskaj, jaki simvalizuje trahičny los navahrudskich habrejaŭ, a zatym — ściana pamiaci ŭ kancy byłoha tunela ź imionami tych, chto vyžyŭ i chto zahinuŭ pry ŭciokach.
U paraŭnańni z «mejnstrymnymi» muziejami Chałakostu, naprykład, u susiedniaj Polščy, asablivaść navahrudskaha muzieja ŭ tym, što jon akcentuje ŭvahu nie na sadysckaj raznastajnaści i mietadyčnaści nacysckaha źniščeńnia habrejaŭ, a na tym, jak tyja hieraična i samaaddana supraciŭlalisia hetamu złačynnamu nakanavańniu. Tamu naturalnym dla muzieja źjaŭlajecca jaho raźvićcio ŭ kirunku Nalibockaj puščy, dzie pastupova ŭsio bolš vizualnych abjektaŭ źjaŭlajecca na miescy dysłakacyi słavutaha habrejskaha partyzanskaha atrada bratoŭ Bielskich u vieraśni 1943 — lipieni 1944 hadoŭ, h. zv. «Lasnoha Ijerusalima» (vakolicy vioski Klacišča Staŭbcoŭskaha rajona).
Ekspanaty navahradskaha Muzieja habrejskaha supracivu, stvoranaha ŭ budynku, ź jakoha viaźni zrabili padziemny chod, kab uciačy ŭ lasy. Z dapamohaj ćvikoŭ i videlcaŭ viaźni kapali hlinisty hrunt, a rydloŭkami vyhrabali jaho z tunela. Tuju samuju rydloŭku znajšli pry raskopkach. Ciapier jana pad škłom u ekspazicyi. Fota Andreja Dyńko.
Uvohule, Nalibockaja pušča i byłyja štetły pa jaje pierymietry — Navahrudak, Mir, Vałožyn, Iŭje, Rubiaževičy — stvarajuć svojeasablivy kompleks, jaki dazvalaje ŭbačyć i pieradvajennuju historyju habrejskaj hramady, i Chałakost — z zusim inšaj pierśpiektyvy, čym u łahierach śmierci Aŭšvicy, Majdaneku abo Trablincy.
Mir
dziakujučy adnoŭlenamu radziviłaŭskamu zamku — adno z najbolš naviedvanych turystami miescaŭ u Biełarusi. Ale pry surjoznym padychodzie da spravy amal stolki ž turystaŭ mahło b zavitvać siudy i «pa habrejskaj linii». Tut, badaj, najlepš u Biełarusi zachavaŭsia kvartał t. zv. Školišča — kompleksu budynkaŭ sinahoh i ješyvy, uklučajučy «chosteł» dla studentaŭ i h. d.
U budynku byłoj hałoŭnaj sinahohi ad niadaŭniaha času mieścicca hatel «Mirski pasad», a na budynku słavutaj mirskaj ješyvy ŭstalavanaja miemaryjalnaja doška. Daśviedčany ekskursavod raspaviadzie vam jaje historyju: pra toje, jak vučni i vykładčyki ŭratavalisia ad hibieli, atrymaŭšy ad japonskaha konsuła ŭ Litvie Ciune Suhichary nie zusim sapraŭdnyja tranzitnyja vizy, i pra toje, što siońnia ŭ śviecie isnujuć ažno 3 «Ješyvy Mir» — adna ŭ Izraili i 2 u ZŠA.
Taksama turysty časta naviedvajuć mahiłu pieradvajennaha duchoŭnaha lidara ješyvy Jeruchama Levovica na miascovych habrejskich mohiłkach — dosyć zaniadbanych, jak i ŭ bolšaści inšych byłych štetłaŭ.
U adnoj ź viežaŭ zamka muziejnaja ekspazicyja raspaviadaje pra historyju habrejskaj hramady, asabliva pra jaje hibiel u Chałakoście. A ŭ pryvatnym muziei Viktara Sakiela pad nazvaj «Mirski pasad» (2-hi zav. Kirava, 2) možna daviedacca šmat cikavaha pra habrejskuju daŭninu miastečka, navat patrymaŭšy ŭ rukach mnohija zvyčajnyja pobytavyja rečy, jakija kaliści naležali členam źnikłaj hramady.
