«Piać kitoŭ biełaruskaj identyčnaści»
Novaja akcyja časopisa «Arche».
Kali my ŭžyvajem vyrazy «Biełaruś», «biełaruskaja historyja», «biełaruskaja mova», nam zdajecca, što jany isnavali advieku.
Našy ludzi i pravych, i levych pohladaŭ schilnyja mierkavać, što «Biełaruś była, jość i budzie». Tym bolšym šokam dla ich moža być adkryćcio, što sam termin «Biełaja Ruś» (na łacinskaj movie) upieršyniu ŭ historyi źjaŭlajecca ŭ łacinamoŭnym traktacie «Descriptiones terrarum» (datujecca 1260—1261), jaki byŭ vyjaŭleny ŭ kancy 1970-ch hadoŭ u biblijatečnych schoviščach univiersitetu «Trinity College» (Dublin, Irłandyja). Z hetaha vynikaje, što jak ni kruci, hienieałohija «Biełarusi» naličvaje tolki niapoŭnyja 800 hadoŭ.
Jašče cikaviej z «biełaruskaj movaj». Sam termin (aryh. «biełoruskij jazyk») pieršy raz fiksujecca ŭ traktacie biełaruska-ŭkrainskaha knižnika Stefana Zizanija tolki ŭ 1597 hodzie.
Heta nie značyć, što biełaruskaja mova źjaviłasia tolki 400 hadoŭ tamu. Kaniec XVI stahodździa — heta čas naradžeńnia adpaviednaha navukovaha paniaćcia, jakomu było nakanavana zamacavacca pa viaki.
Što praŭda, novaja akcyja časopisa Arche nie skiravanaja ŭ tak dalokija časy. Jana aśviatlaje važnyja dla nacyjanalnaj identyčnaści siužety ź niedalokaha XX stahodździa.
Jaje zadača pakazać, jak farmavalisia inšyja važnyja padstavy myśleńnia pra Biełaruś u nacyjanalnych katehoryjach — ujaŭleńni pra biełaruskuju historyju, nacyjanalnuju vieru, a taksama jak biełaruskaja litaratura doŭhi čas słužyła najvažniejšym kanałam pašyreńnia nacyjanalnaj śviadomaści.
Heta było tady, kali pra dasiahnieńnie nacyjanalnaj niezaležnaści navat nie mroiłasia, a biełaruskaja mova była całkam vyklučana z asnoŭnych publičnych śfieraŭ — armii, adukacyi, dziaržaŭnaj administracyi, i h.d.
Uvazie čytačoŭ prapanujecca piać vydańniaŭ, jakija zakłali asnovy našych viedaŭ pra paasobnyja vymiareńni akademičnych viedaŭ pra Biełaruś.
Jak viadoma, pieršy biełaruskamoŭny narys pa biełaruskaj historyi byŭ vydadzieny ŭ Vilni ŭ 1910 pad nazvaj «Karotkaja historyja Biełarusi» i naležaŭ piaru Vacłava Łastoŭskaha. Heta była kampilacyja, zasnavanaja zbolšaha na pracach rasijskich i polskich historykaŭ, jakaja, tym nie mienš, zrabiła peŭny ŭniosak u pašyreńnie nacyjanalnaj śviadomaści.
Akademičnaja navuka pa vyvučeńni biełaruskaj historyi źjaviłasia tolki ŭ 1920-ch u savieckaj Biełarusi dziakujučy zasnavańniu Instytutu biełaruskaj kultury i Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta. Tak stałasia, što za svaju dziejnaść mienskija historyki 1920-ch masava zapłacili svaimi žyćciami. Zhodna z padlikami Andreja Katlarčuka, z prykładna 50 navukoŭcaŭ u chodzie kryvavaha stalinskaha teroru acaleli ličanyja adzinki.
U ramkach našaha rasprodažu možna nabyć 2 tematyčnyja zborniki, składzienyja z prac biełaruskaj histaryčnaj navuki 1920-ch:
Heta zbornik «Histaryjahrafija 1920-ch hadoŭ: «doŭhaje XIX stahodździe». Častka 1. Mova i nacyja» (abjom 430 staronak) pryśviečany adnosinam rasijskaha ŭradu da biełaruskaje movy ŭ XIX st., losam archivaŭ byłoha VKŁ u Rasijskaj impieryi, biełarusizmam u tvorach polskich ramantykaŭ pieršaj pałovy XIX st., ideałohii biełaruskaha adradžeńnia, panam i sialanam u pieršaj pałovie XIX st., a taksama ŭ časie paŭstańnia 1863 hoda, los habrejskaj supolnaści, i h.d.
