Mova naša. Jak što ź miasa nazyvajecca
Ci ŭmieje jašče chto adroźnić palandvicu ad karkaviny? A čym kumpiak adroźnivajecca ad šynki? Kožny dobry kuchar — ci to ŭ restaracyi, ci to ŭ chacie — pavinien, vidać, znacca na skarominie i jaje nazvach.
Inšy raz vielmi prykra jeści roznaje smakoćcie i ŭśviedamlać sabie, što ty nibyta aniamieŭ, bo ŭžo nie možaš hetaha nazvać, jak mahli jašče zusim niadaŭna nazvać tvaje rodnyja i Dziady.
Ad pačatku stanaŭleńnia biełaruskaj litaraturnaj movy mnoha narakajuć na nieraźvitaść biełaruskaj navukovaj terminałohii. Viaducca zaciatyja sprečki pamiž prychilnikami pazyčać i purystami, jak pavinna vyhladać takaja terminałohija. Vidać, kožnaja mova maje dastatkova srodkaŭ, kab vyrazić kožnaje značeńnie — ad zvyčajnaha pobytavaha da najbolš abstraktnaha fiłasofskaha, — ale heta nie zaŭsiody istotna, kali my chočam prosta havaryć.
Na maju dumku, nie varta narakać, što nie raspracavanaja jašče biełaruskaja terminałohija kvantavaj fiziki ci vyšejšaj matematyki. I nie tolki tamu, što matematyčnaja terminałohija jakraz dobra raspracavanaja (a mo i fizičnaja taksama), a jašče i tamu, što ci tak ci hetak — matematyka dy fizika čaściej za ŭsio błukajucca pa zahumieńniach movy dy nie majuć vialikaha ŭpłyvu na jaje žyćcio.
Što ž dla movy asabliva važna — dyk heta terminałohija prostaha ščaścia ludskoha, prostych rečaŭ, źjavaŭ i paniaćciaŭ. Važnyja jakraz voś hetyja našyja šynki, jajki, hatunki muki i małaka. I tut biełaruskaja mova zaŭsiody ŭvažałasia za najbolš bahatuju i raspracavanuju movu našaha cyvilizacyjnaha koła. Hlańcie adno, kolki roznych adcieńniaŭ maje leksika tradycyjnaha pobytu, ramiastva, kamornictva, viery dy prymchaŭ…
Tamu prykra nazirać, što pakul my hałasili pa kvantavaj fizicy, šašal pačaŭ stočvać sam asiarodak movy — našaje štodzionnaje žyćcio ź jaho praŭdaj i kryŭdaj, dabrom i licham. Nam usio ciažej nazyvać prostyja słovy i rečy.
Tak i našyja kumpiaki i šynki. Musić ža ž, sumna robicca i ščymić serca, kali prychodziš na rynak u skarominu, a tam spres «fileječki», «vyrazki» i «zadnija čaści». Inšy raz hałasić chočacca, bo tak serca balić za palandvicu.
Uspaminajecca, jak parsiučka bili da Kalad, kab na śviata mieć pałasavacca skarominaj (skarominaj abo skoramam pa-biełarusku nazyvajucca ŭsiakija miasnyja vyraby).
A jakoje miasa vy lubicie? Sytaje, tłustaje ci chudoje? Chudoje — heta toje, što na Biełarusi nazyvajuć jašče lubivym abo lubovym. Ale hety termin ŭ zaležnaści ad rehijonu moža mieć krychu roznyja značeńnie.
Naša palandvica — heta, vidać, u kožnym razie lubivaje miasa. Jano nie maje proraści sała i dobra idzie na bitki.
Dobraje miasa taksama — z kumpiaka. Kumpiak inakš nazyvajuć ściahnom.
Pryhatavany, zasoleny abo vendžany kumpiak časta nazyvajecca šynkaj. Šynkaj inšy raz nazyvajuć i łapatku.
Dobraje, darahoje, tłustaje miasa z karku nazyvajuć karkavinaj.
Jość jašče ściahniak abo ahuzak. Taksama dobry na šynku.
Halonki dzie-nidzie na Biełarusi nazyvajuć rulkami. Choć hetaje słova i nie zafiksavana ŭ tłumačalnym słoŭniku, ale varta pra jaho napomnić, bo ludzi z našaj kryvickaj poŭnačy jaho lubiać.
Biekon, hrudzinku biez kostki pa-biełarusku jašče nazyvajuć padčareŭjem abo padpuźziem.
Sała ź miasnoj, lubivaj pieraroślinkaj nazyvajuć jašče lubaviznaj.
Ryhor Baradulin daje taki prykład.
Lubaviejšaha sała adrež, samaj lubavizny. Adna lubavizna papałasia. («Vušacki słavazbor»)
Sała byvaje z bakoŭ (bakaviny) i sa śpiny (chrybcina). Byvaje taksama ščakavina. Heta taksama sała z proraściu miasa.
Kožny viedaje, što takoje skvarki.
Tłušč sa skvarak nazyvajuć taksama tukam, łojem (zvyčajna, z aviečki) abo prosta tłuščam ci tłustaściu. Kali zaskvaryć abo zataŭčy poliŭku, to na jaje pavierchni płavajuć skałki abo śviečki — plamki tłušču.
Byvaje jašče zdor. Zdor — heta nutranoje sała.
Nie zabudziem pra hałaviznu. Dzie-nidzie hałaviznu dadajuć da kućci ŭ Ščodry Viečar. Jašče časta z vokam. Tamu heta kaladnaja strava.
U katoraj miaścinie kaladnuju funkcyju maje taksama chvost.
Chvastavina abo ściahniak inšy raz navat tak i nazyvajecca — kaladnik.
Z chvasta i nožak dobra rabić dryhvu, studzień, chałodnaje abo, jak kažuć inšy raz na Paniamońni, kvašaninu.
A jašče jość trybuchi, kindziuki abo kaŭby, ź jakich robiać kaŭbasy, kryvianki, vantrabianki, kišku i h. d.
Voś my z vami i pasprabavali (jak mahli dy ŭmieli) uspomnić voś hetu dzialbu kabančyka. Kali kamu balić serca za našu movu — to pierš za ŭsio treba, vidać, prypaminać jakraz hetyja prostyja słovy i rečy, užyvać ich zaŭsiody i ŭsiudy. Bałazie, jany ŭvieś čas z nami, adno tolki ŭsio čaściej nienazvanyja.
Nazyvajma ich smačna, pa-našamu.