Novaja źjava — pryvatnyja muziei. Na fota: muziej Viktara Sakiela ŭ Miry ŭ byłym habrejskim damku. Fota Andreja Dyńko.
Rubiaževičy
ŭ Staŭbcoŭskim rajonie stracili ŭsich svaich habrejaŭ, ale miascovyja žychary jak mała dzie jašče staranna zachoŭvajuć pamiać pra byłych ziemlakoŭ. Tut možna pabačyć dobraŭparadkavanyja habrejskija mohiłki i pryvatny muziej daŭniaha habrejskaha pobytu, stvorany ŭ 2018 hodzie nastaŭnicaj Ramualdaj Sabaleŭskaj na miescy i ŭ praporcyjach sapraŭdnaha doma davajennaj siamji.
A ŭ raźmieščany niepadalok park-muziej interaktyŭnaj historyi «Suła» pieravieźli i adnavili dom-kramku rubiaževickaha handlara Majsieja Bierazoviča, zrabiŭšy jaho častkaj miascovaj raznastajnaj ekspazicyi.
Vałožyn
habrejski — heta najpierš budynak słavutaj ješyvy (vuł. Kirava, 2), relihijnaj akademii, zasnavanaj Chaimam Vałožynieram u 1803 hodzie. Jana ź pierapynkami praisnavała da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny, vypuściŭšy ŭ śviet tysiačy rabinaŭ, dziasiatki ź jakich zrabilisia hałoŭnymi vieravučycielami roznych krain i najbujniejšych haradoŭ śvietu. Zrešty, u kancy XIX — pačatku XX stahodździaŭ mnohija vypuskniki abirali nie duchoŭny, a śviecki šlach, zrabiŭšysia słavutymi paetami, žurnalistami, pradprymalnikami, palitykami. Pra hodnuju rekanstrukcyju budynka i stvareńnie ŭ im ci to muzieja, ci to duchoŭnaha centra razmovy viaducca dziesiacihodździami, ale realistyčnaha biznes-płana dahetul nie bačna.
U Vałožynie zachavalisia mohiłki, dzie pachavanyja Chaim Vałožynier i jahonyja svajaki, a taksama pastaŭlenyja až 5 pomnikaŭ na miescach masavaha źniščeńnia achviaraŭ Katastrofy.
Na žal, nijak nie adznačana miesca na pahorku, nazyvanym da vajny «haroj Bialika», dzie ciapier mieścicca sielskahaspadarčy licej (vuł. Łunačarskaha, 2). Tut u 1891 hodzie navučeniec vałožynskaj ješyvy Chaim Nachman Bialik napisaŭ vierš «Da ptuški», ź jahoha pačałasia jahonaja paetyčnaja karjera i historyja navačasnaj paezii na iŭrycie.
Iŭje
adzin ź niamnohich haradoŭ Biełarusi, dzie na centralnaj płoščy niama pomnika Leninu. Zamiest jaho niekalki hadoŭ tamu tut ustalavali Manumient talerantnaści: stełu, kožny z bakoŭ jakoj pryśviečany adnoj z čatyroch kanfiesij: katalickaj, pravasłaŭnaj, musulmanskaj i iŭdziejskaj. Hetaj šmatkulturnaści pryśviečany i haradski muziej (vuł. 17 Vieraśnia, 9), habrejski adździeł jakoha davoli simpatyčny i ŭtulny.
Jašče Iŭje moža pachvalicca ci nie najlepšaj zachavanaściu typovaj architektury davajennaha štetła, unikalnaj dla Biełarusi. Reč u tym, što ŭ 1929 hodzie pieravažna draŭlanaje miastečka było amal całkam źniščana vialikim pažaram, paśla jakoha adbudavałasia ŭžo muravankami, absalutnaja bolšaść jakich naležała habrejam. Na žal, ad byłoha Školišča zastaŭsia tolki adzin sinahahalny budynak (vuł. 1 Maja, 11), dzie zaraz mieścicca spartyŭnaja škoła.
