«Ty ŭžo, čytač, mnie vybačaj!» Jak biełarusy da vietru chadzili ŭ staryja dobryja časy
Kandydat fiłałahičnych navuk Anatol Trafimčyk zakranaje niezvyčajnuju temu — historyju tualetaŭ.
Prybiralnia-«słavojka» na mižvajennym Paleśsi.
Možna skazać, što kuchnia i prybiralnia — heta alfa i amieha čałaviečaha žyćcia. Adnak prybiralni, u adroźnieńnie ad kuchni, daśledčyki pryśviačajuć mała ŭvahi. Heta tema niehałosna tabujavanaja, choć najaŭnaść ci adsutnaść prablem u hetym «kabinieciku» — adzin z najvažniejšych pakazčykaŭ zdaroŭja. Jak u starym vieršyku, aŭtarstva jakoha časta prypisvajuć kłasiku rasijskaj litaratury Alaksandru Puškinu:
Kto každodnievno poutru
Idiot na dvor biez prinuždieńja —
Tomu vsio v žiźni po nutru,
Jemu dostupny nasłaždieńja!
Pracesy, jakija adbyvajucca ŭ nazvanym «kabinieciku», u roznych narodaŭ mohuć mieć adroźnieńni i asablivaści. I ŭ biełarusaŭ taksama isnuje svaja historyja prybiralniaŭ i adpaviednaj kultury, ź imi źviazanaj.
Sutki — heta nie tolki 24 hadziny
Pra daŭnija časy da nas dajšło źviestak niašmat. Spraŭleńnie naturalnych patreb — zanadta dalikatnaja śfiera, kab šyroka adlustroŭvacca ŭ dakumientach. Ale pakolki ład štodzionnaha žyćcia našych prodkaŭ pačaŭ pryncypova źmianiacca tolki ŭ XX stahodździ, to možna mierkavać, što ciaham cełych papiarednich stahodździaŭ praktyki tut nie našmat adroźnivalisia ad tych, jakija zaśpieła jašče navat starejšaje pakaleńnie siońniašnich biełarusaŭ.
Adlustravałasia heta navat u movie. I siońnia, byvaje, mužčyny paśla peŭnych dziejańniaŭ pa ablahčeńni arhanizmu kažuć, što schadzili «da vietru». Etymałohija vyrazu prostaja, pakolki małuju patrebu zvyčajna spraŭlali za vuhłom budynka, dzie mahło być vietrana. Kali ž turbavała patreba bolš surjoznaja, to čaściej za ŭsio biehali za chleŭ.
Byvali haspadary da śmiešnaha aščadnyja i praktyčnyja. Viedajučy, što čałaviečy arhanizm vypracoŭvaje vielmi dobraje ŭhnajeńnie, jany metanakiravana spraŭlali patrebu na svaim poli. Aŭtaru hetych radkoŭ davodziłasia navat čuć historyi pra ziemlakoŭ, jakija, znachodziačysia ŭ darozie, admysłova tryvali, kab uzbahacić spažyŭnymi rečyvami svoj nadzieł.
Alternatyvaj pachodam za chleŭ byli sutki, sutački. Heta vuzki prachod miž chatami, chlavami, dzie jany «sutykajucca». Niekali vioska budavałasia vielmi ščylna, i susiedzi mahli raźmiaščacca praktyčna ściana da ściany. Adlehłaść pamiž chatami nie pieravyšała dvuch-troch mietraŭ. Voknaŭ u tych ścienach nie było, zatoje jany stvarali zacišny ad ludskoha voka zakutak. U jaho i chadzili pa pilnaj patrebie našy prodki.
Uźnikaje łahičnaje pytańnie: a ci nie śmiardzieła tam? Jak ni dziŭna, ale nie — ci prynamsi nie vielmi. Sprava ŭ tym, što z abiedźviuch strech padčas liŭniaŭ ściakała vada, stvarajučy ceły ručaj. Im pradukty defiekacyi ad chataŭ zmyvalisia, prytym čaściej za ŭsio ŭ bok taho ž aharoda.
U našaha kłasika Jakuba Kołasa ŭ suviazi z hetym my taksama znojdziem vykazvańnie na dalikatnuju temu:
Kali zakoleš japruka ty,
Dy nie pabiehaješ za chaty,
To heta — honar nievialiki,
Heta viasielle biez muzyki…
Z tych «datualetnych» časoŭ u biełaruskaj movie zastaŭsia taksama vyraz «pajści na dvor» jak sinonim vyrazu «pajści ŭ tualet».
