Aleh Dziarnovič. Historyja Biełarusi. Častka XXXV. CHII stahodździe: vielič duchoŭnaha žyćcia
Ciaham CHII stahodździa niepaznavalna źmianiŭsia kulturny łandšaft Połackaj ziamli. Zaŭvažnaj jaho rysaj stali muravanyja chramy — my naličvajem ich až trynaccać. Samy pieršy muravany chram u Połacku — Safijski sabor — skončyli budavać kala 1050-ch. Praz paŭstahodździa ŭzvodzicca Vialiki chram u Bielčyckim manastyry pad Połackam. U cerkvach, jakija budavalisia paźniej, pačynali prahladacca admietnyja rysy, charakternyja dla ŭłasna połackaj architektury. Tak, uskrytyja padčas raskopak chram-pachavalnia Jefrasińnieŭskaha manastyra i carkva na Nižnim zamku majuć halerei z pašyreńniami pa kutach chrama.
Architekturnyja navacyi
Ale najbolš admietnaj źjaŭlajecca Spaskaja carkva Jefrasińnieŭskaha manastyra, jakaja, na ščaście, zachavałasia. Jaje architektar, dojlid Iaan, złamaŭ vizantyjskuju chramavuju tradycyju. Apošniaja praduhledžvała prastoravaje pašyreńnie, mahutnyja haryzantalnyja linii. Spaskaja ž carkva zakłała novy typ chrama, jaki nazyvajuć jašče słupapadobnym. Hety typ budzie daminavać u druhoj pałovie CHII st. u dojlidstvie Uschodniaj Jeŭropy. Rasijski historyk architektury Pavieł Rapaport vobrazna paznačyŭ Spaskuju carkvu jak uzor «ruskaj hotyki». Va ŭsioj kampazicyi chrama padkreślenaje viertykalnaje pamknieńnie, narastańnie vastryni formaŭ ad nizu da vierchu.
Abstaviny budaŭnictva chrama my viedajem pavodle «Žycija» Jefrasińni Połackaj, składzienaha ŭ samym kancy CHII st. Niemahčyma apisvać kulturnyja pracesy ŭ Połackaj ziamli CHII st., abminuŭšy ŭvahaj hetuju lehiendarnuju postać.
Vybar Jefrasińni
Jefrasińnia (kala 1101—1167) — heta manaskaje imia pradstaŭnicy połackaj kniaskaj dynastyi. Jaje ž śvieckaje imia było Pradsłava, a chryścilnaje — Jeŭpraksija (Paraskieva). Pradsłava była starejšaj i doŭhačakanaj dačkoj u siamji kniazia Śviatasłava-Hieorhija, małodšaha syna lehiendarnaha Usiasłava Połackaha. Kniaź Śviatasłaŭ Usiasłavič (1050-ja — paśla 1130) byŭ najmałodšym siarod svaich bratoŭ, tamu nie moh pretendavać na połacki stoł. Jamu byŭ vyłučany Viciebsk, dzie i mahła naradzicca Pradsłava. Pavodle ŭskosnych źviestak, matkaju Pradsłavy była Safija, dačka Uładzimira Manamacha. U siamji byli jašče dzieci — małodšyja siastra Hardzisłava, braty Davyd i Vasilka.
fota Radyjo Racyja
Pavodle «Žycija», u 12-hadovym vieku Pradsłavu chacieli vydać zamuž, ale jana admoviłasia i tajemna pryniała postryh u Połackim manastyry. Vierahodna, heta adbyłosia ŭ 1116 h.
Jak śviedčyć «Žycije», baćka Jefrasińni krytyčna acaniŭ jaje vybar, «smutak ža pa joj achapiŭ uvieś dom jaho». Vybar Jefrasińni stavić pytańnie pra fienomien relihijnaści ŭ Połackaj ziamli na pačatku CHII st. Archieałahičnyja artefakty śviedčać, što ŭ žyćci haradskoha nasielnictva jašče isnavali mocnymi jazyčnickija reminiscencyi. Ale siarod elitnych płastoŭ tahačasnaha hramadstva chryścijanstva ŭžo mieła tryvałaje apiryšča.