Druhi zbornik maje nazvu «Histaryjahrafija 1920-ch hadoŭ: «doŭhaje XIX stahodździe». Častka 2. Paŭstańni i revalucyi» (732 staronki). Jon składajecca ź jakasna padrychtavanych da publikacyi daśledavańniaŭ biełaruskich historykaŭ 1920-ch hadoŭ na temu «paŭstańnia i revalucyi». U centry ŭvahi — paŭstańnie 1830—1831 hh. u Biełarusi, asoba i čyn Kastusia Kalinoŭskaha, 1863 hod u Biełarusi, padziei revalucyi 1905—1907 h. u krainie. Asnovu zbornika składajuć dźvie niezasłužana zabytyja manahrafii — «1863 hod na Biełarusi. Narys padziej» Usievałada Ihnatoŭskaha (298 staronak) i «1863 hod u Hory-Horkach byŭšaj Mahiloŭskaj hubierni. (Padziei paŭstańnia)» Siarhiej Cytoviča (178 staronak. Taksama ŭ vypusku: «Kastuś Kalinoŭski (k 60-hodździu jaho śmierci). Bijahrafična-histaryčny narys» Ivana Ćvikieviča, «Sinchranistyčnaja tablica padziej paŭstańnia na Biełarusi, Litvie i Polščy ŭ 1830—1831 hh.» Lavona Babroviča i Ivana Špileŭskaha, dy inšaje. Źmiest
Nastupnaje vydańnie, jakoje prapanujecca ŭvazie čytačoŭ, składajecca z dvuch tamoŭ. Heta amal poŭny zbor tvoraŭ tvory adnaho z zasnavalnikaŭ akademičnaj navuki pra biełaruskuju litaraturu Adama Babareki (pryznany lepšym knižnym vydańniem 2011 hoda pavodle viersii haziety «Naša Niva»).
Pieršy tom (940 staronak) składajecca z krytyčnych artykułaŭ, jakija dajuć šyrokuju panaramu litaraturnaha pracesu ŭ Biełarusi pačatku XX st. — «Liryka Michasia Čarota», «Z žyćciopisu Janki Kupały», «Tvorčaść Uł. Duboŭki jak forma nacyjanalnaj śviadomaści praletarskaha charaktaru», «Kołasaŭskaja praŭda žyćcia»
Druhi tom Zboru tvoraŭ (726 staronak) prezientuje prozu, paeziju, filazofiju, publicystyku, zapisnyja knižki, dziońniki i listy hetaaha vybitnaha navukoŭca.
Vializny tom Antona Adamoviča «Da historyi biełaruskaje litaratury» (až na 1464 staronki) adkazvaje na pytańnie, jak i čamu biełaruskaj litaratury doŭhi čas davodziłasia być asnoŭnym srodkam pašyreńnia biełaruskaj nacyjanalnaj identyčnaści. U tom uvajšli aŭtarskija manahrafii «Maksim Harecki (Sproba monohrafii ab tvorčaści)» (1927—1928, 178 staronak), «Jakub Kołas u supracivie savietyzacyi» (1955, 64 staronki), «Supraciŭ savietyzacyi ŭ biełaruskaj litaratury (1917—1957)» (1958, 290 staronak), «Tak piajaŭ Sałaviej. Memuarna—kamentatyŭnyja dy krytyčna—tłumačalnyja natatki pra žyćcio j tvory Alesia Sałaŭja «(180 staronak), a taksama artykuły «Da miunchienskaha vydańnia paemy «Novaja ziamla» Jakuba Kołasa», «Da ńju—iorkskaha vydańnia «Tvoraŭ» Uładzimira Žyłki, «Da miunchienskaha vydańnia «Tutejšych» Janki Kupały», «Da miunchienskaha vydańnia «Zapisak Samsona Samasuja» A. Mryja», inš.
Apošniaje vydańnie, jakoje prapanujecca ŭ ramkach akcyi — Zbor tvoraŭ Adama Stankieviča «Z Boham da Biełarusi» (1098 staronak).
Tom składajecca z knih i artykułaŭ «Vitaŭt Vialiki i biełarusy», «Biełaruskaja mova ŭ škołach Biełarusi XVI i XVII st.», «Da historyi biełaruskaha palityčnaha vyzvaleńnia», «Kastuś Kalinoŭski. «Mužyckaja praŭda» i ideja niezaležnaści Biełarusi» i t.d.
Akcyja praciahniecca da 14-ha vieraśnia. Padrabiaźniej pra toje, jak atrymać knihi, možna pračytać na sajcie časopisa Arche.