Cialesnaje i duchoŭnaje ŭ žyćci zaŭsiody pobač. Fota Siarhieja Hapona.
«Słavojki»
Taki stan rečaŭ nie mianiaŭsia stahodździami, i da pary da času ŭsio ŭsich zadavalniała. Ale ŭ 1920-ja hady ŭ Polščy, u skład jakoj tady ŭvachodziła ładnaja častka biełaruskich ziamiel, pasprabavali zrabić u hetaj śfiery revalucyju dyrektyŭna. U 1928 hodzie ministr unutranych spraŭ hienierał Fielicyjan Słavoj-Składkoŭski, jaki ŭ cyvilnym žyćci byŭ lekaram, addaŭ rasparadžeńnie, kab na kožnaj siadzibie miełasia prybiralnia.
Za vykanańniem zahadu musiła sačyć palicyja, a na tych, chto jaho praihnaravaŭ, nakładalisia vialikija štrafy. Sialanam ničoha nie zastavałasia, jak padparadkavacca. U jakaści prybiralniaŭ stali masava źbivać dobra znajomyja sučasnym biełarusam i dahetul raspaŭsiudžanyja, pieravažna ŭ sielskaj miascovaści, «špakoŭni». U honar aŭtara idei ich tady nazyvali «słavojkami».
Pry pašyreńni «słavojek» nie abychodziłasia biez kurjozaŭ. Zastałasia historyja pra toje, što ministr vyrašyŭ asabista pravieryć, jak vykonvajecca jaho rasparadžeńnie. Kab nie napužać sialan, jon zahladaŭ na niekatoryja siadziby, apranuŭšysia nie zusim u načalnickaje adzieńnie. Na dźviarach adnoj tolki što ŭźviedzienaj prybiralni visieŭ zamok. Na pytańnie, našto haspadar zamknuŭ pabudovu, apošni adkazaŭ: «Skazali, što niejki vysoki načalnik budzie praviarać hetuju budku. Dyk i zamknuŭ, kab dzieci nie pazasirali!»
Historyja śmiešnaja, ale na samaj spravie śmiech hety byŭ sa ślazami na vačach. Bo na praktycy polskija ŭłady adrazu ž pieratvaryli ŭ pryncypie samu pa sabie prahresiŭnuju spravu ŭ adzin z najbolš užyvanych represiŭnych instrumientaŭ.
Vialikija štrafy ci źniavoleńnie na niekalki sutak u palicejskim pastarunku za adsutnaść, niapravilnuju kanstrukcyju ci nienaležnaje ŭtrymańnie prybiralni — a taksama za inšyja šmatlikija parušeńni sanitarnych normaŭ, bo rehulavańniem tualetnych spraŭ Słavaj-Składkoŭski nie abmiežavaŭsia, — stali sapraŭdnym praklaćciem dla tych ludziej, jakija niečym nie dahadzili načalstvu ci prosta aśmielvalisia va ŭmovach aŭtarytarnaha režymu mieć ułasnuju dumku. Jak tahačasnyja daśledčyki zapisali ŭ 1930-ja ad sialan vioski Bajary pad Miadziełam, «adzin Boh moža abaranić, kali palicejski zachoča skłaści pratakoł, što padvorak ci prybiralnia brudnyja, choć klanisia, što čystyja, heta nijak nie dapamoža».
Tualetnyja represii
Dla ilustracyi taho, jak prablema prybiralniaŭ vykarystoŭvałasia dla raspravy ź idejnymi inšadumcami, pracytujem kavałak z napisanaj u kancy 1930-ch pracy Sieviaryna Visłavucha «Nacyjanalnyja adnosiny na terytoryi ŭschodnich vajavodstvaŭ», datyčny situacyi ŭ vioskach Śviancianskaha pavieta.