Pierasialiŭšysia ŭ muravanuju kiellu Safijskaha sabora, Jefrasińnia zaniałasia pierapisvańniem knih i «prybytak ad prodažu ich addavała tym, chto byŭ u niastačy». Heta važnaja fraza z «Žycija», bo śviedčyć pra ŭžo sfarmavanaje koła čytačoŭ u Połacku CHII st. Mahčyma, pierapiska knih na pierhamiencie, što ŭ toj čas było nialohkaj fizičnaj pracaj, stała adnym sa schimnych zarokaŭ (abietaŭ) maładoj manachini.
Mistyka i pravavyja akty
Hety pieryjad adznačany i mistyčnymi vidaniami (vidzieńniami) Jefrasińni, padčas jakich jana pabačyła miesca budučaj Spaskaj carkvy. Try razy da kniazioŭny-inakini źjaŭlaŭsia anioł i advodziŭ jaje tudy, «dzie była cerkaŭka Śviatoha Spasa, miatochija Śviatoj Safii, što ludzi zavuć Sialcom». Vynikaje, što za dźvie viarsty ad tahačasnaha Połacka, na miatochii — manastarskaj ziamli, znachodziłasia draŭlanaja Spaskaja carkva. Anioł śćviardžaŭ: «Jefrasińnia! Tut tabie naležyć być!» Hety ž anioł, śviedčyć «Žycije», źjaviŭsia i połackamu jepiskapu Illi, u vyniku čaho jon sklikaŭ połackaha kniazia Barysa, baćku Jefrasińni kniazia Hieorhija, inšych pačesnych mužoŭ i abviaściŭ: «Voś, addaju Jefrasińni miesca Śviatoha Spasa pry vas, kab paśla majoj śmierci nichto nie sudziŭsia za hetaje majo nadańnie». Tak funkcyjanavała prava ŭ hramadstvie z abmiežavanaj piśmovaj tradycyjaj — ździełki i nadańni jašče nie zanosili ŭ aktavyja dakumienty, a abviaščali pry śviedkach.
U vyniku hetych mistyčnych vidaniaŭ i pravavych aktaŭ paŭstała muravanaja Spaskaja carkva. Jaje ŭźviali za tryccać tydniaŭ, to bok za adzin budaŭničy siezon. Budaŭnictva praduhledžvała i hruntoŭny padrychtoŭčy pieryjad: pablizu miesca budoŭli za niekalki hod zakładvalisia jamy dla hašeńnia vapny, a niepasredna pierad samim budaŭnictvam pali vyściłali cehłaju-plinfaju dla prasuški, a potym i składali ź jaje ž palavyja piečy dla abpału.
Śviecki ŭpłyŭ ihumieńni
Jefrasińnia stała ihumieńniaj novaha połackaha manastyra. Taksama da manaskaha čynu jana pryciahnuła svaich siostraŭ — rodnuju Hardzisłavu i stryječnuju Źvienisłavu Barysaŭnu, jakaja pad novym imieniem Jeŭpraksija stała najbližejšaj pamočnicaj Jefrasińni. U dalejšym Jefrasińnia zaachvociła da manastyrskaha žyćcia i plamieńnic Volhu dy Kiryjanu.
Źmiaściŭšy ŭ 1128—1129 u manastyr svaich kreŭnych, jana vyratavała ich ad vysyłki ŭ Kijeŭ, a potym i ŭ Vizantyju. Bo, nahadajem, u 1127, paśla maštabnaj vypravy kaalicyi paŭdniovaruskich kniazioŭ na Połackuju ziamlu, Usiasłavičy byli vysłanyja ŭ Kanstancinopal. Baćka Jefrasińni, kniaź Śviatasłaŭ-Hieorhij, tak i pamior na čužynie.
Jefrasińniu ž baraniŭ ad vysyłki san ihumieńni. I mnohaje śviedčyć pra toje, što jana mieła šyrokija paŭnamoctvy nie tolki ŭ relihijnym, ale i palityčnym žyćci Połackaj ziamli CHII st.