U horadzie naradziŭsia słavuty rabin Chaim-Ojzer Hrodzinski, davajenny kiraŭnik vilenskaj habrejskaj hramady, čyja mahiła (ohiel) u Vilni — druhaja pa značnaści paśla ohiela Vilenskaha haona Elijachu bien Šłoma Załmana.
Iŭje lažyć na skryžavańni dvuch typovych šlachoŭ habrejskich ekskursij: Minsk — Vałožyn — Hrodna i Mir — Navahrudak — Raduń, tamu jaho ciažka abminuć. Treba tolki viedać, jak jaho pakazvać i pra što raspaviadać.
Vialikaja sinahoha ŭ Harodni. Fota Vetliva.by.
Raduń
nievialikaje miastečka ŭ Voranaŭskim rajonie, niahledziačy na značnuju adlehłaść ad Minska i «pravincyjnaść», — adno z najbolš naviedvanych habrejskimi turystami miescaŭ u Biełarusi. I heta vyklučna dziakujučy asobie Mieira Pupko, viadomaha pad psieŭdanimam Chofiec Chaim — «toj, chto lubić žyćcio» (cytata z Psałmoŭ). Jon šmat hadoŭ uznačalvaŭ miascovuju ješyvu i prasłaviŭsia svajmi knihami, jakija dastupna i paśladoŭna vučyli praviednamu žyćciu ŭ jahonych štodzionnych prajavach. Asabliva viadomy traktat «Pra zły jazyk», jaki zaklikaje staranna paźbiahać źniavah i paklopaŭ navat u mizernych dozach.
Budynak byłoj ješyvy (vuł. Savieckaja, 29), u jakoj doŭha mieściŭsia Dom kultury, ciapier vykupili izrailskija inviestary. A pobač z mohiłkami, dzie zachavałasia mahiła praviednika, pačałosia budaŭnictva kašernaha hatela. Jakoje, praŭda, idzie nie vielmi žvava.
Hłybokaje
mahło b stać vielmi cikavym dla amataraŭ habrejskaj spadčyny horadam. U Łužkach za 20 km ad horada naradziŭsia Eliezier Bien-Jehuda (1858—1922) — čałaviek, jaki najbolš spryčyniŭsia da pieraŭtvareńnia staražytnaha sakralnaha iŭryta ŭ sučasnuju žyvuju movu. Jahony biust ustalavany tut siarod inšych na Alei słavutych ziemlakoŭ, stvoranaj u 2012 hodzie.
U biełaruskaj historyi Chałakostu ŭ Hłybokaha — asablivaje miesca. Nacysty ŭ hady vajny abviaścili jaho čymści nakštałt «horada-prytułku», raspuściŭšy cynična-chłuślivyja čutki, što luby habrej, jaki pasielicca tut, moža nie bajacca za svajo žyćcio. Heta dazvoliła im vymanić z navakolnych lasoŭ i viosak tysiačy ŭciekačoŭ, jakich usio adno čakaŭ taki samy los, jak i žycharoŭ usich astatnich hieta, tolki z peŭnaj adterminoŭkaj. Zrešty, pierad kančatkovym źniščeńniem hieta viaźni padniali paŭstańnie i niekatorym ź ich udałosia ŭciačy.
Biust adradžalniku iŭryta ŭ Hłybokim. Fota Andreja Ščałkunova, Punktir.org.
Viciebsk
habrejski — heta, viadoma, u pieršuju čarhu Mark Šahał i stvoranyja im vobrazy (hł. pra jaho artykuł «Mark Šahał: u čym jaho hienij» u № 5/2019 «Našaj historyi»). U horadzie jość niekalki pomnikaŭ vialikamu mastaku, jahony dom-muziej (vuł. Pakroŭskaja, 11) i art-centr (vuł. Savieckaja, 25).