Padčas praviadzieńnia vybaraŭ u orhany miascovaha samakiravańnia ŭ 1934 hodzie ŭłady, zacikaŭlenyja ŭ atrymańni kišennych miascovych radaŭ,
«usialakim čynam imknulisia nikoha nie dapuścić da hałasavańnia, uniesienyja ž nasielnictvam śpisy byli biespadstaŭna pryznanyja niesapraŭdnymi. Kali adzin žychar vioski Krykiany aśmieliŭsia pratestavać, što śpis, składzieny ludźmi, źjaŭlajecca pravilnym i padadzieny ŭ adpaviedny termin, to praz tydzień da jaho źjaviŭsia kamiendant pastarunka ŭ Mielehianach z pytańniem, ci maje jon prybiralniu. Toj adkazaŭ, što maje, i akazałasia, što prybiralnia ŭ paradku, adno tolki dźviery byli prybityja kryva. Z-za hetaha byŭ składzieny pratakoł, a Śviancianskaje starostva pakarała jaho štrafam u pamiery 5 złotych, z zamienaj na 2 dni aryštu. Z-za taho, što hety čałaviek nie mieŭ čym zapłacić, jon adbyŭ pakarańnie ŭ hminnym aryšcie ŭ Mielehianach. Paśla inšy žychar hetaj vioski vykazaŭsia: «Što heta za vybary, kali vy nie dazvalajecie nam vybirać u hminnuju radu, kaho my chočam?» Praz tydzień i da jaho źjaviŭsia kamiendant pastarunka ŭ Mielehianach i skłaŭ pratakoł za toje, što nie mieŭ prybiralni. Na padstavie hetaha daniasieńnia starostva taksama pakarała jaho štrafam u pamiery 5 złotych z zamienaj na dvuchdzionny aryšt».
Takaja situacyja była dla taho času nie vyklučnaja, a typovaja. Nie dziva tamu, što mnohija sialanie, choć pad prymusam masava i zavodzili ŭ siabie prybiralni-«słavojki», usprymali ich nie jak patrebnuju i karysnuju reč, a jak prajavu ŭładnaha samadurstva. Adpaviedna, instynktyŭna hetamu supraćstajali nasupierak zdarovamu sensu. U vyniku biehańnie za chleŭ asobnyja haspadary navat u Zachodniaj Biełarusi praktykavali až da kanca XX stahodździa.
Biez daščanaj prybiralni ŭ 2-j pałovie XX stahodździa ciažka było ŭjavić biełaruskuju viaskovuju siadzibu. Na zdymku — siadziba ŭ vioscy Rubiel na Paleśsi, pačatak 1980-ch hadoŭ. Fota Vasila Paškieviča.
Choć u cełym inicyjatyva Słavaj-Składkoŭskaha plon dała: na bolšaści zachodniebiełaruskich siadzibaŭ z taho času tryvała zamacavałasia novaja haspadarčaja pabudova. A z ulikam jaje vidavočnaj patreby dy karyści, a taksama prostaj kanstrukcyi jana nieŭzabavie stała nieadmiennaj častkaj piejzažu ŭsioj viaskovaj Biełarusi. I nie sastupaje svaich pazicyj dahetul.
Darečy…
Draŭlanym prybiralniam-«špakoŭniam» i sprobam ekśpierymientavać ź ich źniešnim vyhladam pryśviaciŭ kavałak svajoj znakamitaj satyryčnaj paemy «Skaz pra Łysuju Haru» Nił Hilevič. Hierojami jaje stali biełaruskija piśmieńniki, jakija namahajucca vyhodna ŭładkavać svoj pobyt na atrymanych ad dziaržavy dačnych učastkach:
Tym časam tvorcy zrazumieli,
Što ŭ paetesy vyjhryš jość,
I pačali špakoŭni-kielli
Na ŭłasnych sotkach stavić skroź.
Pakolki ŭsie byli maestry
I tearetyki byli —
Pra adpaviednaść formy źmiestu
Nie dbać pry hetym nie mahli.
I kožny mučyŭsia maralna,
Časova chodziačy za kust:
Jakoj pa formie prybiralnia
Pavinna być, kab čuŭsia hust?
Kab nie paroŭ u vočy ŭsiaki,
Kamu nadarycca zirnuć:
«Nu, voś — sučasnyja pisaki,
A ad žyćcia, bač, adstajuć!»
Bo što standartnaja špakoŭnia?
Daŭno ŭžo zbrydzieła! Šabłon!
Ci ŭ joj padumaješ spakojna
Nad viratlivym bieham dzion?
Nie, tut standart — nie suciašeńnie.
Nialohka, jak ty ni kruci,
Architekturnaje rašeńnie
Takoj budyniny znajści!
Dy ŭsich abstaviŭ Siła Husieŭ:
Zrabiŭ kabinu — budź zdaroŭ!
Pačyrvanieć ažno prymusiŭ
Prafiesaroŭ i daktaroŭ.
Jon formu ŭziaŭ dla tualeta —
Što až zajzdrosna pahladzieć:
Jak jość kaśmičnaja rakieta,
Voś-voś hatovaja ŭźlacieć!
I hetaj formy sens byŭ jasny:
Zachodź, sadzisia i ŭklučaj!
Nu, a ci byŭ tam źmiest sučasny —
Ty ŭžo, čytač, mnie vybačaj!