Mienavita ihumieńnia Jefrasińnia, a nie jepiskap, nakiravała pasolstva ŭ Kanstancinopal u spravie nabyćcia połackim Safijskim saboram abraza Baharodzicy Efieskaj. Ličyłasia, što heta adzin z troch pryžyćciovych abrazoŭ Božaj Maci, jakija napisaŭ jevanhielist Łuka. Pa abraz Jefrasińnia dasłała da vizantyjskaha impieratara Manuiła I Komnina i patryjarcha Łuki Chrysavierha svajho słuhu Michaiła.
Taksama Jefrasińnia vydavała ad svajho imia piśmovyja dakumienty, što va ŭmovach CHII st. było śviedčańniem važnaha hramadskaha statusu. Płombavyja piačatki kniazioŭny-ihumieńni znachodzili ŭ roznych miescach Uschodniaj Jeŭropy — na Rurykavym haradziščy ŭ Noŭharadzie, u Kaknesie (połackaj krepaści Kukienojs na Dźvinie) i niepasredna kala Spaskaj carkvy ŭ Połacku. Śvincovyja płombavyja piačatki padviešvali da aktavych dakumientaŭ ci pasłańniaŭ. Sami pierhamienty, na žal, nie zachavalisia.
Bolš pra bačańnie Jefrasińniaj svajoj misii ŭ duchoŭnym i palityčnym žyćci Połackaj ziamli my možam daviedacca ź siužetaŭ fresak Spaskaj carkvy.
Patranalnaja prahrama fresak
Zachodniuju častku carkvy zajmaje manumientalnaja kampazicyja Kryžaŭzvyžańnia, a pa bakavych ścienach raźmieščanyja dźvie pary śviatych mučanikaŭ: na poŭnačy — Barys i Hleb, na poŭdni — Raman i Viačasłaŭ Češski. Śviatyja atrybutujucca biespamyłkova, bo majucca supravadžalnyja nadpisy.
Vyklučnaje miesca ŭ freskavym rośpisie zajmaje fihura Viačasłava Češskaha. U vobrazie prahladajucca partretnyja rysy — heta čałaviek z daŭhimi vałasami, jakija spuskajucca na plečy niekalkimi pasmami, trochi zakručanymi vusami i karotkaj klinapadobnaj baradoj. Šanavańnie śviatoha Viačasłava ŭzychodzić da samych pačatkaŭ češskaha chryścijanstva.
Vyjava śviatoha Viačasłava Češskaha — śviedčańnie kantaktaŭ połackaha pravasłaŭja z Zachadam.
Siužet z vyjavaj sv. Vacłava ŭ Spaskaj carkvie pakazvaje, što kulturnyja i relihinyja suviazi Połacka nie ŭkładalisia tolki ŭ «ruska-vizantyjski» viektar. My bačym, jak u CHII st. isnavała carkoŭna-kulturnaja prastora, jakaja abjadnoŭvała Połack i Ruś z zachodnimi słavianami.
Vybar śviatych dla Spaskaj carkvy mieŭ simvaličny charaktar dla połackaj dynastyi. Imiony Barys, Hleb, Viačasłaŭ byli rodavymi dla Usiasłavičaŭ. Ale nie tolki tak Jefrasińnia źbirałasia ŭviekaviečyć tut svoj rod. U apošnija hady, padčas restaŭracyjnych pracaŭ u Spaskaj carkvie, byli vyjaŭlenyja siem arkasolijaŭ — pachavalnych aračnych nišaŭ u ścienach. Vidavočna, što carkva ŭzvodziłasia jak siamiejnaja pachavalnia rodzičaŭ Jefrasińni.
Kala adnoj z tych nišaŭ źmieščanaja vyjava śviatoj Jefrasińni Aleksandryjskaj — patranesy połackaj ihumieńni. Bijahrafija Jefrasińni Aleksandryjskaj niazvykłaja — jana žyła ŭ V st. u manastyry pad vyhladam mužčyny. Vobraz śviatoj byŭ naniesieny, jak mierkavaŭ rasijski restaŭratar połackich fresak Uładzimir Sarabjanaŭ, kala arkasoli, pryznačanaj dla budučaha pachavańnia Jefrasińni Połackaj. Tut ihumieńnia, chutčej za ŭsio, i maliłasia padčas chramavych słužbaŭ.