Ale nie Šahałam adzinym, bo ŭ Viciebsku była cełaja słavutaja mastackaja škoła. U miascovym mastackim muziei stolki tvoraŭ Judela Pena, Sałamona Judovina i inšych miascovych mastakoŭ, što chapiła b i na niekalki ekspazicyj. Škada, što stała ekspanujecca tolki nievialikaja ich častka.
A niadaŭna adčyniŭsia i muziej viciebskaj mastackaj vučelni, u sapraŭdnym histaryčnym budynku ź simvaličnym adrasam — vulica Marka Šahała, 5a. Jaho chvalać za sučasny padychod, z udałym vykarystańniem novych multymiedyjnych technałohij. Zdajecca, heta i jość «samy cymies» habrejskaj spadčyny horada, toje, što treba ŭsialak raźvivać i nadalej, — jahonaja ŭnikalnaja mastackaja historyja, jakuju chaciełasia b ubačyć uvasoblenaj i ŭ sučasnaj vizualnaj prastory horada.
Akramia taho, Viciebsk — adzin ź niamnohich biełaruskich haradoŭ, jaki moža pachvalicca niadaŭna pabudavanaj zusim novaj sinahohaj (vuł. Hrybajedava, 10). A jašče tut u 2017 hodzie kala teatra «Lalka» pastavili pomnik «Staromu Chatabyču» — piersanažu dziciačaj knihi Łazara Łahina (hł. s. 20 hetaha numara). Bo sam Łahin naradziŭsia ŭ Viciebsku, choć i pražyŭ tut zusim niadoŭha.
Hrafici z Markam Šahałam u Viciebsku. Fota Ihara Husakova, Svaboda.org.
Babrujsk
časta nazyvajuć «habrejskaj stalicaj» Biełarusi, choć, pa ščyraści, asablivych histaryčnych padstaŭ dla hetaha niama. Ale niejak tak skłałasia, što ŭ savieckija časy masavaja śviadomaść intuityŭna vybrała jaho na rolu samaha typova habrejskaha ź biełaruskich haradoŭ. Mahčyma, heta paviałosia jašče z časoŭ Ilji Ilfa i Jaŭhienija Piatrova, jakija ŭ «Załatym cialaci» apiajali Babrujsk jak «vydatnaje vysokakulturnaje miesca», majučy na ŭvazie tutejšuju, pieravažna tady habrejskuju, intelihiencyju.
U hetuju žartaŭlivuju hulniu i siońnia hulajucca mnohija miascovyja žychary, u bolšaści svajoj nie habrei. Siarod ich, darečy, i mieniedžary miascovaj charčovaj pramysłovaści: naprykład, tut vypuskajuć słaniečnikavy alej pad markaj «Šałom», a miascovaja kandytarskaja fabryka adzin z hatunkaŭ słavutaha babrujskaha ziefiru afarmlaje całkam… na iŭrycie. Navat simvału horada, simpatyčnamu Babru, tut dali imia pa baćku — Samuiłavič.
Ale sapraŭdnaja habrejskaja spadčyna taksama tut jość. U centry horada, asabliva na «Sacyjałcy» — vulicy Sacyjalistyčnaj, — zachavałasia niamała kolišnich habrejskich damoŭ i źviazanych ź imi historyj. Mnohija ź ich stali natchnieńniem dla tvorčaści piśmieńnika i kiniematahrafista Efraima Sievieły, pomnik jakomu niadaŭna ŭstalavali ŭ centry horada.
Miascovaja hramada daŭno maryć pra toje, kab adnavić kutok staroha štetła ŭ aŭtentyčnym habrejskim duchu, prykładna jak heta zroblena ŭ krakaŭskim Kazimiežy i dzie-nidzie jašče ŭ Polščy. Ź niadaŭniaha času mary pačali častkova realizoŭvacca: u žniŭni 2019 hoda na rahu vulic Čanharskaj i Bacharava adkryŭsia t. zv. «Habrejski dvoryk» — skvier na miescy byłoj «sinahohi miaśnikoŭ», ad jakoj zachavalisia tolki dźvie ściany. Heta štości nakštałt adkrytaj art-prastory, pryśviečanaj efiemiernaj pamiaci pra tutejšych habrejaŭ.