Adnoj z samych jasnych prajavaŭ patrymanijalnaj prahramy fresak staŭ partret samoj Jefrasińni, jakaja padnosić madel Spaskaj carkvy Usiavyšniamu, jaki, u svaju čarhu, błasłaŭlaje jaje ź Niabiosaŭ. Jefrasińnia bieź nimbu, što śviedčyć pra stvareńnie freski jašče da afarmleńnia jaje šanavańnia jak śviatoj.
Uvieś ansambl Spaskaha manastyra ŭzvodziŭsia Jefrasińniaj jak połacki sakralny i dynastyčny miemaryjał. Tut jana i źbirałasia zastacca nadalej — pobač sa svaimi kreŭnymi i na svajoj ziamli. Ale tak vypała, što «viarnułasia» ŭ Połack jana tolki ŭ XX stahodździ.
Pra pilihrymku śviatoj Jefrasińni i pra toje, ci isnavaŭ «połacki matryjarchat», čytajcie ŭ nastupnym vypusku «Historyi Biełarusi».
***
Śviaty Vacłaŭ (907—935/936) patron Čechii. Baćkam Vacłava byŭ kniaź Vracisłaŭ I (888—921) ź pieršaj češskaj dynastyi Pržemysłavičaŭ, lehiendarnymi zasnavalnikami jakoj u druhoj pałovie VIII st. stali sielanin-araty Pržemysł i kniahinia Libuša. U pačatku ICH st. z Bavaryi na terytoryju Čechii stała pranikać chryścijanstva, a ŭ 845 h. u Rehiensburhu 14 češskich kniazioŭ pryniali chrost. Ale, sprabujučy paźbiehnuć niamieckaha daminavańnia, čechi ŭ spravach katechizacyi źviartalisia da Vizantyi. Ad 863 h. na Maravach (uschod Čechii) prapaviedvali słavianskija aśvietniki Kirył i Miafodzij. Maci kniazia Vracisłava I Ludmiła była ich vučanicaj.
Kali ž kniaź Vracisłaŭ I zahinuŭ u bitvie z madźjarami, rehientkaj pry niepaŭnaletnim Vacłavie zastałasia jaho maci, kniahinia Drahamira. Jana pachodziła z pałabskich słavianaŭ, rodavym centram jakich byŭ Branibor — budučy Brandenburh. Pałaby ŭ pieršaj pałovie ICH st. zastavalisia jazyčnikami. I sama Drahamira ŭvasablała ŭ Čechii pahanskuju reakcyju na chryścijanizacyju kraju.
Supraćstajańnie skončyłasia zamacham na Ludmiłu — jana była zadušanaja prychilnikami Drahamiry. U peŭnym sensie jaje los musiŭ padzialić i ŭnuk Vacłaŭ.
Dasiahnuŭšy paŭnalećcia, jon praciahnuŭ aktyŭnuju palityku chryścijanizacyi Čechii. Heta viało da ŭzmacnieńnia zaležnaści Čechii ad niamieckaha biskupata. I častka češskaj elity pastaviła na Balasłava, małodšaha brata Vacłava, vychavanaha pad upłyvam maci-jazyčnicy.
U 935 h. Vacłaŭ byŭ zabity ŭ carkvie na zahad Balasłava. Kananizavali Vacłava jak mučanika, i ŭ hetym bačycca charakternaja rysa siaredniaviečnaha chryścijanstva. U čas, kali dla indyvidualnaha vyžyvańnia patrabavalisia pastajannyja namahańni ci zvyšenierhija, schilnaść da strymanaści i pakorlivaści losu ličyłasia cnotaj, zdolnaj utrymać socyum u pravavych i kulturnych ramkach. Tak na Rusi kananizavali mučanikaŭ Barysa i Hleba. Pavodle «Žycija» śviatoha Vacłava, češski kniaź viedaŭ pra namier Balasłava jaho zabić, ale dobraachvotna pajšoŭ na śmierć. Pakazalna, što inicyjataram kananizacyi staŭ jahony brat-zabojca. Sv. Vacłaŭ i jość Sv. Viačasłaŭ Češski pravasłaŭnaj carkvy.
